الموضع الرابع
قاعده تجاوز و فراغ در اصل دو قاعده مىباشد:
قاعده اول ـ قاعده تجاوز: در موردى مطرح مىشود كه انسان در اثناء عمل مىباشد و عمل تمام نشده، و شك مىكند كه آيا فلان جزء را انجام داده يا نداده.
قاعده دوم ـ قاعده فراغ: بعد از فراغ از عمل و بعد از اتمام و پايان عمل پيش مىآيد. مثلا وضوء گرفته و تمام شده، شك مىكند كه صورت را در حال وضوء شسته يا نشسته.
قاعده فراغ هيچ مورد استثناء در شرع اسلام ندارد، يعنى در موارد عبادات بعد از پايان عمل و فراغ از عمل اگر شك در انجام جزئى داشتيم قاعده فراغ جارى است.
لكن قاعده تجاوز مورد استثناء دارد. به قول بعضى از علماء سه مورد، و بالاجماع يك مورد از تحت قاعده تجاوز خارج هستند. به اين معنا كه سه مورد داريم كه اگر در اثناء عمل شك در انجام جزء قبلى كرديم بايد جزء قبلى را انجام دهيم، و قاعده تجاوز جارى نمىشود.
مورد اول مورد اجماع شده كه قاعده تجاوز جارى نمىشود: علماء در وضوء اجماع دارند، و اجماعشان به خاطر وجود روايات معتبر در باب وضوء مىباشد كه اين روايات دلالت مىكند كه در حين انجام وضوء اگر شك در جزئى از اجزاء وضوء داشتيم قاعده تجاوز جارى نمىشود.
مورد دوم وسوم كه قاعده تجاوز جارى نمىشود: بعضى از علماء غسل و تيمم را نيز ملحق به وضوء دانستهاند، و فرمودهاند در غسل و تيمم نيز قاعده تجاوز جارى نمىشود.
شيخ انصارى مىفرمايند: در باب وضوء مشكل خاصى نداريم. تعدادى از روايات قاعده تجاوز را مطرح مىكنند، بعضى از روايات نيز باب وضوء را از تحت اين قاعده خارج مىكنند و مىگويند در وضوء قاعده تجاوز جارى نيست. ما من عامٍّ وقد خصّ، قاعده تجاوز عام است و يك مورد تخصيص خورده است و مشكلى نيز وجود ندارد.
مشكل فقط در يك روايت از روايات باب وضوء مىباشد، كه صدر و ذيل اين روايت مقدارى تناقض دارند.
موثقه ابن أبي يعفور:
صدر روايت: إذا شككت في شيء من الوضوء وقد دخلت في غيره فشكّك ليس بشيء.
هر گاه شك در شيئى از وضوء داشتى در حاليكه وارد در غير وضوء شدهاى به شكت اعتنا نكن.
صدر روايت با اجماع علماء موافق است. علماء اجماع دارند كه در باب وضوء اگر وضوءت تمام شده باشد و وارد غير وضوء شده باشى به شكت اعتنا نكن، ولى اگر در اثناء وضوء باشى به شكت اعتنا كن.
ذيل روايت: إنّما الشكّ إذا كنت في شيء لم تجزه.
شك در شيء اگر از آن شيء نگذشته باشى معتبر است.
مفهومش اين است: اگر از شيء گذشته باشى به شكت اعتنا نكن.
ذيل روايت عام است و شامل باب وضوء نيز مىشود. بنابر ذيل روايت اگر انسان در حين شستن دست چپش شك كرد كه يك انگشت دست راست را شسته است يا نه، حديث مىگويد از شستن اين شيء يعنى دست راست گذشتهاى، شك در جزء دارى، بنابراين به شكت اعتنا نكن. در حاليكه فقهاء فتوى مىدهند در چنين حالتى اگر شك كردى بايد به شكت اعتنا بكنى و دوباره آن موضع را بشويى.
ذيل موثقه با اجماع و رواياتى كه در باب وضوء داريم معارضه مىكند.