درس فرائد الاصول - استصحاب

جلسه ۵۴: تنبیهات استصحاب ۱۰

 
۱

خطبه

۲

نکته

در حوضی، آب کر است، مقداری از این آب برداشته شد، حال شک می‌کنیم آب کر است یا خیر که دو استصحاب وجود دارد:

استصحاب اول: یک کر در این حوض بود، شک می‌کنیم که آن کر در این حوض است یا خیر، استصحاب کر می‌شود، پس این آب کر است. این استصحاب باطل است، چون اصل مثبت است. (استصحاب، مفاد کان تامه است)

استصحاب دوم: این آب کر بود، حال شک در کر بودن داشتیم، استصحاب کریت آب می‌کنیم، این استصحاب صحیح است. (مفاد کان ناقصه)

۳

تطبیق نکته

وسيجيء نظير هذا الاستصحاب الوجوديّ (استصحاب ضاحک برای اثبات عمر) و العدميّ (استصحاب عدم تذکیه برای اثبات موت طبیعی) في الفرق بين الماء (آب کر) المقارن لوجود الكرّ و بين الماء المتّصف بالكرّيّة.

والمعيار: عدم الخلط (بعد از استصحاب) بين المتّصف (آبی که متصف است) بوصف عنواني (کریت) وبين قيام ذلك الوصف (کر) بمحلّ (آب باقی)؛ فإنّ استصحاب وجود المتّصَف (الصواب ان یقول الشیخ الاعظم: الوصف مثل کر بودن) أو عدمه (وصف، مثل حائض نبودن زن) لا يثبت كون المحلّ (آب باقی - این خون) موردا لذلك الوصف العنوانيّ (کریت - استحاضیت)، فافهم (تمام این حرفها در صورت اصل عملی بودن استصحاب است که اصل مثبت می‌شود و الان اگر اماره باشد، هر دو استصحاب درست است).

۴

تنبیه دوم

در استصحاب، شک در بقاء لازم است، یعنی عین چیزی که در زمان اول بوده، در حال حاضر هم بوده باشد. شک در بقاء به این معنا است که عین چیزی که در زمان اول بوده، الان هم است یا خیر؟

با توجه به این شرط، استصحاب در سه چیز جاری نیست:

مورد اول: استصحاب زمان؛ استصحاب زمان جایز نیست، چون زمان از امور متصرّم الوجود است و زمان اول، قطعا از بین رفته است، در نتیجه شک در آن نیست.

مورد دوم: استصحاب زمانی؛ مثل مشی که زمان نیست اما متصرّم الوجود است. در این مورد هم استصحاب جاری نیست، چون قدم قبلی مثلا از بین رفته است قطعا.

مورد سوم: استصحاب امر مستقر؛ یعنی امری که ثبات دارد اما زمان قید آن است، مثل روزه که اگر زمان قید آن شود، مثلا پنجشنبه، از بین رفته است و استصحاب آن جایز نیست.

۵

تحقیق مرحوم شیخ در استصحاب زمان

این تحقیق از دو قسمت تشکیل می‌شود:

قسمت اول: استصحاب زمان جایز نیست با دقت عقلی. چون:

صغری: شرط استصحاب، شک در بقاء است.

کبری: شک در بقاء در زمان منتفی است، چون زمان متصرّم الوجود است.

نتیجه: شرط استصحاب در زمان، منتفی است.

قسمت دوم: روی مسامحه عرفیه، با دو توجیه، استصحاب زمان جاری می‌شود:

توجیه اول: تصرف کردن در مستصحب، مثلا شب از آنات مختلفی درست شده است که به مجموع آنها شب گفته می‌شود اما عرف مجموع این آنات را یک چیز مستقل می‌داند و با محقق شدن اولین جزء می‌گوید شب شروع شده و با محقق شدن اولین جزء روز، می‌گوید شب تمام شده است.

حال در اینجا در خصوص آنِ مشکوک استصحاب جاری نمی‌کنیم و بلکه در شب مورد نظر عرف استصحاب جاری می‌کنیم.

در این توجیه بقاء در معنای خودش به کار رفته است.

۶

تطبیق تنبیه دوم

الأمر الثاني

أنّه قد علم من تعريف الاستصحاب (ابقاء ما کان) وأدلّته (استصحاب) (لا تنقض الیقیق بالشک) أنّ مورده (استصحاب) الشكّ في البقاء، وهو (بقاء) وجود ما كان موجودا في الزمان السابق. ويترتّب عليه (مورد استصحاب شک در بقاء است) عدم جريان الاستصحاب في نفس الزمان (چون یقین به عدم بیقاء است)، ولا في الزمانيّ (مثل زمان از امور متصرّم الوجود است، مثل مشی) الذي لا استقرار لوجوده (الذی) بل يتجدّد (زمانی) شيئا فشيئا على التدريج، وكذا (استصحاب جاری نیست) في المستقرّ الذي يؤخذ (زمان) قيدا له (مستقر). إلاّ أنّه يظهر من كلمات جماعة جريان الاستصحاب في الزمان، فيجري في القسمين الأخيرين بطريق أولى، بل تقدّم من بعض الأخباريين: أنّ استصحاب الليل والنهار من الضروريّات.

