درس مکاسب محرمه

معرفی کتاب

كتاب المكاسب تألیف شيخ اعظم مرتضى بن محمد امين تسترى نجفى انصارى (م ۱۲۸۱ ق)،

اهميت كتاب

كتاب المكاسب يكى از مهم‌ترين كتب فقهى استدلالى و از بهترين و معروف‌ترين تأليفات شيخ اعظم انصارى (قده) و حاصل عمر و خلاصۀ افكار اين فقيه الهى مى‌باشد.

از زمان نگارش اين كتاب به دليل نحوۀ ورود به مباحث فقهى و كيفيت استدلال بى‌نظيرش مدار دروس در دورۀ سطح و محور بحث درس خارج فقه تجارت بوده و به همين دليل شروح و حواشى متعددى بر آن زده شده است كه مهم‌ترين آنها حواشى:

- آخوند خراسانى (م ۱۳۲۹ ق)،

- سيد محمد كاظم يزدى (م ۱۳۳۷ ق)،

- ميرزا على ايروانى (م ۱۳۵۴ ق)،

- آقا رضا همدانى (م ۱۳۲۲ ق)،

- شيخ محمدحسین اصفهانى (م ۱۳۶۱ ق)،

- ميرزا محمدتقى شيرازى (م ۱۳۳۸ ق)،

- آقا ضياءالدين عراقى (م ۱۳۶۱ ق)،

و محقق نائينى (م ۶۳۵۵ ق) است.

اهميت اين حواشى به قدرى است كه محققين در زمينۀ فقه معاملات از مراجعه به كتب اين بزرگان بى‌نياز نيستند.

بر كسى كه از تاريخچۀ ادوار مباحث فقهى اطلاع داشته باشد پوشيده نيست كه تأليفات شيخ اعظم از نظر عمق مطالب و دقت بى‌نظير و وسعت تتبع و تحقيق در عين قلمى روان و بيانى سهل، در تاريخ فقه ديده نشده است، بخصوص كتاب المكاسب در بين تأليفات وى سرآمد آنان است.

احاطۀ وى به اقوال متقدمين و متأخرين موجب اين شده كه آراء مختلف را در موضوعات و مسائل معين جمع‌آورى نموده و با اجتهاد عميق و اسلوب جديدى كه مطابق با روح شريعت و مقتضيات زمان است كتابى را كه مباحث آن جامع و مانع و دور از انحرافات و لغزش‌هاى فكرى است تأليف نمايد.

تاريخ تأليف و انتشار

از اتمام نگارش كتاب المكاسب اطلاع دقيقى در دسترس نيست اما با قرائن موجود اين كتاب در اواخر عمر شريف ايشان تأليف شده و از آخرين تأليفاتش مى‌باشد.

نسخه‌ها

در الذريعة به نسخه‌اى اشاره شده كه در زمان زندگانى مؤلف در سال ۱۲۸۰ق با اشراف حاج محمدباقرچاپ شده است. يكى از اين نسخه‌هاى چاپ شده كه در اختيار شيخ على کاشف‎الغطاء است بر اين نسخه تعليقاتى و حواشى از فرزندان شيخ على بنام‌هاى شيخ احمد و شيخ محمدحسین وجود دارد كه تعليقات شيخ احمد پس از جمع‌آورى به نام «نيل المطالب لتحصيل المكاسب» و تعليقات شيخ محمدحسین به نام «النظر الثاقب في كتاب المكاسب» نام‌گذارى شده است. [۱]

نسخه‌هايى كه در انتشار كتاب موجود مورد استفاده واقع شده است در مقدمۀ ناشر ذكر نشده است اگر چه در چاپ جديد و تحقيق شده كتاب المكاسب بوسيلۀ گروه تحقيق تراث الشيخ الأعظم آمده است:

إننا لم نعثر مع الأسف إلى الآن على مخطوطة المؤلف في المكاسب إلا على قسم الخيارات منه. [۲]

در چاپ موجود كتاب در ابتداى دو كتاب تحريم من جهة المصاهرة و كتاب المواريث كه از ملحقات به كتاب مى‌باشد آمده است: هذا ما وجد بخطه الشريف رحمه اللّه [۳]

وضعیت نشر

كتاب حاضر توسط مجمع الفکر الاسلامی تحقیق و انتشار يافته است.

