می‌پوشد و حتّی با شدّت گرفتن مصیبت، قدرت تعقّل و تفکّر هم از او گرفته می-شود. در اوجِ این حالت است که انسان نهایت فقر و عجز خود را در می‌یابد و در آیینۀ فقر و عجز خود، خدای بی نیاز و توانا را می‌یابد.

نباید از یاد برد که این قسم معرفت معمولاً در بلایای عادی و رنج‌های روزمره حاصل نمی‌شود، بلکه در بلاهای سخت و جانكاه و در حالت انقطاع از همه دستاویزها روی می‌دهد. در مواردی چون بیماری‌های سخت، سیل، غرق شدن، سقوط هواپیما، آتش‌سوزی‌های مهیب و اسارت در چنگال مردمان خون آشام، در این حالت‌هاست که خداوند خود را به فطرت انسانها می‌نمایاند.

از دیدگاه قرآن کریم، بازگشت به فطرت و پذیرش توحید در شرایط بأساء و ضرّاء یکی از سنّت‌های الهی است:

﴿وَ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَـرِّ أعْرَضْتُمْ وَكانَ الْإِنْسانُ كَفُوراً﴾. (۱)

و چون در دریا بلایی دامن‌گیرتان شود، جز او هر چه در دعا می‌خوانیدش [و به ناحق می‌پرستید] ناپدید می‌گردد، آن‌گاه چون شما را برهاند و به خشکی برساند [از او] روی برمی‌گردانید و انسان بسیار ناسپاس است.

قرآن کریم در جای دیگر می فرماید: در این لحظات، الله را در حالی که به سوی او خالصانه توجه می‌کنند، می‌خوانند، امّا لحظاتی پس از آرامش طوفان، از همان چه که یافته بودند دست می‌کشند و آن را انکار می‌کنند. (۲)

در روایات نیز به این معرفت خاصّ از الله، که امتیازی ویژه - از جهت شدّت و وضوح - دارد اشاره شده است. امام حسن عسکری عليه‌السلام می‌فرماید: «الله همان است که همه آفریدگان، هنگام نیازها و سختی‌ها و نومیدی از هر چیز دیگری ... به سوی او زاری

___________________

(۱) إسراء / ۶۷.

(۲) عنکبوت / ۶۵.