این کتاب مشمل بر کتاب «الباب الحادی عشر» اثر علامه حلی در علم کلام و دو شرح بر آن به نامهای «النافع يوم الحشر» اثر فاضل مقداد و «مفتاح الباب» اثر ابوالفتح بن مخدوم الخادم الحسينى العربشاهى است.
کتاب «الـباب الحادي عشر»، كتابى است دربردارنده موضوعات عمده كلامى در اصول عقايد اماميه. مؤلف اين كتاب، ابومنصور حسن بن يوسف بن على بن مطهر، معروف به علامه حلّى متوفاى ۷۲۶ق است. نویسنده به درخواست وزير محمد بن محمد قوهدى كتاب «مصباح المتهجد» شيخ طوسى را كه موضوع آن فروع دين و ادعيه و عبادات بود، در ۱۰ باب خلاصه كرد و آن را «منهاج الصلاح في مختصر المصباح» ناميد. سپس باب ديگرى با عنوان «الباب الحادى عشر فيما يجب على عامة المكلفين من معرفة اصول‌الدين» در اصول دين بر آن افزود تا كتاب را تكميل كرده باشد. اين باب از جهت اختصار و جامعيت مورد توجّه اهل علم واقع شد به نحوى كه آن را جدا از ده باب ديگر مورد نسخ و تدوين قرار دادند و شروح و تعليقات فراوانى بر آن نگاشته شد.
ساختار
باب حادى عشر در هفت فصل تنظيم شده است:
- فصل نخست در اثبات صانع.
- فصل دوم، در صفات ثبوتى.
- فصل سوم در صفات سلبى.
- فصل چهارم در عدل.
- فصل پنجم در نبوت.
- فصل ششم در امامت.
- فصل هفتم در معاد.
گزارش محتوا
اين كتاب در دوره‌اى به نگارش درآمد كه متكلمان از مسائل و استدلال‌هاى فلسفى بهره مى‌بردند. علامه حلّى در اين كتاب، واجب‌الوجود را به كمك برهان امكان و وجوب اثبات مى‌كند. در مبحث عدل، ابتدا موضوع حسن و قبح عقلى افعال را پيش مى‌كشد و سپس مختار بودن انسان را مورد تأكيد قرار مى‌دهد.
در فصل‌مربوط به نبوت پس از تعريف، به بحث نبوت خاصه و نبوت عامه مى‌پردازد. آنگاه درباره عصمت سخن مى‌گويد و آن را مطابق قاعده لطف مى‌شمارد.
علامه در فصل مربوط به امامت، آن را رياست عامه در امور مربوط به دنيا و دين و به نيابت از پيامبر مى‌داند كه طبق لطف خداوند صورت مى‌گيرد. آن گاه به لزوم عصمت ائمه مى‌پردازد و معصوم نبودن ايشان را نقض غرض مى‌شمارد. سپس به امامت خاصه مى‌پردازد و سرانجام بحث معاد را مطرح كرده و بر ضرورت معاد جسمانى استدلال مى‌كند.
معرفى شروح
«الباب الحادى عشر»، داراى شروح و تعليقات فراوانى است. آقا بزرگ تهرانى در «الذريعة» بيش از ۲۰ شرح براى آن نام مى‌برد.
از ميان شرح‌هاى متعدد آن، شرح مقداد بن عبدالله سيورى حلّى (متوفای ۸۲۶ق)، معروف به فاضل مقداد با نام «النافع يوم الحشر في شرح الباب الحادى عشر» بيش از شروح ديگر مورد توجه دانشمندان و مدرسان كلام و اصول عقايد قرار گرفته است (که در چاپ حاضر آورده شده است)
از شرح مزبور ترجمه هاى متعددى به فارسى صورت گرفته كه از معروفترين آنها «الجامع فى ترجمة النافع» معروف به جامع شهرستانی اثر حاجى ميرزا محمد على بن محمد حسین حسينى شهرستانى متوفى ١٣٤٤ هجرى قمرى است وهمچنين در سالهای اخیر ترجمه‌های دیگری به همراه شرحی بر کتاب توسط آقایان علی شیروانی، محسن غرويان و محسن صدر رضوانی، نگاشته شده است.
از ديگر شروح اين كتاب مى‌توان به شرح «مفتاح الباب» ابوالفتح بن مخدوم الخادم الحسينى العربشاهى (متوفاى ۹۷۶ق) از أحفاد مير سيد شريف جرجانى ياد كرد (که این شرح نیز در چاپ حاضر موجود است).
تفاوت اين دو شرح در اين است كه شرح ابوالفتح شرحى مزجى است، برخلاف شرح فاضل مقداد كه بر مبناى «قال» «اقول» است و چنانكه ملاحظه خواهد شد، شرح ابوالفتح مفصل‌تر و مبسوطتر از شرح فاضل مقداد است و مؤلف در آن به نقد آراء فلاسفه و متكلمان اشعرى و معتزلى پرداخته و از مواضع شيعه در مسائل مختلف كلامى به صورت عالمانه‌اى دفاع كرده است.
شروح ديگر اين كتاب كه در «الذريعة» آمده، بدين قرار است:
«جامع الدرر» شيخ خضر جبل رودى نجفى،
«ذخيرة المحشر في شرح الباب الحادى عشر» شيخ ميرزا على آقا بن عبدالعظيم تبريزى،
«ارشاد البشر» شيخ سليمان بن احمد قطيفى،
«مطالع النظر» صفى‌الدين طريحى،
«معين الفكر» محمد بن على بن ابی‌جمهور احسايى،
«الزاد المدخر» شيخ محمدرضا غراوى نجفى و....
نسخه‌شناسى
نسخه خطى‌اى از «الباب الحادى عشر» به خط احمد بن الحسن بن العودى به تاريخ ۷۴۱ق در ضمن مجموعه‌اى در كتابخانه بودليان در دانشگاه آكسفورد به شماره ۴۶۹۱۵۲ موجود است.
اما متن شرح فاضل مقداد؛ يعنى «النافع يوم الحشر» داراى نسخه‌اى خطى به شماره ۳۲۳ در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران مى‌باشد. اين شرح همچنين داراى چاپ سنگى و حروفى در تهران و نيز بمبئى مى‌باشد. شرح مذكور با تحقيق شيخ محسن صدر رضوانى در سال ۱۳۹۵ق در قم به چاپ رسيده است.
اما شرح «مفتاح الباب» نسخه خطى‌اى از آن به خط مصنف در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است كه مربوط به سال ۹۵۵ق است. در همان كتابخانه نسخه خطى ديگرى به خط السيد محمد امين نگهدارى مى‌شود كه مربوط به سال ۱۰۵۸ق است.
همچنين نسخه‌اى از آن در كتابخانه راجه فيض‌آباد هند و نسخه‌اى به خط مير محمد اشرف مؤلف (فضائل السادات) در كتابخانه آيت‌الله مرعشى نجفى در قم موجود است.
نسخه حاضر با تحقيق و مقدمه آقاى دكتر مهدى محقق به همراه دو شرح فوق، در قطع وزيرى با جلد گالينگور در ۲۹۶ صفحه + ۲۲ مقدمه محقق كتاب، توسط انتشارات «موسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مك گيل شعبه تهران» با همكارى دانشگاه تهران در سال ۱۳۶۵ش به چاپ رسيده است.
منابع مقاله
مقدمه دكتر محقق.
فهرس التراث، ج ۱، ص۷۰۷ و ۷۵۵.
دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج ۱۱، مدخل: باب الحادى عشر.
