غیبت صغری ، ارتباط شیعیان با امام به کلی قطع نبود وآنان ، به گونه ای خاص ومحدود ، با امام ارتباط داشتند.

توضیح آن که : در طول این مدّت ، افراد مشخصی (که ذکرشان خواهد آمد) ، به عنوان «نایب خاص» با حضرت در تماس بودند وشیعیان می توانستند بهوسیله آنان مسائل ومشکلات خویش را به عرض امام برسانند وتوسط آنان پاسخ دریافت دارند وحتی گاه به دیدار امام نائل شوند. از این رو می توان گفت در این مدّت ، امام ؛ هم غایب بود وهم نبود.

این دوره را ، می توان دوران آماده سازی شیعیان برای غیبت کبری دانست که طی آن ، ارتباط شیعیان با امام ، حتی در همین حد نیز قطع شد ومسلمانان موظف شدند در امور خود به نایبان عام آن حضرت ، یعنی فقهای واجد شرائط وآشنایان به احکام اسلام ، رجوع کنند.

اگر غیبت کبری یک باره وناگهان رخ می داد ، ممکن بود موجب انحراف افکار شود وذهن ها آماده پذیرش آن نباشد ، اما گذشته از زمینه سازی های مدبّرانه امامان پیشین ، در طول غیبت صغری ، به تدریج ذهن ها آماده شد وبعد ، مرحله غیبت کامل آغاز گردید. همچنین امکان ارتباط نایبان خاص با امام در دوران غیبت صغری ونیز شرفیابی برخی از شیعیان به محضر آن حضرت در این دوره ، مسئله ولادت وحیات آن حضرت را بیش تر تثبیت کرد. (۱)

با سپری شدن دوره غیبت صغری ، غیبت کبری ودرازمدّت امام آغاز گردید که تا کنون نیز ادامه دارد وپس از این نیز تا زمانی که خداوند اذن ظهور وقیام به

__________________

این لحاظ بوده است که حضرت مهدی در زمان حیات پدر نیز حضور ومعاشرت چندانی با دیگران نداشته واز نظر کلی غایب محسوب می شده است. گویا بر اساس همین ملاحظه است که محققانی مانند : طبرسی ، سید محسن امین ، وآیت الله سید صدرالدین صدر نیز آغاز غیبت صغری را از سال میلاد آن حضرت ومدّت آن را ۷۴ سال دانسته اند (إعلام الوری بأعلام الهُدی ، ص ۴۴۴ ؛ اعیان الشیعه ، ج ۲ ، ص ۴۶ ؛ المهدی ، ص ۱۸۱).

۱ ـ صدر ، سید صدرالدین ، المهدی ، ص ۱۸۳ ؛ پیشوای دوازدهم ، امام زمان ، ص ۳۸.