موضوع ولیعهدی امام هشتم ، طبعاً برای دوستان وشیعیان آن حضرت موجب سرور وشادمانی بود ، ولی خود آن حضرت از این امر اندوهگین ومتأثر بود ووقتی که مردی را دید که زیاد اظهار خوشحالی می کند ، او را نزد خود فراخواند وفرمود :

«دل به این کار مبند وبه آن خشنود مباش که دوامی ندارد»! (۱)

مشکلات ودشواری های سیاسی مأمون

بررسی اوضاع وشرائط سیاسی زمان مأمون نشان می دهد که وی با یک سلسله دشواری ها ومشکلات سیاسی رو به رو شده بود وبرای رهایی از این بن بست ها تلاش می کرد. او سرانجام به منظور حل این مشکلات ، یک سیاست «چند بعدی» در پیش گرفت که همان طرح ولیعهدی امام رضا عليه‌السلام بود. ذیلاً مشکلات سیاسی مأمون وسپس سیاست «چند بعدی» را مورد بررسی قرار می دهیم :

۱. ناخشنودی عباسیان از مأمون

با آن که به گواهی مورخان ، مأمون در افکار عمومی به مراتب از امین شایسته تر وسزاوارتر به خلافت بود ، اما بنی عباس با وی مخالف بودند وچنان که نقل کردیم ، هارون به تفاوت آشکار بین شخصیت این دو برادر کاملاً توجه داشت واز مخالفت بنی عباس با مأمون شِکْوه می کرد.

شاید راز روگردانی عباسیان از مأمون آن بود که می دیدند برادرش امین یک عباسی اصیل به شمار می رود : پدرش هارون ومادرش زبیده بود. زبیده خود یک هاشمی وهم نوه منصور دوانیقی بود ، او بزرگ ترین زن عباسی به شمار می رفت. امین در دامان فضل بن یحیی برمکی ، برادر رضاعی رشید ومتنفذترین مرد دربار

__________________

۱ ـ علی بن عیسی ، همان کتاب ، ج ۳ ، ص ۶۷ ؛ شیخ مفید ، همان کتاب ، ص ۳۱۲ ؛ فتال نیشابوری ، همان کتاب ، ص ۲۴۹.

۷۵۸۱