بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین.

یکی از مباحثی که مرحوم شهید در این قسمت مطرح کرده، عبارت است از این که نوافل بر دو قسم است.

۱) نوافل ذات سبب

۲) نوافل غیر ذات سبب (مرحوم شهید این قسم از نوافل را مبتدأة می‌نامد)

نوافل ذات سبب، نوافلی است که سبب خاص برای استحباب آن‌ها وجود دارد. مثل نماز طواف مستحبی، نماز احرام، نماز زیارت، نوافل یومیه.

نوافل مبتدأة، یعنی نمازهایی که مصلّی آن را تبرعاً و بلا سبب خاص انجام می‌دهد. از باب این که الصلاة قربان کل تقی می‌خواهد نماز بخواند. یعنی نماز، وسیله تقرب برای هر انسان متقی است.

با در نظر گرفتن این مقدمه، مرحوم شهید می‌فرماید: اقامه نماز نافله مبتدأة، در ۵ وقت مکروه است. چنانچه قبلا بیان نمودیم، کراهت در عبادت به معنای اقل ثواباً است، نه این که جایز نیست یا ثواب کمتری دارد. بنابر این، اقامه نماز نافله مبتدأة در این ۵ وقت از ثواب کمتری برخوردار است.

از ۵ وقت مذکور، برخی مربوط به فعل است. یعنی وقت مرتبط به فعل مکلف است. اما برخی ارتباطی به فعل مکلف ندارد بلکه مربوط به زمان است.

۱) بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب. البته چنانچه شخصی در این زمان محرم شد و خواست نماز احرام بخواند، کراهت ندارد. زیرا این نماز ذات سبب است و اساسا مبتدأة نیستند.

۲) بعد از نماز عصر تا غروب آفتاب.

دو مورد فوق مربوط به فعل مکلف است. این که گفته می‌شود بعد از نماز صبح یا بعد از نماز عصر یعنی باید مکلف نماز را اقامه کرده باشد تا کراهت محقق شود. به عبارت دیگر، کراهت به فعل مکلف وابسته است. مواردی که در ادامه بیان می‌شود، دیگر به فعل مکلف بسته نیست.

۳) بعد از طلوع آفتاب تا زمانی که آفتاب بلند شود و نور آفتاب غلبه پیدا کند و سرخی طرف مغرب از بین برود. قبل از طلوع آفتاب، طرف مشرق سرخی پیدا می‌شود که این سرخی به طرف مغرب حرکت می‌کند. هنگامی که در طرف مغرب باشد، زمانی طول می‌کشد تا از بین برود.

باید توجه داشت که مورد اخیر با مورد اول، از نظر زمانی به یکدیگر متصل هستند. یعنی بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب و از طلوع آفتاب تا وقتی که آفتاب بلند می‌شود و شرایط مذکور محقق شود.

۴) زمانی که خورشید به سمت غروب حرکت می‌کند و زرد می‌شود تا هنگامی که غروب کامل می‌شود. مرحوم شهید می‌فرماید: این زمان با زمان دوم، همپوشانی دارند. در مورد دوم بیان شد بعد از نماز عصر تا غروب، اقامه نماز نافله مبتدأة کراهت دارد. مورد چهارم نیز بخشی از زمان قبل از غروب است.

۵) هنگام بلند شدن آفتاب در وسط آسمان. یعنی نزدیک زوال ظهر تا هنگام زوال ظهر (اذان ظهر). البته نسبت به این مورد، یک استثناء وجود دارد که عبارت است از روز جمعه. یعنی نافله مبتدأة در روز جمعه هنگام زوال ظهر کراهت ندارد. زیرا نوافل جمعه ۲۰ رکعت است. ۶ رکعت هنگامی است که آفتاب در آسمان پهن می‌شود. ۶ رکعت در وقت چاشت، ۶ رکعت نزدیک زوال و ۲ رکعت هنگام زوال که مقداری مانده به زوال اقامه می‌شود. ۲ رکعتی که نزدیک زوال است، در وقت کراهت واقع شده است. مرحوم شهید می‌فرماید: نافله در روز جمعه کراهت ندارد و این روز استثناء شده است.

