مشخص می‌شود که جایگاه انسانها در برزخ بسته به اعتقادات و اعمال آنها متفاوت است. از این جهت در آیات و روایات، سخن از بهشت و جهنم برزخی که متفاوت از بهشت و جهنم آخرتی است، به میان آمده است.
امام سجّاد عليه‌السلام در تفسیر آیه ﴿وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾ (۱) ، برزخ را قبر دانسته‌اند و آن را باغی از باغهای بهشت یا حفره‌ای از حفره‌های جهنم معرفی کرده‌اند.
«قَالَ: هُوَ الْقَبْرُ وَ إِنَّ لَـهُمْ فِيهِ لَـمَعِيشَةً ضَنْکاً وَاللّٰـهِ إِنَّ الْقَبْرَ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْـجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّار». (۲)
فرمودند: برزخ قبر است و برای کافران در آنجا زندگی سختی است. بخدا قسم قبر باغی از باغهای بهشت یا گودالی از گودالهای جهنم است.
۲. محل و مدّت برزخ
با توجه به آیه ﴿وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾ و روایات فراوان در این زمینه، برزخ با مرگ آغاز می‌شود و تا شروع قیامت ادامه خواهد یافت. بنابر این هر چند پایان برزخ برای همه انسانها در یک زمان به وقوع می‌پیوندد اما شروع برزخ با توجه به اینکه مرگ انسانها از هزاران سال قبل شروع شده و تا قیامت ادامه دارد، در زمان‌های مختلف خواهد بود.
در ارتباط با محل برزخ، باید توجه داشت که حوادث برزخ بر دو قسمت است؛ بخشی که در قبر اتفاق می‌افتد و بدن نیز در آن مشارکت دارد، وقسمت دیگر، حوادث بعد از قبر است که فقط به روح ارتباط دارد. (۳) بنابراین محل برزخ شامل قبر و مکان‌هایی است که ارواح در برزخ در آنجا خواهند بود. در مرحله دوم از حوادث برزخ، روح بسته به نتیجه حسابرسی اولیه در قبر، در بهشت یا جهنم برزخی از نعمت یا عذاب برخوردار خواهد بود. در روایات آمده است که ارواح مؤمنین در «وادی السلام» و ارواح کفار در «برهوت» است و در آن جا ثواب و عقاب دارند.
___________________
(۱) مؤمنون / ۹۹ - ۱۰۰.
(۲) خصال، ج ۱، ص ۱۱۹؛ دعوات راوندی،ص۲۴۴.
(۳) حق الیقین، ص۴۰۵.
