کتاب «مغنی الادیب» تهیه گروهی از اساتید حوزه علمیه قم است که تلخیص و تهذیبی از کتاب «مغني اللبيب عن كتب الأعاريب»، اثر جمال‌الدين عبدالله بن يوسف بن احمد بن عبدالله بن هشام انصارى مصرى (متوفى ۷۶۱ق) می‌باشد.
ابتدا توضیحی درباره کتاب «مغني اللبيب عن كتب الأعاريب» می‌دهیم و سپس به کتاب «مغني الادیب» که تلخیص آن است می‌پردازیم.
کتاب «مغني اللبيب عن كتب الأعاريب»، كتابى است نحوى و ادبى كه به زبان عربى نوشته شده و تأليف آن در ماه ذى‌القعده ۷۵۶ق، در مكه به پايان رسيده است.
نویسنده، وابسته به مكتب نحوى خاصى نيست، زيرا در زمان او كشمكش و درگيرى بين مكتب‌هاى نحوى بصرى و كوفه ديگر فروكش كرده بود و نحويان تعصبى نسبت به شخص يا مكتب خاصى نداشتند؛ ازهمين‌رو، وى در آثار خود به آراء نحويان بصره و كوفه هر دو استناد كرده است؛ هرچند كه آراء منطقى بصريان به هر حال در سراسر اثر او ديده مى‌شود.
وى كتاب مغنى را نخست در ۷۴۹ق، در مكه تأليف كرد، اما به گفته خود، در راه بازگشت به مصر مفقود شد. او بار ديگر در ۷۵۶ق كه به مكه رفت، مجدداً به تأليف آن پرداخت.
این کتاب يكى از كتاب‌هاى معروف و مهم علم نحو مى‌باشد كه در حوزه‌هاى علمى تدريس شده و بر آن حواشى و شرح‌هاى فراوانى نوشته‌اند.
ولی به علت حجم زیاد کتاب و کثرت مثالهای مطرح شده در بعضی مباحث و نیز وجود برخی اشعار منافی اخلاق سبب شد تا کتاب توسط برخی اساتید حوزه علمیه قم با نام «مغنی الادیب» تلخیص شود و بجای استناد به این اشعار، از اشعار قابل استنادی که در مدح یا رثاء اهل بیت علیهم السلام هستند و نیز به اشعاری که از مضامین بالایی برخوردار هستند استفاده شود وهمچنین به روایاتی که ابن هشام ذکر کرده است روایات دیگری از نبی اکرم صلی الله علیه وآله و امامان معصومین علیهم السلام افزوده شد.
ساختار
كتاب در دو جزء، مشتمل برهشت باب، تنظيم شده است.
كتاب، مشتمل بر قواعد كلى نحو و تطبيق آن‌ها بر مثال‌هايى از آيات كريمه و اشعار عرب مى‌باشد.
گزارش محتوا
نویسنده در خطبه كتاب، سه عامل را باعث تفصيل و در نتيجه، ابهام و پيچيدگى كتب نحو دانسته است و با در نظر داشتن آنچه نقايص و معايب ديگر كتب مى‌پندارد، دست به تأليفى، جامع زده كه نوآموزان و مبتديان در نحو را از ديگر كتب نحوى بى‌نياز سازد و به همين سبب آن را «مغني اللبيب عن كتب الأعاريب» نام نهاده است،
اما بايد توجه داشت كه اين كتاب با همه ارزش علمى، جز براى اهل فن و دانش‌پژوهانى كه سطوح عالى را طى كرده‌اند، سودى ندارد و برخلاف آنچه قصد ابن هشام بوده، براى افراد مبتدى، هرگز قابل استفاده نيست.
باب اول كه بيشترين حجم كتاب را تشكيل مى‌دهد، به حرف و اقسام آن اختصاص دارد. نویسنده در اين باب روش سنتى نحويان در تقسيم‌بندى حروف را ناديده گرفته و آن‌ها را براساس حروف الفبا مرتب ساخته و سپس به تفصيل و با ذكر شواهد بسيار، به شرح هريك پرداخته است؛ مثلاً حروف نداى «أ» و «أيا» را در ابتداى اين باب و «يا» را در پايان آورده است.
