﴿حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْـمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِـحاً فيما تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾. (۱)
(آنها هم چنان به راه غلط خود ادامه مى‌دهند) تا زمانى كه مرگ یكى از آنان فرارسد، مى‌گوید: پروردگار من! مرا بازگردانید. شاید در آنچه ترک كردم (و كوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم!» (ولى به او مى‌گویند:) چنین نیست! این سخنى است كه او به زبان مى‌گوید (و اگر بازگردد، كارش همچون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخى است تا روزى كه برانگیخته شوند.
اما در آیاتی دیگر، خبر از زنده شدن مردگان داده است. این آیات شامل موارد زیر است:
الف) آیاتی که به زنده شدن مردگان برای ارائه نمونه عینی معاد اشاره کرده است؛
ب) آیاتی که از معجزه حضرت عیسی در زنده کردن مردگان خبر داده است.
بین این دو دسته از آیات اختلافی وجود ندارد؛ چرا كه زنده شدن برخی مردگان در این دنیا نه به منظور دادن مهلت دوباره برای جبران گذشته، بلکه به صورت استثنائی برای اثبات معاد و یا ارائه معجزه بوده است.
۶. بهشت و دوزخ برزخی
گفتیم كه منابع وحیانی از دو بهشت وجهنم صحبت به میان آورده‌اند؛ بهشت وجهنم برزخی و بهشت وجهنم آخرتی. از خصوصیاتی که برای بهشت و جهنم برزخی ذکر شده، یكی این است که در جهتی از جهات عالم دنیا قرار دارد، و از این رو، دارای صبح و شام بوده و با وجود برپایی آسمانها و زمین تا زمان قیامت برقرار می‌باشند. اما بر عكس، بهشت وجهنم اخروی صبح و شام ندارند؛ زیرا بهشت آخرتی ظلمت و تاریکی ندارد و جهنم آخرتی یکپارچه ظلمت و تاریکی است و برای همیشه انسانها در آنجا بسر می-برند. این آیه به هر دو جهنم اشاره دارد:
___________________
(۱) مؤمنون / ۹۹ - ۱۰۰.