تقسيم‌بندى مطالب

كتاب المكاسب شامل كتاب‌هاى مكاسب محرمه، بيع و خيارات است كه بعدها ۹ كتاب ديگر به آنها ملحق شده‌اند كه عبارتند از: كتاب تقيه، رسالة في العدالة، رسالة في القضاء عن الميت، رسالة في المواسعة و المضايقة، رسالة في قاعدة من ملك شيئا ملك الإقرار به، رسالة في قاعدة لا ضرر، رسالة في المصاهرة، و در آخر هم كتاب مواريث كه بسيار مختصر مى‌باشد.

ويژگى‌ها

از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب، ساختار منطقى و نظام تعليمى به منظور تدريس حوزه‌هاى علميه مى‌باشد. اگر چه بسيارى از مباحث بيع و خيارات و حتى مكاسب محرمه در كتب پيشينيان مورد توجه بوده است اما اين نظم و ترتيب قبلا وجود نداشته است.

به عنوان مثال در مبحث عقد فضولى، مؤلف ابتدا مطلق عقد فضولى و نه صرفا خصوص بيع را، مورد بحث قرار داده و پس از تعريف عقد فضولى، آن را به سه قسم تقسيم مى‌نمايد. سپس به طرح روايات عام و طرح نظريات مخالفين و رد آنها مى‌پردازد.

پس از اين مرحله ابتدا در مورد حكم اجازه و سپس مجيز و پس از آن مجاز پرداخته و در انتها به مبحث شرايط آن مى‌پردازد.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب حجم جستجو و وسعت تتبع در انديشه‌هاى فقهى بزرگان و ارزش‌يابى و پژوهش‌ها و تحقيقات در اين نظريه‌هاست، به عنوان نمونه در رسالۀ مواسعه و مضايقه، نزديك به ۵۰ نفر از فقها را نام مى‌برد و در بيع وقف به ۲۲ كتاب فقهى اشاره دارند.

از ديگر خصوصيات كتاب احاطۀ وى بر تمام ابواب فقه است كه باعث مى‌شود تا مؤلف وقتى كه از بعضى از مسائل باب بيع بحث مى‌كند از ديگر ابواب معاملات شواهدى را ذكر نموده كه در نتيجه‌گيرى از مباحث فقهى بسيار مؤثر است.

از ديگر ويژگى‌ها اين كه شيخ اعظم به بحث‌هاى رجالى كمتر پرداخته است اگر چه دقت و تتبع وى در علم رجال و شرح حال روات بر كسى پوشيده نيست هم‌چنانكه گاهى در مباحثى مثل سند روايت تحف العقول يا در مباحث رسالۀ رضاع به تحقيق و كنكاش رجالى پرداخته است اما در هر حال مؤلف در اين كتاب به مباحث رجالى كمتر متعرض شده است.

از ديگر خصوصيات كتاب، تأمل محققانه و موشكافانه در روايات و فقه الحديث آنان است كه نشان از ذهن نقاد و دقيق مؤلف و مطالعه و تحقيقات وسيع وى دارد.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب، احترام فوق العادۀ وى به فقهاى عظام است مثلا در عبارات مكاسب اين گونه ديده مى‌شود، المحقق الثاني مع كمال تبحره في الفقه، يا المولى الأعظم وحيد عصره في شرح المفاتيح.

البته بايد توجه داشت احترام به بزرگان هرگز با حريت و آزادانديشى منافاتى ندارد. لذا شيخ با وجود خضوع فراوان در برابر اساتيد خود و پايبند بودن به شهرت، مكررا مى‌گويد: المتبع هو الدليل و إن لم يذهب إليه الاّ قليل.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب اين كه مؤلف، حوزه‌هاى علوم و معارف را كاملا محفوظ مى‌دارد. فقه را با فلسفه درنمى‌آميزد. از بحث‌هاى فلسفى و دقت‌هاى عقلى در استخراج احكام خوددارى مى‌نمايد.

