درس سیزدهم
ارتباط عدل الهی با اختیار انسان
در دو درس قبل ضمن تعریف عدل و بیان گسترۀ آن، به اثبات عدل الهی پرداختیم. در آنجا روشن شد که خداوند هم در تشریع و تکالیف خود عدالت را رعایت می کند و هم در پاداش و جزای کردار بندگان، به کسی ظلم روا نمی دارد. در این درس ارتباط عدل الهی و اختیار انسان بررسی خواهد شد و نظریه مهم «امر بین امرین» و نفی جبر و تفویض مورد بحث قرار می گیرد.
یکی از مباحثی که در کتاب های کلامی در ذیل بحث عدل الهی مطرح می شود آزادی و اختیار انسان می باشد. ارتباط عدل با اختیار انسان این است که اگر انسان در افعالش، فاقد آزادی و اختیار بوده و مجبور باشد، مکلف کردن او به انجام و ترک افعال و مجازات او به خاطر عمل نکردن به تکالیف، ظلم خواهد بود. مثلا اگر دست و پای کسی را ببندند و به زور در حلقش شراب بریزند و بعد او را به خاطر شرابخواری محاکمه کرده، شلاق بزنند، همگان اذعان خواهند کرد که در حق چنین شخصی ظلم و ستم روا داشته شده است.
از این رو متکلمان با رد مجبور بودن انسان، در صدد پاسخ به یک شبهه در باب عدل الهی هستند، زیرا اگر نظریه جبر به اثبات برسد، عدل الهی مخدوش خواهد شد. امام صادق عليه‌السلام درباره کارهای انسان فرمودند:
«فَإِنْ كَانَتْ مِنَ اللّٰهِ عَلَى إنْفِرَادِهِ فَـمَا بَالُهُ سُبْحَانَهُ یُعَذِّبُ عَبْدَهُ عَلَى مَا لَمْ یَفْعَلْهُ مَعَ عَدْلِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ حِكْمَتِه». (۱)
اگر اعمال انسان را خداوند به تنهایی انجام دهد، پس چرا بنده‌اش را برای عملی که انجام نداده است، عذاب می‌کند؛ با آنکه او عادل و مهربان و حکیم است؟
از امام رضا عليه‌السلام پرسیدند که «آیا خداوند، بندگانش را بر گناهان مجبور ساخته است؟
___________________
(۱) دیلمی، اعلام الدین، ص۳۱۸.