البته باید توجه داشت، به جهت این که ۲۰ رکعت از جمله ۲ رکعت نزدیک زوال از نوافل روز جمعه هستند، ذات سبب محسوب می‌شود. لذا نباید این مورد را استثناء بدانیم. مگر این که کسی بخواهد بگوید در روز جمعه، نزدیک زوال غیر از این نافله روز جمعه حتی نوافل مبتدأة دیگر نیز کراهت ندارد. یعنی اگر کسی بخواهد غیر از نافله روز جمعه در این روز، نماز مستحبی دیگر بخواند، باز هم کراهت ندارد. در این صورت طبیعتا استثناء متصل بوده و صحیح می‌باشد. ^[۱]

﴿ وتُكره النافلة المبتدأة ** ﴾ (کراهت دارد نافله مبتدأة. نافله مبتدأة چیست؟) ـ وهي (نافله مبتدأة) التي يُحدثها المصلّي تبرّعاً (انجام می‌دهد آن را نمازگزار، تبرعاً. تبرعاً یعنی بدون دلیل و جهت خاص برای استحباب. مثل نماز طواف، احرام، نافله یومیه، ذات سبب هستند. یعنی جهت خاصی برای استحبابشان وجود دارد. تبرعی یعنی بدون دلیل می‌خواهد نماز بخواند)، فإنّ «الصلاة قربان كلّ تقي» (آیا می‌توان بدون سبب نماز اقامه نمود؟ می‌فرماید: بله چون در روایت این عمل تجویز شده است. فإنّ دلیل جواز نماز تبرعی است. چون در روایت بیان شده است که نماز وسیله تقرب برای هر فرد متقی است.) واحترز بها عن ذات السبب (با قید المبتدأة خواست از ذات سبب احتراز کند. ذات سبب چیست؟)، كصلاة الطواف والإحرام وتحيّة المسجد عند دخوله (دخول المسجد) والزيارة عند حصولها (حصول الزیارة) والحاجة والاستخارة (کیفیت برخی از استخاره‌ها به این شکل است که دو رکعت نماز اقامه شود) والشكر وقضاء النوافل مطلقاً (چه نوافل یومیه و چه نوافل غیر یومیه. این موارد ذات سبب هستند.) ـ في هذه الأوقات الخمسة (در ۵ وقتی که بیان می‌شود اقامه نماز نافله مبدأة اقل ثواباً است. پیش از آن که موارد را بیان کند می‌فرماید): المتعلّق اثنان منها بالفعل (دو مورد از اوقات خمسه به فعل مکلف تعلق دارد. یعنی باید مکلف کاری انجام دهد تا آن کراهت حادث شود. اما سه مورد دیگر به خود زمان متعلق است. دو موردی که به فعل مکلف متعلق است، عبارت است از:) ﴿ بعد صلاتي الصبح ﴾ إلى أن تطلع الشمس (بعد از دو نماز صبح تا طلوع خورشید) ﴿ والعصر ﴾ (این که فرمود صلاتی مربوط به نماز صبح و نماز عصر است. البته صبح تا طلوع خورشید و عصر) إلى أن تغرب (تا غروب خورشید. چرا این دو مورد را متعلق به فعل مکلف دانستیم؟ چون ممکن است که مصلّی نماز صبح را در اول وقت یا در وسط و یا در آخر وقت اقامه کند. هر زمانی که مصلی، نماز صبح را اقامه کند، کراهت بعد از آن محقق می‌شود. تا پیش از اقامه نماز صبح کراهتی وجود ندارد. نماز عصر نیز اینگونه است. اما سه مورد دیگر مربوط به فعل نیست بلکه مربوط به خود زمان است. آن موارد عبارتند از:) ﴿ و ﴾ ثلاثة بالزمان ﴿ عند طلوع الشمس ﴾ أي بعده (بعد از طلوع خورشید) حتى ترتفع (ترتفعل الشمس. تا زمانی که خورشید بلند شود) ويستولي شعاعها (نور خورشید همه جا را فرا بگیرد) وتذهب الحمرة (سرخی طرف مشرق از بین برود. چون قبل از طلوع آفتاب، طرف مشرق سرخی ایجاد می‌شود. هنگامی که خورشید طلوع کند، سرخی بالا می‌آید و هنگامی که خورشید کاملا بالا می‌آید، سرخی از بین می‌رود.)، وهنا يتّصل وقت الكراهتين (اینجا وقت دو کراهت اتصال پیدا می‌کند. یکی فعلی و دیگری زمانی. موردی که متعلق به فعل است، بعد از نماز صبح تا طلوع خورشید است و زمانی هم مورد سوم است. بنابر این، مورد یک و سه متصل هستند): الفعلي والزماني ﴿ و ﴾ عند ﴿ غروبها ﴾ (این مورد چهارم است. هنگام غروب آفتاب، البته) أي ميلها إلى الغروب (هنگامی که خورشید به سمت غروب میل پیدا کند) واصفرارها (زرد شدن آفتاب) حتّى يكمل (یکمل الغروب. تا هنگامی که غروب کامل شود. با چه چیزی غروب کامل می‌شود؟) بذهاب الحمرة المشرقيّة (چون هنگامی که خورشید به سمت غروب حرکت می‌کند، سرخی طرف مشرق پیدا می‌شود. تا هنگامی که کامل شود غروب به ذهاب حمره مشرقیه.)، وتجتمع هنا الكراهتان في وقت واحد (در این جا نفرمود یتصل بلکه فرمود تجتمع. تجتمع یعنی همپوشانی دارند. در این جا دو کراهت در وقت واحد جمع می‌شود. یعنی مورد دوم و چهارم با همدیگر جمع می‌شوند.) ﴿ و ﴾ عند ﴿ قيامها ﴾ (مورد پنجم، هنگام بالا آمدن آفتاب است) في وسط السماء (نزدیک زوال ظهر) ووصولها إلى دائرة نصف النهار تقريباً (تقریبا یعنی مقدار کمی قبل از زوال) إلى أن تزول (تا هنگامی که زوال ظهر محقق شود. یعنی مقداری قبل از زوال ظهر تا هنگام زوال ظهر، اقامه نافله مبتدأة کراهت دارد).