نكتۀ ديگر اين كه شيخ اعظم طبق شيوۀ شناخته شده و پسنديدۀ تحقيقات امروزى در نقل اقوال نهايت دقت و حفظ امانت را به كار مى‌برد. او بسيار تلاش مى‌كند كه هر كلامى را از منبع اصلى آن نقل كند و تنها در مواردى كه منبع اصلى يافت نمى‌شود به حافظه يا منابع دست دوم اعتماد مى‌كند. و در اين موارد نيز مكررا مى‌فرموده است كه منبع اصلى را ندارم كه به آن رجوع كنم.

نكتۀ مهم ديگر انصاف در نقل گفتار بزرگان و پرهيز از ساده‌انگارى است.

از ديگر ويژگى‌ها نقد آراى بزرگان، گريز از حجاب معاصرت (شيخ اعظم توجه فراوانى به معاصران خود همچون صاحب جواهر دارد و از آنان به احترام ياد مى‌كند و به نقد نظر آنان مى‌پردازد)، حريت در تتبع و طرح نظرات اهل تسنن و بررسى آنان مى‌باشد.

اما با اين حال كتاب داراى نواقصى نيز هست كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

در كتاب موجود به استخراج مآخذ و منابع اقوال و نظريات فقهى و تعيين آنها كم توجهى شده است كه اين موجب سردرگمى خواننده و ايجاد مشكل در بدست آوردن آنان است.

مباحث زائد و استطرادى در كتاب مكاسب شيخ اعظم زياد به چشم مى‌خورد كه اگر چه اين مباحث في حد نفسه ارزنده و مفيد است اما براى استفاده از اين كتاب به عنوان يك كتاب درسى ضرورت دارد كه مباحث زائد و استطرادى آن حذف شود.

در أعيان الشيعة دربارۀ تأليفات شيخ انصارى اين چنين آمده است: أما مؤلفاته فمحتاجة إلى التهذيب و التنقيح كثيرا. [۴]

روش بحث

يكى از اساسى‌ترين و مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب مكاسب كه كمتر به آن پرداخته شده است، نحوه ورود و خروج در مباحث فقهى است كه در اين نوشتار سعى مى‌شود به صورت مختصر مورد بررسى واقع گردد.

شيخ انصارى (قده) در كتاب المكاسب بيش از شروع هر مسأله به تأسيس اصل اوليه و قاعدۀ كلى مى‌پردازد تا در موارد شك و ابهام از آن اصل استفاده كند. اين اصل را گاه از عمومات آيات و روايات و گاه از اصول عمليه استفاده مى‌كند.

پس از آن شيخ اعظم - كه در كتاب‌هاى خود بسيار از علامۀ حلى متأثر است - بيشترين تلاش خود را صرف دقت در طرح مسأله مى‌كند. در آغاز طرح هر مسأله اولين چيزى كه براى او مهم است، توجه به نحوۀ طرح آن مسأله در كلمات فقها و قدماست.

در نقل قول فقها معمولا از قديم‌ترين فقيهانى كه آراء آنان در دست بوده شروع مى‌كند و به ترتيب تاريخ صدور و طرح آن مسأله را نقل مى‌كند. در نتيجه نقل اين اقوال هم از ابتكارات آنان آگاه مى‌شود و هم از وجود اجماع يا شهرت قدماء يا متأخران در مسأله آگاهى مى‌يابد.

به عنوان نمونه در رسالۀ مواسعه و مضايقه نزديك به ۵۰ نفر از فقها را نام مى‌برد. در ابتداى رساله من ملك شيئا ملك الإقرار به مى‌فرمايد: ينبغي أولا ذكر كلمات من ذكرها بعينها....

در باب بيع وقف كلمات فقها را از ۲۲ كتاب فقهى به ترتيب زمان تأليف ذكر مى‌كند.

در باب معاطاة مى‌فرمايد: و لننقل أولا كلمات جماعة ممن ظفرنا على كلماتهم ليظهر منه، در باب خيار حيوان در يك سطر از مكاسب نظر بيش از ۲۰ نفر از فقها را نقل مى‌كند.

براى بيان نظريات عامه نيز به كتاب تذكرۀ علامه حلى توجه داشته و از طريق آنان به نظريات آنان اشاره دارد.

آنچه كه از همه در نظر شيخ اعظم مهم‌تر بوده است تفسير صحيح عبارات اصحاب و فقها و تحليل و بررسى و بيان نقاط ضعف و نقاط قوت آنها است.

