فرمودند:
«اللهُ أَعْدَلُ وَ أَحْكَمُ مِنْ ذَلِك». (۱)
خداوند عادل‌تر و حکیم‌تر از آن است که بندگان را به انجام گناهان مجبور کند.
از همین روست که در آیات متعددی از قرآن تاکید می‌شود که در مجازات اخروی ظلمی در کار نیست و هر کس به خاطر کاری که خود انجام داده کیفر داده می‌شود:
﴿ الْيَوْمَ تُجْزي کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ ﴾ . (۲)
امروز هرکس در برابر کاری که انجام داده است جزا داده می شود؛ امروز هیچ ظلمی نیست.
نظریه جبر غیر از این که با عدالت خداوند ناسازگار است، با وجدان انسان نیز تعارض دارد، چرا که اختیار و آزادی انسان امری وجدانی و بدیهی است. هر انسانی اگر به دقت به خودش و اعمالش بنگرد، در می یابد که کارهای او از اراده و تصمیم خودش سرچشمه می گیرد و نمی تواند مسئولیت رفتارش را بر دوش دیگران بیاندازد و از سنگینی جرم خود شانه خالی کند. قرآن کریم به همین حالت خود آگاهی انسان نسبت به اعمال خویش اشاره می کند:
﴿ بَلِ الْانسَانُ عَلىَ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ * وَ لَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ﴾. (۳)
امر بین امرین
به دلیل تعارض نظریه جبر با عدل الهی، گروهی با نفی جبر، به نظریه تفویض رسیده اند. «تفویض» به این معناست که خداوند قدرت انجام فعل را به انسان ها داده و آنان را به حال خود واگذار کرده و خود هیچ دخالتی در امور انسانها نمی‌کند، بلکه نمی‌تواند دخالت کند. (۴)
___________________
(۱) کافی، ج۱، ص۱۵۷؛ توحید صدوق، ص۳۶۳.
(۲) غافر/ ۱۷.
(۳) قیامت / ۱۴و ۱۵.
(۴) رک: برنجکار، معرفت عدل الهی، ص ۵۷.
