ماکس مولر: «اسلاف ما از آن هنگام به درگاه خداوند سر فرود آورده بودند که برای خدا حتّی نام هم نتوانسته بودند بگذارند». (۱)
آلکسیس کارل: «حقیقتاً چنین به نظر می‌رسد که احساس عرفانی جنبشی است که از اعماق فطرت ما سرچشمه گرفته است ... انسان همچنان که به آب و اکسیژن نیاز دارد، به خدا نیز محتاج است». (۲)
پاسکال: «دِل دلایلی دارد که عقل به آن راه ندارد». (۳)
۵.ویژگی و آثار معرفت فطری
در پایان این درس به این نکته اشاره می‌شود که مهم‌ترین امتیاز راه فطرت و برجسته ترین فایده معرفت فطری، برقراری انس و پیوند نزدیک با حضرت حق و دل بستن به او و داشتن حالت بیم و امید در سراسر زندگی است.
این معرفت از قلب بر می‌خیزد و بر جوارح و ارکان تاثیر می‌گذارد و اثر خود را در جزء جزء زندگی و وجود ما آشکار می‌سازد. ما هر چند خدا را به عنوان حقیقتی روشن پذیرفته‌ایم، امّا غالباً در زندگی خودمان او را صاحب اثر نمی‌دانیم و گویا دستان او را در تغییر شؤون خویش بسته می‌انگاریم، این در حالی است که در باور توحیدی قرآن، خداوند: ﴿يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾ (۴) و ﴿يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ﴾ (۵) است و در هر لحظه می‌تواند مسیر زندگی انسان را دگرگون سازد. نیک پیداست که ما گاهی بر یک مسؤول یا یک فرد ثروتمند بیش از خداوند اعتماد و اتّکا داریم و باورمان این است که مشکلمان به دست او حل می‌شود.
امّا انسان، با شناخت قلبی خداوند، او را عملاً در زندگی خود حاضر و آگاه، و از هر موثری تواناتر و نزدیک‌تر می‌بیند. خداپرستان در ورای تمام اسباب و مسبّبات ظاهری،
___________________
(۱) کارل، نیایش، مقدمه، ص۳۱.
(۲) نیایش، مقدمه، ص۲۴ و ۱۶.
(۳) کاپلستن، تاریخ فلسفه، ج۴، ص۲۰۸.
(۴) آل عمران / ۴۰؛ حج / ۱۸.
(۵) مائده / ۱.
