درس اصول الفقه (۱) مباحث الفاظ وملازمات عقلیه

جلسه ۷۸: صیغه امر ۱۷

 
۱

خطبه

۲

منشا پیدایش تقسیم واجب به تعیینی و تخییری

واجب یا تعیینی است و یا تخییری. یک سوال مطرح می‌شود: منشا پیدایش این دو قسم واجب چیست؟ چرا ما دو نوع واجب داریم؟

جواب: غرض مولا دو حالت دارد: الف) گاهی به یک عمل بالخصوص تعلق می‌گیرد. این جا قهرا شارع امرش را روی همین عمل بالخصوص می‌برد که می‌شود واجب تعیینی. ب) گاهی غرض مولا تعلق می‌گیرد به یکی از دو چیز یا یکی از چیز‌ها. این جا شارع امرش را می‌برد روی یکی از این دو چیز یا یکی از این چند چیز که می‌شود واجب تخییری.

صحبت از حرف و وجوب و طلب و امر نیست. بلکه سخن از غرض است.

۳

تطبیق منشا پیدایش تقسیم واجب به تعیینی و تخییری

و الأصل (ریشه) في هذا التقسيم (در هر تقسیمی که رسیدیم این سوال و جواب هست. منتها بعضی از این سوالات این جا مطرح می‌شود و بعضی اواخر کتاب.) أنّ غرض المولى ربّما يتعلّق بشي‏ء معيّن (این شیء فقط)، فإنّه لا مناص حينئذ (که غرضض به شیء معین تعلق گرفته است) من أن يكون هو (شیء مطلوب) المطلوب و (تفسیر) المبعوث (عطف بر مطلوب) إليه (شیء معین) وحده، فيكون (شیء معین) «واجبا تعيينيّا». و ربّما يتعلّق غرضه (مولا) بأحد شيئين أو أشياء (غیر منصرف است. در علت غیر منصرف بودن سه قول است.) لا على التعيين، بمعنى أنّ كلّا منها محصّل لغرضه (مولا) (در اصاله البرائه می‌رسیم که واجب تخییری همیشه کار را برای مکلف آسان می‌کند. از این رو اصاله البرائه روی آن پیاده نمی‌شود. چرا که اصاله البرائه برای رفع کلفت است.)، فيكون (فاء نتیجه) البعث (طلب) نحوها (به سمت اشیا) جميعا على نحو التخيير بينها. (صاحب کفایه دو جلسه درباره این یک خط بحث کرده است. یک اختلافیهست که آیا ما واجب تخییری داردیم یا نداریم. مرحوم مظفر می‌گوید هر دو قسم در اراده‌های ما و خواسته‌های ما هست. پس در خواسته‌ی مولا هم هر دو قسم هست. پس دلیلی ندارد کسی بگوید که ما واجب تخییری نداریم. حواله به وجدان داده است.) و كلا القسمين واقع في إرادتنا (طبق عقیده شیعه اراده یعنی خواسته. اما علمای اهل سنت بین اراده و خواسته فرق یم گذارند. امام هم کتاب خوبی دارد: طلب و اراده. بحث سنگین فلسفی است.) نحن (تاکید.) أيضا (مثل مولا)، فلا وجه (دلیل) للإشكال في إمكان الواجب التخييريّ، و لا موجب لإطالة الكلام.

۴

تخییر عقلی و شرعی

اطراف واجب تخییری دو صورت دارد.

اطراف یعنی افراد.

یک: گاهی بین این اطراف یک جامع ماهوی یا حقیقی وجود دارد (ماهوی از ماهیت می‌آید و حقیقت هم تفسیر آن است. جامع ماهوی به قدر جامعی که تمام ماهیت اطرراف یا داخل در ماهیت آن هاست گویند.) و مولا امرش را روی همین جامع می‌برد. در این صورت تخییری بین اطراف تخییر عقلی است نه شرعی. یعنی حاکم به تخییر عقل است.