در باب دوم، مؤلف مسئله جمله را كه معمولاً كمتر بدان عنايت مى‌شود و حتى نحويان بزرگى چون ابن مالك آن را ناديده گرفته‌اند، مطرح ساخته است. دست‌مايه اصلى وى در اين باب، بيشتر دو كتاب «المفصل» زمخشرى و «دلائل الإعجاز» عبدالقاهر جرجانى است كه هر دو، به ساختمان عمومى جمله و تئورى آن عنايت فراوان داشته‌اند.
باب سوم، به شبه جمله و احكام آن اختصاص دارد كه همه برگرفته از آثار پيشينيان است.
باب چهارم به كلياتى از قبيل احكام مبتدا و خبر، فاعل و مفعول، عطف بيان، بدل، حال، تمييز، وجوه اختلاف حال و تمييز و اقسام هريك، اعراب اسم‌هاى شرط، مسوّغات ابتداى به نكره، اقسام عطف و اضافه اختصاص دارد زیرا به عقیده مولف، نحويان در آثار خود قواعد نحوى را به‌صورت كلى بازگو نكرده‌اند تا از تكرار در موارد مشابه بى‌نياز باشند؛ ازهمين‌رو وى اين گونه قواعد را در باب چهارم آورده است و به همین جهت اين باب در مدارس علميه از اهميت فراوان برخوردار است.
ساير باب‌هاى كتاب نيز همه اقتباس و برگرفته از آثار نحويان كهن است كه در آن‌ها هيچ ابداع و نوآورى به چشم نمى‌خورد. عناوين اين ابوب، عبارتند از: وجوه معرب، امور مشهور بين علما و صواب و خلاف آن، كيفيت اعراب، امور كلى.
اين كتاب، مهم‌ترين اثر ابن هشام مى‌باشد. كثرت شواهد شعرى و استناد بسيار به متون ادبى و آيات قرآنى، اين كتاب را از صورت اثرى صرفاً نحوى، خارج ساخته و آن را به اثرى نحوى - ادبى تبديل كرده است و گويا گذشتگان نيز به اين مسئله توجه داشته‌اند، زيرا مختصر اين كتاب كه توسط احمد نائب تهيه شده، «قراضة الذهب فى علمى النحو و الأدب» ناميده شده است
شروح کتاب مغنی اللبیب
علاوه بر دو شرحى كه مؤلف با عنوان‌هاى شرح الكبير و شرح الصغير بر شواهد آن نوشته، مهم‌ترين شرح‌ها و حواشى آن عبارتند از:
- شرح تقى‌الدين احمد بن محمد شمتنى (شمنى) با عنوان «الكلام على مغني ابن هشام» (قاهره، ۱۳۰۵ق)؛
- شرح شيخ محمد بن ابى‌بكر دمامينى (د ۸۲۸ق) با عنوان «تحفة الغريب بشرح مغني اللبيب» كه بارها از جمله در حاشيه شرح شمنى به چاپ رسيده است؛
- شرح ابوياسر شمس‌الدين محمد بن عمار مالكى (د ۸۴۴ق) با نام «كافي المغني»؛
- شرح عبدالله بن اسماعيل صاوى با عنوان «شرح المغني و شواهده» (قاهره، ۱۹۵۸م)؛
- حاشيه شيخ شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن بن صائغ (د ۷۷۶ق) به‌عنوان «تنزيه السلف عن تمويه الخلف»؛
- حاشيه محمد بن احمد دسوقى (بولاق، ۱۲۸۴، ۱۲۸۶ و ۱۳۰۲ق؛ قاهره، ۱۳۰۵ق)؛
- حاشيه محمد بن محمد سنباوى با عنوان «حاشية الكبير على مغني اللبيب» (قاهره، ۱۲۹۹ و ۱۳۰۲ق)؛
- شرح سيوطى بر شواهد آن با عنوان «فتح الغريب بشرح شواهد مغني اللبيب عن كتب الأعاريب» (قاهره، ۱۳۲۲ و ۱۳۲۴ق).
- «کاوش‌های نحوی وادبی (شرح کامل فارسی مغنی اللبیب)»، اثر سید مرتضی اصفهانی در ۴ جلد.
ترجمه و شروح کتاب مغنی الادیب
- «ترجمه و شرح مغنی الأدیب»، اثر غلام‌علی صفایی بوشهری در ۴ جلد.
- «ترجمه و شرح مغنی الأدیب »، اثر سید علی حسینی در ۴ جلد.
