کتاب «آداب المتعلمين» ، منسوب به خواجه نصیر الدین طوسی (672 - 579ق) است که درباره آداب تعليم و تربيت اسلامى، رسم علم آموختن و دانستنى‌هاى طالب علم و مراتب اخلاقى است.
صحت انتساب کتاب
این کتاب در تمامی نسخ خطی و چاپ شده به خواجه نصیر الدین طوسی (672 - 579ق) منسوب شده است و از آنجا که متن آن در اکثر عبارات مهم و تعداد فصل های کتاب ، مطابق با کتاب «تعلیم المتعلم» نوشته برهان الدین زرنوجی حنفی (متوفی بعد از بعد 593ق) می باشد در صحت انتساب آن به خواجه نصیر الدین طوسی تشکیک شده است.
ولی با وجود اینکه مولف این کتاب ، از نظر محتوا مهم ترین مطالب مطرح شده در کتاب زرنوجی را آورده است و حتی تعداد فصل ها و عناوین، همانند کتاب زرنوجی است، با این حال این کتاب از نظر حجم، بسیار مختصرتر است و هیچ یک از اشعار ، حکایات و توضیحات کتاب زرنوجی مگر موارد محدودی از آن در این کتاب وارد نشده ، علاوه بر اینکه برخی مطالب مهم و نیز احادیثی به کتاب اضافه شده که در کتاب زرنوجی وجود ندارد.
و نیز مقایسه منقولات و احادیث دو کتاب و اختلاف زیاد و واضحی که در برخی قسمت ها دیده می شود ، نشان از تفاوت فرهنگی دو نویسنده می دهد.
با این توضیحات بعید به نظر نمی رسد که این کتاب، تلخیص و تعدیل همراه با اضافاتی باشد از کتاب زرنوجی که توسط خواجه نصیر الدین طوسی انجام شده است. (برگرفته از مقدمه کتاب آداب المتعلمین تحقیق سید محمد رضا جلالی)
گزارش محتوا
كتاب، مشتمل بر دوازده فصل است. متن عربى كتاب در بالاى صفحه و ترجمه آن در ذيل آن آمده است.
مؤلف، مسائل مورد نياز طالب علم را به سبکى زيبا با استمداد از آيات، روايات و اشعار از ابتدا تا پايان تبيين كرده است.
مؤلف علاوه بر مسائل اخلاقى و شيوه آموختن و احترام به استاد، از مسائل مادى نيز غافل نبوده و فصل آخر كتاب را (اسباب جلب روزى و زيادى عمر و نقصان هريك) به اين امر اختصاص داده است.
وضعیت نشر
نسخه حاضر از کتاب آداب المتعلمین، در ضمن کتابهایی است که در کتاب جامع المقدمات گردآوری شده است و توسط موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین به چاپ رسیده است.