دومثال: یک: اکرم انسانا. فرض کنیم در دنیا ۵۰ انسان داریم. مولا امرش را برده است روی کلی که در مثال ۵۰ فرد دارد. انسانا نکره است. اگر می‌گفت الانسان یعنی هر پنجاه تا. مولا برای من مشخص نکرده است که کدام را اکرام بکنم. لذا بین هر ۵۰ تا مخیر هستم. به این تخییر می‌گویند تخییر عقلی. قدر جامع بین این پنجاه نفر ماهوی است.

بحث ما در تخییر عقلی نیست. تخییر عقلی واجب تعیینی است. ولی عقل وارد می‌شود و تخییر را می‌سازد.

مثال دوم: برای داخل در ماهیت افراد: برای من یک قلم بخر. قلم انواعی دارد. عقل وارد میدان می‌شود و می‌گوید مولا امرش را برده است روی کلی که سه فرد دارد و مشخص نکرده است که کدامش را بیاور. پس بین آن‌ها تخییر دارم. قدر جامع قلم بودن است.

گاهی بین اطراف، جامع ماهوی و حقیقی وجود ندارد. این جا مولا دو صورت می‌تواند امرش را بیاورد:

الف: امر را روی احد الشیئین یا احد الاشیاء می‌برد: اوجد احد هذین الامرین یا احد هذه الامور.

ب: امر را روی تک تک افراد می‌برد. به این صورت: صم او اطعم او اعتق.

در صورت الف و ب تخییر شرعی است. چون حاکم به تخییر شرع است نه عقل.

نکته: ما در عنوان گفتیم تقسیم واجب به تعیینی و تخییری؛ قید نزدیم تخییری شرعی یا عقلی. اگر قید بزنیم تقسیم غلط می‌شود.

۵

تطبیق تخییر عقلی و شرعی

ثمّ إنّ أطراف (افراد) الواجب التخييريّ إن كان بينها (اطراف) جامع (چیزی که در تک تک این افراد باشد.) يمكن التعبير عنه (جامع) بلفظ واحد، فإنّه (شان) يمكن أن يكون البعث (طلب) في مقام الطلب نحو هذا الجامع (خبر برای ان یکون)، فإذا وقع الطلب كذلك فإنّ التخيير حينئذ (در هنگام که طلب رفته است روی جامع) بين الأطراف يسمّى «عقليّا»، و هو (تخییر عقلی) ليس من الواجب التخييريّ المبحوث عنه (واجب تخییری. پس در ذهنتان باشد هر جا می‌گویند واجب تخییری یعنی قسم الف و ب. آن صورت اول واجب تخییری نیست.)، فإنّ (سببیت) هذا (تخییر عقلی) يعدّ من الواجب التعيينيّ، فإنّ كلّ واجب تعيينيّ كلّيّ يكون المكلّف مخيّرا عقلا بين أفراده (واجب تعیینی کلی)، و التخيير يسمّى حينئذ (در واجب تعیینی کلی) «عقليّا». مثاله قول الأستاذ لتلميذه: «اشتر قلما» الجامع بين أنواع الأقلام من قلم الحبر (قلم دوات: چوبی) و قلم الرصاص (قلم فلزی) و غيرهما، فإنّ التخيير بين هذه الأنواع يكون عقليّا، كما أنّ التخيير بين أفراد كلّ نوع يكون عقليّا أيضا (ایضا یعنی مثل تخییر بین انواع).

