در آفرینش این گونه ادبی ، گاه حس ومشاهده وگاه خیال ونازک اندیشی نقش عمده دارند. امّا اثری جاودانه می شود که چهره ای از واقعیت را در سراچه خیال به نمادی فراواقعی وبدیع تبدیل سازد ، آن گونه که بتواند احساس وپیام واندیشه هنرمند را از ورای آن تصویر به مخاطب انتقال دهد. این کار بزرگ در گرو فضاسازی است. این نمونه زیبا را از آثار شاعر بسیجی ، زنده یاد سلمان هراتی ، بنگرید :

می آید

آرام آرام

خوشبوتر از خورشید

با دامنی پر از شکوفه می آید

از لابه لای جنگل وحشی

وقلب باغچه ها

از خیال بهار مالامال

بهار

فصل درنگ عاطفه در کوچه باغ ها است.

شش. ادبیات حَسْب حالی وزندگی نامه ای

یکی از گونه های خواندنی در ادبیات ، خاطره نویسی ونگارش یادداشت های گزارشی از زندگی واحوال هنرمند است. نوشته های زندگی نامه ای معمولا از نکته ها ولطایف شیرین وسودمند سرشارند. «حَسْبِ حال» اگر شیوا ودلکش باشد ، به جذّابیت یک رمان یا داستان شورانگیز خواهد بود وخواننده را تا پایان غرقِ خویش خواهد ساخت.

در ادبیات معاصر ، گرایش به این گونه افزایش یافته ونمونه های خوبی همچون روزها از دکتر محمّدعلی اسلامی ندوشن ، از پاریز تا پاریس از دکتر محمّد ابراهیم باستانی پاریزی ، وخسی در میقات از جلال آل احمد را ارمغان آورده است.

زندگی نامه ها و «سیره» ها نیز در همین ردیف جای دارند. شرح حال پیامبر وخاندان پاکش (علیهم السلام) ونیز اولیای خدا اگر با قلمی شیوا نگاشته شود ، گروهی بسیار را شیفته پاکی ها ونیکی ها می سازد. در این میان ، تلاش های استاد سید جعفر شهیدی در نگاشتن شرح حال امامان ، استاد محمّدرضا حکیمی در پرداختن به زندگی عالمان ، میثاق امیر فجر در تصویر کردن تاریخ شکوهمند اسلام ، ودکتر عبدالحسین زرّین کوب در نگارش زندگی نامه ادیبان ودانشوران مثال زدنی است.

به آنان که مشتاق این گونه از ادبیاتند ، مطالعه سیاحت شرق از آقا نجفی قوچانی وشرح زندگانی من از عبداللّه مستوفی را توصیه می کنیم. اثر اخیر در سه جلد فراهم آمده ودر طول پنج سال نگاشته شده