مقدمه: در جلسه قبل، بحث کیفیّت قبض و اقوال مختلف درباره آن مطرح شد. اکنون میخواهیم وارد بحث احکام قبض شویم.
احکامِ قبض
حکمِ اول
وقتی قبض اتّفاق بیوفتد، ضمان مبیع از بایع به مشتری انتقال مییابد (تا قبل از قبض، ضمان با بایع است ولی بعد از قبض، این ضمان برای مشتری است). حالا وقتی مشتری مبیع را قبض میکند، دو صورت وجود دارد:
الف) مشتری خیار مختصّ به خود یا خیار مشترک بین خود و اجنبی دارد (به هر حال بایع خیاری ندارد): در این صورت، همچنان ضمانِ مبیع حتّی بعد از قبض هم بر گردن بایع است.[۱]
ب) بایع خیار داشته باشد مطلقا (خودِ بایع به تنهایی یا خودِ بایع همراه با اجنبی یا خودِ بایع همراه با مشتری): ضمان بر عهده مشتری است.
نتیجه: در واقع انتقال ضمان از بایع به مشتری در صورتی است که امر محقّق شود:
- مشتری مبیع را قبض کند.
- مشتری به تنهایی خیار نداشته باشد.
نکته1: در جایی که هیچکدام (نه بایع و نه مشتری) خیار نداشته باشند، بازهم ضمان به واسطه قبض به مشتری منتقل میشود.
حکمِ دوم
تا وقتی قبضی توسّط مشتری رخ نداده است، همچنان ضمان مبیع بر عهده بایع است. حالا در زمانی که این مبیع (به همراه ضمانش) در نزد بایع است، نمائات منفصل آن برای مشتری است.
مثال: اگر زید، گاوی را به عمرو بفروشد ولی هنوز گاو را به عمرو تحویل نداده است. در این صورت ضمانِ گاو بر عهده زید است. امّا شیرهایی که از این گاو دوشیده میشود برای عمرو است.
سؤال1: چگونه ممکن است که نمائات منفصل برای مشتری باشد در حالی که ضمان برای بایع است؟
پاسخ: به محضِ اینکه عقد واقع شد، ملکیّت این مبیع از بایع به مشتری انتقال یافت، حالا اگر قبل از تحویل، این مبیع تلف شود، این تلف سببِ ابطال بیع است از همان زمان تلف.[۲] لذا مشتری در این مدّت زمان مالک مبیع بوده است و طبیعتاً نمائات هم برای مالک است.
نکته2: اینکه ضمانِ مبیع تا قبل از قبض بر عهده بایع است، به این معناست که مشتری میتواند ثمن المسمّی خود را بگیرد. یعنی در صورتی که مبیع تلف شود، بایع ضامن است، ضامن مثل یا قیمت نیست بلکه ضامن ثمن المسمّی است. البته در صورتی که این تلف «من قِبل الله» باشد. اما در صورتی که این تلف، از جانب خدا نباشد:
الف) تلف از قِبل بایع یا اجنبی باشد: مشتری میتواند یا ثمن المسمّی را بگیرد یا درخواست مثل یا قیمت کند.[۳]
ب) تلف از قِبل مشتری باشد: همین تلف کردن مشتری، در حکمِ قبض اوست و بایع دیگر ضامن نیست.
سؤال2: تا به حال فرض در جایی بود که کلّ مبیع تلف شود. حالا اگر بعضِ مبیع تلف شود یا اینکه بخشی از آن معیوب شود، تکلیف چیست؟
پاسخ: چه این تلف مِن قِبل الله باشد و چه مِن قِبل البایع باشد، مشتری میتوان اصلِ مبیع را به همراهِ ارش آن از بایع دریافت کند.
اگر این تلف یا معیوب شدن من قِبل الاجنبی باشد، در این صورت ارش بر عهده اجنبی است.
سؤال3: اجنبی باید این ارش را به چه کسی بدهد؟
پاسخ: اگر مشتری معامله را حفظ کند و همان مالِ معیوب را دریافت کرد، در این صورت اجنبی باید ارش را به مشتری بدهد. امّا در صورتی که مشتری معامله را فسخ کرد و ثمنش را از بایع پس گرفت، در این صورت ارش برای بایع است و اجنبی باید ارش را به بایع تحویل دهد.