و إن لم يكن هناك (بین اطراف) جامع مثل ذلك (مثل جامع بالا: جامع ماهوی)، كما في مثال خصال (افراد) الكفّارة، فإنّ البعث إمّا أن يكون نحو عنوان انتزاعيّ (به احد می‌گویند عنوان انتزاعی. وجه تسمیه: شما نگاه به عتق رقبه، اطعام ستین مسکین و صوم شهرین متتابعین می‌کنی و برای هر کدام از این‌ها یک عنوان درست می‌کنی به نام عنوان احد. چون عنوان را از این‌ها گرفتی به آن می‌گویند انتزاعی.) كعنوان «أحد هذه الأمور» (این جا آقای صدر خوب گفته است.)، أو نحو كلّ واحد منها (هر یک از اطراف) مستقلّا (یعنی تک تک)، و لكن مع العطف بـــ«أو» و نحوها (ام، إما) ممّا يدلّ على التخيير، فيقال في النحو الأوّل (احد هذه الامور) مثلا: «أوجد أحد هذه الأمور». و يقال في النحو الثاني مثلا: «صم» أو «أطعم» أو «أعتق». و يسمّى حينئذ التخيير بين الأطراف «شرعيّا» (چون حاکم شرع است)، و هو (صورت الف و ب، طبق جزوه‌های بیرون درس) المقصود من التخيير المقابل للتعيين هنا.

۶

تقسیم تخییر شرعی

تخییر شرعی گاهی بین متباینین است مثل همین عتق رقبه و.... چون این جا صوم و اطعام و عتق با هم متباین اند. گاهی بین اقل و اکثر است. در لمعه خواندید که در رکعت سوم نمازتان مخیرید بین یک تسبیحه، یا سه بار تسبیحه.

۷

تطبیق تقسیم تخییر شرعی

ثمّ هذا التخيير الشرعيّ تارة يكون بين المتباينين، كالمثال المتقدّم (خصال کفاره)، و أخرى بين الأقلّ و الأكثر، كالتخيير بين تسبيحة واحدة و ثلاث تسبيحات في ثلاثيّة الصلاة اليوميّة و رباعيّتها (صلاه) على قول (سرّ دارد که فردا می‌رسیم). و (مثال دوم) كما لو أمر المولى برسم خطّ مستقيم- مثلا- مخيّرا فيه بين القصير و الطويل.

والواجب التخييريّ : «ما كان له عدل وبديل في عرضه ، ولم يتعلّق به الطلب بخصوصه ، بل كان المطلوب هو أو غيره ، يتخيّر بينهما المكلّف». وهو كالصوم الواجب في كفّارة إفطار شهر رمضان عمدا ، فإنّه واجب ، ولكن يجوز تركه وتبديله بعتق رقبة أو إطعام ستّين مسكينا.

والأصل في هذا التقسيم أنّ غرض المولى ربّما يتعلّق بشيء معيّن ، فإنّه لا مناص حينئذ من أن يكون هو المطلوب والمبعوث إليه وحده ، فيكون «واجبا تعيينيّا». وربّما يتعلّق غرضه بأحد شيئين أو أشياء لا على التعيين ، بمعنى أنّ كلاّ منها محصّل لغرضه ، فيكون البعث نحوها جميعا على نحو التخيير بينها. وكلا القسمين واقع في إرادتنا نحن أيضا ، فلا وجه للإشكال في إمكان الواجب التخييريّ ، ولا موجب لإطالة الكلام (١).

ثمّ إنّ أطراف الواجب التخييريّ إن كان بينها جامع يمكن التعبير عنه بلفظ واحد ، فإنّه يمكن أن يكون البعث في مقام الطلب نحو هذا الجامع ، فإذا وقع الطلب كذلك فإنّ التخيير حينئذ بين الأطراف يسمّى «عقليّا» ، وهو ليس من الواجب التخييريّ المبحوث عنه ، فإنّ هذا يعدّ من الواجب التعيينيّ ، فإنّ كلّ واجب تعيينيّ كلّيّ يكون المكلّف مخيّرا عقلا بين أفراده ، والتخيير يسمّى حينئذ «عقليّا». مثاله قول الأستاذ لتلميذه : «اشتر قلما» الجامع بين أنواع الأقلام من قلم الحبر وقلم الرصاص وغيرهما (٢) ، فإنّ التخيير بين هذه الأنواع يكون عقليّا ، كما أنّ التخيير بين أفراد كلّ نوع يكون عقليّا أيضا.