پس از نقل اقوال فقها به سراغ ادله مى‌رود و به تقسيم‌بندى آنان مى‌پردازد در اين قسمت مطالعۀ دقيق روايات و توجه كامل به فقه الحديث آن بسيار مورد نياز است و پس از تجزيه و تحليل آنان و بيان احتمالات موجود در آن به جرح و تعديل آنان مى‌پردازد.

تقريب استدلال در روايات و اشكالات وارد بر آنها و پاسخ به آنان از مهم‌ترين كارهاى شيخ اعظم در مكاسب است پس از نقل ادله و روايات وى به تأمل محققانه و موشكافانۀ خود در روايات مى‌پردازد.

پس از آنكه شيخ اعظم با تأمل بسيار در روايات و ساير ادله، نظريه‌اى را انتخاب مى‌كند دوباره به كلمات فقها برگشته و نهايت تلاش خود را بكار مى‌گيرد كه كلام آنان را به هر طريق ممكن توجيه كند تا مبادا اشكالى به آنان وارد شود.

پس از اتمام هر بحثى به فروع متفرع بر آن مى‌پردازد و گاهى با عنوان (ينبغي التنبيه على أمور) و گاهى با عنوان (فروع) و ساير عناوين، در هر مسأله‌اى بر اساس همۀ مبانى آن را مورد بحث قرار مى‌دهد.

اگر چه ورود و طرح مباحث مكاسب بسيار عالى و كم نظير است اما با اين حال در طرح بعضى از مباحث كوتاهى شده است.

از نقايص كتاب مكاسب اين است كه بحث بيع كلب صيد و ماشيه را مثلا بطور مفصل مورد بررسى واقع شده است اما بحث ربا به صورت مستقل و مفصّل مطرح نشده است.

همين‌طور بحث بسيار مهم ولايت فقيه در باب شرايط متعاقدين و در بحث بيع فضولى قرار داده شده است در حالى كه شايد بهتر بود كه در باب قضاء و حدود مورد بررسى وسيع‌ترى واقع شود. و نظريات فقهاى عظام بصورت مبسوط مورد بررسى قرار گيرد.

نظريات جديد

كتاب المكاسب دايرةالمعارف نظريات فقهى جديد و مملو از ابتكارات شيخ انصارى (قده) مى‌باشد.

اگر چه در اين نوشتار حتى به صورت مختصر نمى‌توان به آنها اشاره كرد امّا بعضى از مهم‌ترين آنها را يادآور مى‌شويم. وى در باب معاطاة در حالى كه آن را بيع محسوب مى‌نمايد اما آن را بيع غير لازم دانسته و نظريۀ اباحۀ جميع تصرفات را رد مى‌نمايد.

از ديگر مباحث ابتكارى وى طرح و بررسى بيع فضولى و طرح نظريات كشف و نقل حقيقى و حكمى در مفهوم اجازه است كه در كمتر كتاب فقهى اين گونه جمع‌آورى شده است.

وى در باب عدالت، بسيار واقع بينانه و بدور از افراط و تفريط عدالت را معنى كرده است و آن را حالت نفسانى كه موجب تقوا و مروت مى‌گردد دانسته است.

شيخ اعظم در موارد زيادى سيرۀ متشرعه را حجت نمى‌داند و اين سيره را از كم توجهى مردم لاابالى و بى‌توجه بر احكام خداوند دانسته و در صورتى احتجاج فقها به اين سيره را صحيح مى‌داند كه مردم كاملا مقيد بوده و دقيقا به مقررات اسلامى عمل كنند.

