گفت وگو تشکیل داد تا گفته های طرفین با عقل ومنطق سنجیده شود وبرای تأیید مباحث منطقی ، دستور ترجمه کتب فلسفی ومنطقی را صادر کرد تا هرچه زودتر از یونانی به عربی ترجمه شود وخود نیز آن ترجمه ها را مطالعه می کرد وعقیده اش درباره معتزله در اثر مطالعه کتب مزبور محکم تر می گشت ، ولی این تمهیدات در جلب عامه مردم به عقاید مأمون ، تأثیر چندانی نداشت وزمانی که مأمون این را دانست واز مماشات نومید شد ، به قوای قهریه دست زد ودر اواخر خلافت خویش با مخالفان اعتزال به خشونت رفتار کرد وهنگامی که خارج از بغداد بود ، به «اسحاق بن ابراهیم» ، والی بغداد ، دستور داد قضات وشهود واهل علم را امتحان کند وهرکدام آنان که به مخلوق بودن قرآن اقرار دارد ، آزاد گردد وکسانی که آن عقیده را ندارند ، به آنان تعلیم داده شود. (۱)

با توجه بدانچه گفتیم ، چنان به نظر می رسد که مأمون به علّت کثرت اطلاعات وآزادی عقیده وتمایل به قیاس عقلی ، از ترجمه علوم یونانی به عربی باک نداشت وابتداءاً برای تأیید مذهب معتزله به ترجمه کتب منطق وفلسفه دست زد ، سپس به ترجمه کلیه تألیفات ارسطو از فلسفه وغیره پرداخت وبدین گونه در اوائل قرن سوم هجری ، ترجمه آن کتاب ها آغاز گشت. معتزله مانند تشنه ای که به آب برسد ، مطالب فلسفی ارسطو را دریافتند وآن را کاملاً بررسی ومطالعه کردند ودر نتیجه برای مبارزه با مخالفان ، حربه تازه ای به دست آوردند. (۲)

ترجمه کتب علمی خارجی

دکتر «ابراهیم حسن» نیز در این باره چنین می نویسد :

ترجمه کتاب های بیگانه به زبان عربی در دوران امویان رواجی نداشت «خالد بن یزید بن معاویه» نخستین کسی بود که طب وشیمی را به زبان

__________________

۱ ـ درباره فتنه خلق قرآن در سیره امام هادی عليه‌السلام به تفصیل بحث کرده ایم.

۲ ـ جرجی زیدان ، همان کتاب ، ج ۳ ، ص ۲۱۲ ۲۱۵.