وإن لم يكن هناك جامع مثل ذلك ، كما في مثال خصال الكفّارة ، فإنّ البعث إمّا أن يكون نحو عنوان انتزاعيّ كعنوان «أحد هذه الأمور» ، أو نحو كلّ واحد منها مستقلاّ ، ولكن مع العطف بـ «أو» ونحوها ممّا يدلّ على التخيير ، فيقال في النحو الأوّل مثلا : «أوجد أحد هذه الأمور». ويقال في النحو الثاني مثلا : «صم» أو «أطعم» أو «أعتق». ويسمّى حينئذ التخيير بين الأطراف «شرعيّا» ، وهو المقصود من التخيير المقابل للتعيين هنا.

__________________

(١) ومن أراد التفصيل فليراجع فوائد الأصول ١ : ٢٣٢ ـ ٢٣٦ ، والمحاضرات ٤ : ٤٠.

(٢) وفى س : مثاله قول الطبيب : «اشرب مسهلا» الجامع بين أنواع المسهل من زيت الخروع والملح الأفرنكي وغيرهما.

ثمّ هذا التخيير الشرعيّ تارة يكون بين المتباينين ، كالمثال المتقدّم ، وأخرى بين الأقلّ والأكثر ، كالتخيير بين تسبيحة واحدة وثلاث تسبيحات (١) في ثلاثيّة الصلاة اليوميّة ورباعيّتها على قول (٢). وكما لو أمر المولى برسم خطّ مستقيم ـ مثلا ـ مخيّرا فيه بين القصير والطويل.

وهذا الأخير ـ أعني التخيير بين الأقلّ والأكثر ـ إنّما يتصوّر فيما إذا كان الغرض مترتّبا على الأقلّ بحدّه ، ويترتّب على الأكثر بحدّه أيضا ، أمّا لو كان الغرض مترتّبا على الأقلّ مطلقا وإن وقع في ضمن الأكثر فالواجب حينئذ هو الأقلّ فقط ، ولا تكون الزيادة واجبة ، فلا يكون من باب الواجب التخييريّ ، بل الزيادة لا بدّ أن تحمل على الاستحباب.

٥. العينيّ والكفائيّ :

تقدّم أنّ الواجب العينيّ «ما يتعلّق بكلّ مكلّف ولا يسقط بفعل الغير (٣)» ، ويقابله الواجب الكفائيّ وهو «المطلوب فيه وجود الفعل من أيّ مكلّف كان» ، فهو يجب على جميع المكلّفين ، ولكن يكتفى بفعل بعضهم ، فيسقط عن الآخرين ولا يستحقّ العقاب بتركه. نعم ، إذا تركوه جميعا من دون أن يقوم به واحد ، فالجميع منهم يستحقّون العقاب ، كما يستحقّ الثواب كلّ من اشترك في فعله.

وأمثلة الواجب الكفائيّ كثيرة في الشريعة : منها : تجهيز الميّت والصلاة عليه ؛ ومنها : إنقاذ الغريق ونحوه من التهلكة ؛ ومنها : إزالة النجاسة عن المسجد ؛ ومنها : الحرف والمهن والصناعات التي بها نظام معايش الناس ؛ ومنها : طلب الاجتهاد ؛ ومنها : الأمر بالمعروف

__________________

(١) أي التخيير بين إتيان التسبيحات الأربعة مرّة واحدة ، وبين إتيانها ثلاث مرّات. فالمراد هو التخيير بين الأربع والاثني عشر.

(٢) والقائل ـ على ما في الجواهر ـ جماعة من القدماء كالكليني والصدوق والشيخين وكثير من المتأخّرين. راجع جواهر الكلام ١٠ : ٣٤ ـ ٣٥.

(٣) تقدّم في الصفحة : ٩٠.