﴿ إلّايوم الجمعة ﴾ (این عبارت مربوط به مورد پنجم است. تا هنگام زوال اقامه نماز کراهت دارد مگر روز جمعه) فلا تكره النافلة فيه عند قيامها (کراهت ندارد نافله در روز جمعه هنگام بالا آمدن خورشید)؛ لاستحباب صلاة ركعتين من نافلتها حينئذٍ (چون استحباب دارد که دو رکعت از نافله جمعه در این زمان اقامه شود. نافله جمعه ۲۰ رکعت است که دو رکعت از آن، نزدیک زوال ظهر است)، وفي الحقيقة هذا الاستثناء منقطع (در حقیقت این استثناء منقطع است. چرا؟)؛ لأنّ نافلة الجمعة من ذوات الأسباب (نافله جمعه از ذوات اسباب است. لذا چون ذوات اسباب است نمی‌توان از مبتدأة استثناء شود مگر به استثناء منقطعه. الّا در صورتی که بگوییم قبل از زوال روز جمعه، حتی نوافل مبتدأة اشکال ندارد)، إلّا أن يقال بعدم كراهة المبتدأة فيه (در وقت قیام شمس در روز جمعه) أيضاً (مگر این که قائل باشیم آن موارد هم کراهت ندارد)، عملاً بإطلاق النصّ باستثنائه (چون روایت بطور مطلق، روز جمعه را استثناء کرده است^[۱]).

اقامه نماز شب در خارج از وقت:

مرحوم شهید می‌فرماید: کسی که نمی‌تواند نماز شب را بعد از نیمه شب اقامه کند، اگر بخواهد قبل از نیمه شب اقامه کند، در صورتی که عذر داشته باشد، اشکالی ندارد اما اگر عذر نداشته باشد، نمی‌تواند قبل از نیمه شب اقامه کند. عذر مثل خستگی، سردی هوا، رطوبت سر، جنابت که غسل نمودن با مشقت همراه است.

باید به چند نکته توجه داشت.

۱) اگر بخواهد نماز شب را قبل از نیمه شب با عذر اقامه کند یا باید به نیت تقدیم نافله بر وقت این کار را انجام دهد. یا به نیت اداء آن را اقامه کند. البته زمانی می‌تواند نیت ادا داشته باشد که قائل باشیم، عذر موجود، سبب توسعه وقت نماز است. یعنی اگر قائل به این شد که عذر سبب می‌شود که وقت نماز شب که از نیمه شب تا اذان صبح بود، از طرف قبل توسعه پیدا کند. در این صورت می‌تواند نیت ادا داشته باشد و الّا نمی‌تواند چنین نیتی داشته باشد. بلکه باید به نیت تقدیم نافله بر وقت آن را اقامه کند.

۲) تقدیم مربوط به همه ۱۱ رکعت نماز شب است نه فقط آن ۸ رکعت.

۳) می‌تواند نماز را ابتدای شب اقامه کند و می‌تواند فردا در روز آن را قضا کند. از نظر مرحوم شهید بهتر آن است که فردا در روز قضا کند.

موارد استثناء از اقامه نماز در اول وقت:

اقامه نماز‌ها در اول وقت، بطور کلی بهتر است. از این قاعده کلی، مواردی استثناء شده است. برخی این موارد را تا ۲۵ مورد ذکر کرده‌اند. مرحوم مصنف، بیشتر این موارد را در کتاب نفلیه متذکر شده است. شهید ثانی می‌فرماید: در شرح نفلیه تمام موارد ۲۵ گانه را ذکر کرده ام اما مصنف در این کتاب تنها سه مورد را متذکر شده است.

