درس اصول الفقه (۱) مباحث الفاظ وملازمات عقلیه

کتاب «اصول الفقه»، اثر شيخ محمّدرضا مظفر (۱۳۲۲قمری-۱۳۸۳ قمری، نجف) است. اثر حاضر كه به قول مرحوم مظفر حلقه مفقوده‌اى بين معالم الاصول و كفایة الاصول است با اسلوك كتب درسى نوشته شده است. این کتاب با این كه متن بسيار ساده و روان دارد، حاوى نكات بسيار دقيق است. هم از تنظيم و تبویب بديع برخوردار است و هم نكات دقيق و ظريفى دارد كه در كتب قديم كمتر يافت مى‌شود. کتاب با تمام مزايايى كه دارد، فاقد مباحث برائت و اشتغال و تخيير است.

ساختار

مولّف پس از آوردن مدخل و مقدمه، مباحث علم اصول را به چهار بخش تقسيم كرده كه عبارتند از:

مباحث الفاظ

ملازمات عقليه

مباحث حجّت

اصول عمليه

ويژگى‌هاى كتاب

• مولّف، کتاب را با اسلوب كتب درسى نوشته است.
• از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب، این است كه حلقه واسطه بين كتاب «معالم‌الدين» و «كفاية الأصول» مى‌باشد و براى طلاب مبتدى نوشته شده است.
• مؤلف، با توجه به تسلطى كه بر علم منطق داشته‌اند، بعضى از مباحث منطقى را در متن كتاب مورد استفاده قرار داده و تفصيل بعضى از مباحث منطقى را در مباحثى نظير مجمل و مبين و مقدمه واجب و غير آن، به كتاب «المنطق» ارجاع مى‌دهند.
• قلم روان و ساده براى طرح مباحث پيچيده علم اصول.
• بناى مؤلف، بر طرح مختصر مباحث مى‌باشد از این رو در برخی مواقع مؤلف، مناقشاتى در نظريات بزرگانى همچون مرحوم نايينى دارد، اما به دليل اختصار، متعرض آن نمى‌شود. البته در برخی مباحث هم دیده می‌شود که اختصار رعایت نشده است و مباحث عمق و گسترش پیدا کرده است، به عنوان مثال بنگريد به تحقيق گسترده‏اى كه درباره اعتبارات ماهيت در بحث مطلق و مقيد است و نيز تفصيل و تطويلى كه در مباحث حسن و قبح عقلى و همچنين در بحث اثبات جريان استصحاب در موارد شك در مقتضى است، به گونه‌ای که این مسائل بيشتر و عميق‏تر از آنچه در كفايه است مورد بحث قرار گرفته و ديگر توجيهى براى مطالعه و بررسى جديد آنها در كفايه نمى‏توان يافت‏.
• احاطه مؤلف به آراى اصولى‌هاى شيعه و اهل تسنن.
• بيان تاريخچه بعضى از مباحث اصولى كه در تبيين مباحث اصولى مفيد واقع مى‌شود؛

مثال اول: در بحث وجوب مقدمه واجب، تاريخچه این نظريه، در حاشيه كتاب بيان شده است.

 مثال دوم: در بحث ترتب تاریخچه این بحث بیان شده است كه در ابتدا به وسيله محقق ثانى مطرح شد و توسط میرزاى شيرازى مستدل و مستحكم گرديد و به وسيله محقق نايينى يا ديگر شاگردان میرزاى شيرازى تنقيح و تبيين شد.

مثال سوم: هم‌چنين در بحث اينكه آيا اطلاق، به دليل وضع است يا به سبب مقدمات حكمت، تاريخچه بحث و نظر سلطان العلما، صاحب حاشيه بر معالم را به خوبى مطرح مى‌نمايند.

مثال چهارم: نمونه ديگرى از بيان تاريخچه مباحث اصولى، بحث دليل عقلى است كه مؤلف، از شيخ مفيد، شروع و سپس از شيخ طوسى و بعد از آن، از ابن ادريس، محقق حلى، شهيد اول و... ياد كرده و به‌صورت مبسوطى این مسئله را مطرح نموده است.

نوآورى‌ها و ابتكارات

• از مباحثى كه مؤلف، به‌طور مستقل و مفيد مطرح نموده و از ابتكارات ايشان است، بحث مستقلات عقليّه و غير مستقلات عقليّه مى‌باشد.
• از ديگر ابتكارات مؤلف، طرح وسيع و مبسوط حسن و قبح عقلى مى‌باشد. وى، در این قسمت، براى حسن و قبح، سه معناى كمال و نقص، ملايمت و منافرت و مدح و ذم را ذكر كرده و از میان این معانى سه‌گانه محل نزاع را مشخص مى‌كند.
• یکى ديگر از نوآورى‌هاى مفيد كتاب بحث دلالت اقتضاء و دلالت تنبيه و دلالت اشاره است كه به‌صورت بحث مستقلى مطرح شده است و همان‌طور كه مؤلف متذكر شده، در كتاب‌هاى اصولى متعارف، این بحث مطرح نشده است.

وضعیت نشر

چاپی که مورد استفاده قرار گرفته است، تحقق جناب آقای عباسعلی زارعی سبزواری است و توسط بوستان کتاب به چاپ رسیده است.

محقق محترم، آيات و روايات و انظار اصولى و كلامى و فلسفى را بر اساس مصادر صحيح و قديمى استخراج نموده است.

مرحوم مظفر، در اثناى مباحث، اقوالى را متذكّر شده، ولى نام و نشانى از قائلين نياورده است، ولى محقق کتاب، اسماء قائلين و مصادر آن اقوال را تا آن‌جا كه ممكن بوده در پاورقی کتاب آورده است.

از جمله كارهاى ارزنده محقق کتاب، اعراب‌گذارى الفاظ كليدى، شرح بعضى از الفاظ ناآشنا با استفاده از كتب لغت و معاجم معتبر، تعليقات مهمّ براى ايضاح مبهمات و ذكر تمرين‌هايى در پايان هر مبحث است.