چهار. کنایه

کنایه (١) یعنی آن که کلمات را در معنی خودشان به کار گیریم ، امّا مُراد ومنظوری دیگر از آنها داشته باشیم :

اگر چیزی را به همان نام که هست ، بنامیم ، سه چهارم لذّت وزیبایی بیان را از میان برده ایم؛ زیرا کوششی که ذهن برای ایجاد پیوند معانی وارتباط اجزای سازنده خیال دارد ، بدین گونه از میان می رود وآن لذّت که حاصل جست وجو است ، به صورت ناچیزی درمی آید. کنایه یکی از صورت های بیان پوشیده واسلوب هنری گفتار است. بسیاری از معانی را که اگر با منطق عادی گفتار ادا کنیم لذّتبخش نیست وگاه مستهجن وزشت می نماید ، از رهگذر کنایه می توان به اسلوبی دلکش ومؤثّر بیان کرد. (٢)

در بعضی موارد ، استعمال کنایه از باب ظرافت است در فکر یا بیان؛ وگویی به کلام عادی رنگی از شعر می دهد وچاشنی ملاحت ولطف خاصّی به کلام می بخشد. (٣)

اگر نویسنده به اقتضای سخن ، کنایه هایی مناسب وزیبا را به کار گیرد ، هم مقصود حقیقی خویش را بهتر می رساند وهم نوشته اش را خیال انگیز وگیرا وزیبا می سازد. باید دانست که معمولاً کنایه های خوب ورسا به شکل مَثَل درمی آیند واز این رو است که در این کنایه ها ، واژه ها دارای معنایی ظاهری اند که نویسنده آن معانی را اراده نکرده ، بلکه مُرادی دیگر داشته است :

فراروی آیینه ایستاده بود وخود را می آراست. می دانستم کجا می رود وآرایش از بَرای کیست. لیک دلم تاب نیاورد که ببینم این نهال بهشتی هیمه دوزخی می شود … مرا به خانه خویش خواست. رفتم ودیدم بساطی چیده اند واهل حال جمعند وبه قمار سرگرم. چند دستی گوی به چوگانش خورد … گفتمش : ای دوست! شب از نیمه گذشت. تا کی سر جنگ داری؟ … گفت : تا تیر در ترکش دارم ، کمان از دست ندهم. مال پدر وی به پایان رسید ویاران به ترکش گفتند. پیش وی رفتم وگفتم : ای دوست! به ترکش تیر داری یا نی؟ لختی بیندیشید وقطره ای اشک بریخت وگفت : ای برادر! باد آورده را باد همی بُرد. (٤)

قطعه زیر نیز کاربرد کنایه واثرگذاری آن را به خوبی نشان می دهد

__________________

١ ـ metonymy.

٢ ـ محمّدرضا شفیعی کدکنی : صور خیال در شعر فارسی ، آگاه ، ١٣٥٨ ، ص ١٠٨ و ١٠٩.

٣ ـ عبدالحسین زرّین کوب : شعر بی دروغ ، شعر بی نقاب ، علمی ، ١٣٤٦ ، ص ٧١.

٤ ـ گفتمش اعتنا مکن؛ برگرفته از : فنّ نویسندگی / ٧٩. البتّه پیدا است که تنوّع کنایه ها در این قطعه مُراد است ونه سبک وفضای کهن وناملموس نوشته.

۳۹۱۱