مواردی که مصنف فرموده به شرح ذیل است:

۱) کسی که در ابتدای وقت عذر دارد و انتظار دارد بعد از ابتدای وقت، عذرش برطرف شود. در این جا بهتر آن است که تا برطرف شدن عذر صبر کند. مثلا کسی که ساتر عورت ندارد اما امید دارد که بعد از ابتدای وقت ساتر عورت برایش مهیا شود. حتی اگر قائل باشیم، در اول وقت بدون ساتر عورت، جایز است که نماز را اقامه کند، بهتر است که اول وقت نماز را اقامه نکند و صبر کند تا ساتر عورت برایش مهیا شود. یا کسی که ساتر عورت دارد اما ساتر عورت، اوصاف لازم را ندارد. مثلا ساتر، نجس باشد اما امید دارد که بعد از اول وقت بتواند آن را تطهیر کند. یا مثل شخص که در اول وقت نمی‌تواند ایستاده نماز را اقامه کند. مثلا بر اثر خستگی بسیار زیاد نمی‌تواند در اول وقت نماز را بصورت ایستاده اقامه کند اما اگر کمی استراحت کند، می‌تواند ایستاده نماز را اقامه کند. در این حالت هم اگر اقامه نماز جایز باشد، بازهم بهتر آن است که صبر کند و نماز را در اول وقت اقامه نکند. همچنین کسی که در اول وقت آب برای وضو ندارد. در فرضی که قائل باشیم تیمم در سعه وقت جایز است. در صورتی که کسی قائل باشد باید صبر کند و در آخر وقت تیمم انجام دهد، طبیعتا اقامه نماز در اول وقت جایز نیست. اما اگر قائل باشیم که در اول وقت می‌تواند تیمم کند و نماز را اقامه کند، بهتر آن است که صبر نماید. همچنین کسی که در اول وقت، آب برای ازاله نجاست ندارد. مثلا دست یا پا نجس شده و آب برای تطهیر ندارد.

۲) روزه داری که هنگام افطار می‌خواهد نماز مغرب را اقامه کند؛ یا کسی منتظر او است یا بر اثر گرسنگی مفرط، حضور قلب در نماز زائل می‌شود.

﴿ ولا تقدّم ﴾ النافلة ﴿ الليليّة ﴾ على الانتصاف ﴿ إلّالعذرٍ ﴾ (مقدم نشود نافله شب بر نصف شب. قبل از نصف شب، نافله شب اقامه نشود، مگر به جهت عذر. عذر مثل) كتعب (خستگی) وبردٍ (سرما) ورطوبة رأسٍ (رطوبت مغز سر که باعث می‌شود خواب سنگین شود) وجنابة ـ ولو اختياريّة ـ (جنابت هرچند که جنابت اختیاریه باشد که نمی‌تواند آب پیدا کند) يشقّ معها الغسل (که سخت باشد با این جنابت غسل کردن)، فيجوز تقديمها حينئذٍ من أوّله (اول اللیل.) بعد العشاء بنيّة التقديم أو الأداء (می‌تواند تقدیم کند از ابتداء شب بعد از نماز عشاء به نیت تقدیم نماز شب بر وقت خودش یا نیت ادا داشته باشد. نیت ادا برای این صورت است که فتوا این باشد که در صورت وجود عذر، وقت نماز شب توسعه پیدا می‌کند)، ومنها الشفع والوتر (شفع و وتر را می‌تواند مقدم کند) ﴿ وقضاؤها أفضل ﴾ (بهتر آن است که قضا کند) من تقديمها في صورة جوازه (جواز تقدیم).

﴿ وأوّل الوقت أفضل ﴾ من غيره (غیر اول وقت. در تمام نمازها، اول وقت بهتر از غیر اول وقت است) ﴿ إلّا ﴾ في مواضع (مگر در برخی موارد) ترتقي إلى خمسة وعشرين (که بالا رفته این مواضع تا ۲۵ مورد)، ذكر أكثرَها المصنّف في النفلية (اکثر این موارد را در نفلیه، مصنف ذکر کرده) وحرّرناها (توضیح داده‌ایم آن اکثر موارد مصنف را) مع الباقي (با موارد باقی) في شرحها (شرح النفلیه. مرحوم شهید ثانی کتابی دارد به نام الفوائد المليّة لشرح الرسالة النفليّة) وقد ذكر منها هنا ثلاثة مواضع (در کتاب لمعه سه مورد را تنها ذکر کرده است):