الفصل الثالث: فی المستحق
در فصل سوم، بحث در مورد مصرف زکات است. زکاتی که تا کنون مورد بررسی قرار گرفت، در کجا باید مصرف شود؟
آیه ۶۰ سوره مبارکه توبه، محل مصرف زکات را مشخص فرموده است. در این آیه چنین بیان شده است: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.
هشت مورد در این آیه بیان شده است که عبارتند از:
فقرا،
مساکین،
عاملین،
مؤلفة قلوب،
فی الرقاب،
غارمین،
فی سبیل الله،
ابن السبیل.
نکته: در عبارت مصنف که فرمود: الفصل الثالث: فی المستحق، الف و لام المستحق یا الف و لام جنس است. اگر اینگونه باشد یعنی تمام اقسام مستحقین را شامل می‌شود علی البدل. چون الف و لام جنس است و استغراق نیست. زیرا اگر الف و لام استغراق بود، تمام افراد و اصناف را کامل شامل می‌شود نه علی البدل. اما هنگامی که جنس می‌شود یعنی جنس مستحق. این جنس می‌خواهد مورد اول یا دوم یا سوم یا چهارمی باشد.
بنابر این، اگر الف و لام جنس باشد، یعنی اقام مستحقین علی البدل. اما اگر الف و لام استغراق باشد یعنی تمام اقسام و افراد مستحق.
مورد اول و دوم از مصارف زکات: فقرا و مساکین
فقرا و مساکین در برخی از ویژگی‌ها مشترک هستند و آن عبارت است از این که هر دو مؤنه یکسال خودشان را ندارند. نه از نظر قوه این توان را دارند و نه از فعل. اگر کسی بالقوه مؤنه سال را داشته باشد، دیگر فقیر یا مسکین نیست. بالقوه داشته باشد یعنی کسب و کاری دارد که مؤنه سالش را از آن کسب و کار، بدست می‌آورد. مثلا زمین یا مغازه و توان خرید و فروش دارد و کار می‌کند و خرج سال را از آن برداشت می‌کند.
بالفعل دارد یعنی به اندازه‌ای پول دارد که اگر یکسال تمام هیچ کاری نکند، می‌تواند با پولی که دارد هزینه‌های خویش را تأمین کند. در این صورت نه فقیر و نه مسکین است. اما کسی که مؤنه یکسال خودش را نه قوةً و نه فعلا ندارد.
این که گفته می‌شود هزینه ندارد منظور هزینه شخص خودش نیست، بلکه منظور هزینه خود و عیال و نانخورهای واجب النفقه خودش است.
مراد به مقداری از هزینه است که مطابق شأن او باشد. یعنی حد شأن ملاک است.
تفاوت فقیر و مسکین:
برخی گفته‌اند که فقیر کسی است که مشکل مالی بیشتری نسبت به مسکیر دارد. برخی برعکس گفته‌اند.
مرحوم شهید می‌فرماید که: در این مسئله ثمره مهمی وجود ندارد.
چرا ثمره ندارد؟
زیرا اولا اجماع وجود دارد که هرجا این دو کلمه به تنهایی استعمال شود، شامل هر دو شود. لذا چه فقیر أسوأ حالا باشد و چه مسکین أسوأ حالا باشد، تفاوتی نمی‌کند.
همچنین اجماع وجود دارد که در بحث زکات هر دو استحقاق زکات را دارند. یعنی هم فقیر و هم مسکین استحقاق زکات را دارد.
باید توجه داشت که فقط در باب زکات است که فقط فقیر و مسکین با یکدیگر بیان شده است. یعنی در هیچ یک از احکام شرعیه، فقیر و مسکین با یکدیگر استعمال نشده است و فقط در باب زکات است که با یکدیگر بیان شده است.
موارد دیگری که بصورت تکی استفاده می‌شود، شامل هر دو می‌شود. تنها جایی که این دو واژه با یکدیگر استعمال شده است، در باب زکات است و در باب زکات هم تفاوتی ندارد که کدام اسوأ حالا باشد زیرا به هر دو زکات تعلق می‌گیرد. لذا هر معنایی که بیان شود، تفاوتی ندارد. بنابر این، بحث تفاوت فقیر و مسکین در باب زکات، ثمره ندارد مگر در برخی از ابواب نادره مانند نذر. کسی نذر می‌کند که اگر بچه او خوب شد، فلان مقدار به مسکین پرداخت کند. در این باب بحث می‌شود که آیا مسکینی که بیان کرده، مرادش آن شخصی است که اسوأ حالا است یا آن شخصی است که اسوأ حالا نیست.
سوال: فرق بین مسکین و فقیر چیست؟
پاسخ: مرحوم شهید می‌فرماید: در روایت تفاوتی که بیان شده این است که مسکین اسوأ حالا است. بنابر قول اهل لغت این نظر تأیید می‌شود که مسکین از وضعیت بدتری برخوردار است.