حواشى و شروح

كتاب المكاسب از بدو تأليف مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى بر آن زده شده است در الذريعة جلد ۶ صفحۀ ۲۱۶ تا ۲۲۱ به ۳۰ شرح اشاره نموده است كه به مهم‌ترين آنان اشاره مى‌شود:

- حاشيۀ ميرزا حبيب‌اللّه رشتى (م ۱۳۱۲ ق)،

- حاشيۀ ميرزا محمدتقى بن محب على شيرازى (م ۱۳۳۸ ق) (ذ۲۱۸/۶/، أعيان۱۹۲/۹/)،

- حاشيۀ حاج آقا رضا بن محمد هادى همدانى (م ۱۳۲۲ ق) (ذ۲۱۹/۶/، أعيان۲۳/۷/)،

- حاشيۀ محمد كاظم بن حسين خراسانى، صاحب كفاية الأصول (م ۱۳۲۹ ق) (ذ۲۲۰/۶/)،

- حاشيۀ سيد محمد كاظم بن عبدالعظيم طباطبائى يزدى (م ۱۳۳۷ ق) (ذ۲۲۰/۶/)،

- حاشيۀ آقا ضياءالدين عراقى (م ۱۳۶۱ ق)،

- منية الطالب، تقرير درس خارج محقق نائينى (م ۱۳۵۵ ق)، تأليف شيخ موسى خوانسارى نجفى (م ۱۳۶۳ ق) (ذ۳۸۶/۴/)،

- غاية الآمال، تأليف فاضل مامقانى، (شيخ محمدحسن بن عبداللّه (م ۱۳۲۳ ق) (ذ/ج /۱۶صفحۀ (] ۵ ذ۲۱۹/۶/)،

- حاشيۀ شيخ محمدحسین بن محمدحسن اصفهانى (م ۱۳۶۱ ق)، فقط كتاب خيارات و بيع،

- حاشيۀ ميرزا على بن عبدالحسين ايروانى (م ۱۳۵۴ ق) (ذ۲۲۰/۶/)،

- حاشيۀ سيد محسن بن سيد مهدى حكيم (ذ/۶/)،

- حاشيۀ ميرزا محمدتقى آملى،

- حاشيۀ شيخ محمدحسین بن على کاشف‎الغطاء (م ۱۳۷۳ ق)، يا النظر الثاقب في كتاب المكاسب (ذ۱۵۱/۲۲/)،

- حاشيۀ شيخ احمد بن على کاشف‎الغطاء يا نيل المطالب لتحصيل المكاسب (ذ۱۵۱/۲۲/)،

- هداية الطالب إلى شرح المكاسب، تأليف شيخ فتاح شهيدى (ذ۱۷۹/۲۵/)،

- مجمع المطالب و فوق مراد الطالب في شرح المكاسب، تأليف شيخ محمد بن نجم‌الدين زنجانى (ذ۴۴/۲۰/).

كتاب‌هاى ملحق به المكاسب

- كتاب التقية (ذ۴۰۵/۴/)

- كتاب الخمس (ذ۲۵۶/۷/)

- كتاب الزكاة (ذ۴۴/۱۲/)

- رسالة في العدالة (ذ۲۲۶/۱۵/)

- رسالة في قاعدة من ملك (ذ۱۲/۱۷/)

گفتار بزرگان

أعيان الشيعة: و لقد اكتسبت مصنفاته خطا عظيما فرسائله و مكاسبه مضافا إلى انّ عليها مدار التدريس منه من لم يعلّق عليها من مشاهير العلماء بعده.

چند سطر بعد: صنف المكاسب و هو عند بعض تلاميذه أحسن ما صنف، راجع غاية الآمال مامقانى. [۵]

الذريعة: المكاسب أى المتاجر و المعاملات، هو من أجزاء الفقه و قد استقل بالتدوين كثيرا، منها ما ألّفه الشيخ الأنصاري المرتضى بن محمد أمين التستري المتوفى ۱۲۸۱، و هو إلى اليوم متداول التدريس. [۶]

الذريعة: و هو كتاب جليل لم يكتب مثله في التحقيق و الدقة، و عكف عليه عامّة من تأخر عنه من تلاميذه و تلاميذهم و علّقوا عليه الحواشي و التعليقات كما مرت في محالها [۷]

پانویس

[۱] الذريعة۱۵۱/۲۲
[۲] صفحۀ ۲۹ مقدمۀ ناشر تراث شيخ اعظم، جلد ۱۴
[۳] صفحات ۴۰۶ و ۴۴۴، جلد سوم المكاسب
[۴] أعيان الشيعة ۱۷۷/۱۰
[۵] أعيان الشيعة ۱۱۸/۱۰
[۶] الذريعة۲۱۶/۶
[۷] الذريعة۶۱/۱۹

منبع: ویکی نور