۷

تطبیق تحقیق مرحوم شیخ در استصحاب زمان

والتحقيق: أنّ هنا (امر ثانی) أقساما ثلاثة:

أمّا نفس الزمان، فلا إشكال في عدم جريان الاستصحاب فيه (زمان) لتشخيص كون الجزء المشكوك فيه (جزء) من أجزاء الليل أو النهار؛ (دلیل فلا اشکال:) لأنّ نفس الجزء (آن) لم يتحقّق في السابق، فضلا عن وصف كونه نهارا أو ليلا.

باستصحاب الضاحك المحقّق في ضمن زيد ـ صحيح ، وقد عرفت أنّ عدم جواز استصحاب نفس الكلّي ـ وإن لم يثبت به (١) خصوصيّة (٢) ـ لا يخلو عن وجه ، وإن كان الحقّ فيه التفصيل ، كما عرفت (٣).

المناقشة في ما مثل به الفاضل التوني لما نحن فيه

إلاّ أنّ كون عدم المذبوحيّة من قبيل الضاحك محلّ نظر ؛ من حيث إنّ العدم الأزليّ مستمرّ مع حياة الحيوان وموته حتف الأنف ، فلا مانع من استصحابه وترتيب أحكامه عليه عند الشكّ ، وإن قطع بتبادل الوجودات المقارنة له ، بل لو قلنا بعدم جريان الاستصحاب في القسمين الأوّلين من الكلّيّ كان الاستصحاب في الأمر العدميّ المقارن للوجودات خاليا عن الإشكال إذا لم يرد به إثبات الموجود المتأخّر المقارن له ـ نظير إثبات الموت حتف الأنف بعدم التذكية ـ أو ارتباط الموجود المقارن له به ، كما إذا فرض الدليل على أنّ كلّ ما تقذفه المرأة من الدم إذا لم يكن حيضا فهو استحاضة ، فإنّ استصحاب عدم الحيض في زمان خروج الدم المشكوك لا يوجب انطباق هذا السلب على ذلك الدم وصدقه عليه ، حتّى يصدق «ليس بحيض» على هذا الدم ، فيحكم عليه بالاستحاضة ؛ إذ فرق بين الدم المقارن لعدم الحيض وبين الدم المنفيّ عنه الحيضيّة.

وسيجيء (٤) نظير هذا الاستصحاب الوجوديّ والعدميّ في الفرق

__________________

(١) «به» من (ت) و (ه).

(٢) في (ه): «خصوصيّته».

(٣) راجع الصفحة ١٩٦.

(٤) انظر الصفحة ٢٨٠ ـ ٢٨١.

بين الماء المقارن لوجود الكرّ وبين الماء (١) المتّصف بالكرّيّة.

والمعيار : عدم الخلط بين المتّصف بوصف عنواني وبين قيام ذلك الوصف بمحلّ ؛ فإنّ استصحاب وجود المتّصف أو عدمه لا يثبت كون المحلّ موردا لذلك (٢) الوصف العنوانيّ ، فافهم.

__________________

(١) في نسخة بدل (ص) زيادة : «المقارن».

(٢) لم ترد «الوصف بمحلّ ـ إلى ـ لذلك» في (ظ).

الأمر الثاني

هل يجري الاستصحاب في الزمان والزمانيّات؟

أنّه قد علم من تعريف الاستصحاب وأدلّته أنّ مورده الشكّ في البقاء ، وهو وجود ما كان موجودا في الزمان السابق. ويترتّب عليه عدم جريان الاستصحاب في نفس الزمان ، ولا في الزمانيّ الذي لا استقرار لوجوده بل يتجدّد شيئا فشيئا على التدريج ، وكذا في المستقرّ الذي يؤخذ قيدا له. إلاّ أنّه يظهر من كلمات جماعة (١) جريان الاستصحاب في الزمان ، فيجري في القسمين الأخيرين بطريق أولى ، بل تقدّم من بعض الأخباريين : أنّ استصحاب الليل والنهار من الضروريّات (٢).

الأقسام ثلاثة : ١ ـ استصحاب نفس الزمان

والتحقيق : أنّ هنا أقساما ثلاثة :

أمّا نفس الزمان ، فلا إشكال في عدم جريان الاستصحاب فيه لتشخيص كون الجزء المشكوك فيه من أجزاء الليل أو النهار ؛ لأنّ نفس الجزء لم يتحقّق في السابق ، فضلا عن وصف كونه نهارا أو ليلا.

__________________

(١) حيث يستدلّون في كتاب الصوم باستصحاب الليل والنهار ، انظر اللمعة : ٥٦ ، كفاية الأحكام : ٤٦ ، مشارق الشموس : ٤٠٦ ، والجواهر ١٦ : ٢٧٦.

(٢) راجع الصفحة ٤٤.