درس بدایة الحکمة

جلسه ۳۴: احکام فصل و نوع

 
۱

خطبه

۲

حکم دوم و سوم فصل

در این فصل، بعضی از احکام فصل را بیان می‌کنیم. حکم اول این بود که فصل تقسیم می‌شود به منطقی و اشتقاقی.

حکم دوم این است که نوع فصل‌های زیادی دارد و این فصل‌ها در طول هم هستند و نه در عرض هم. یعنی انسان اول جسم بوده است و بعد جسم نامی شده است (زمانی که غذا در بدن پدر تبدیل به سلول زنده شد یعنی نطقه و علقه و مضغه شد) و بعد حساس متحرک بالاراده شد (زمانی که جنین شد و در شکم مادر دست و پا می‌زد و حرکت بالاراده داشت) بعد آخرین فصل به آن ملحق شد که همان نفس ناطقه است و انسان محقق شد. فصل حقیقی انسان و فصل اخیر انسان همان نفس ناطقه است.

علامه می‌فرماید: در این نوع‌ها که چند فصل دارد، روشن است که آنچه که مقوّم نوع است و نوع را می‌سازد همان فصل اخیر است به این معنا که وقتی که جسم بود، انسان نبود و هکذا هنگامی که نامی بود و هکذا. انسانیت انسان به همان نفس آخر است که نفس ناطقه می‌باشد. بنا بر این انسان اگر برای بعدهای دیگرش تلاش کند این کار به تکامل انسانی اش منجر نمی‌شود مثلا اگر تلاش کند و جسم خود را تقویت کند انسانیت او بیشتر نمی‌شود هکذا اگر خوب بفهمد و احساس و ادراکش خوب باشد باز هم کمال انسانی او بیشتر نیست همچنین اگر در حرکات تردست و زبردست باشد و خیلی از کارها و حرکات را بلد باشد.

البته مخفی نماند که همان طور که قبلا گفتیم، فصل اخیر همان نوع است و چیز جداگانه‌ای از آن نیست. فصل آخر که باشد یعنی فصل‌های قبلی همه موجودند زیرا فصل، محصّل جنس است و ابهام جنس را برطرف می‌کند. بنا بر این حقیقت نوع توسط فصل به وجود می‌آید بر این اساس حقیقت انسان همان روح است که اگر نباشد، بدن فقط جسمی بی‌جان است و حتی نامی نیست و احساس و ادراک ندارد.

نتیجه اینکه تا فصل اخیر هست، نوع هم هست هرچند جنس‌های قبلی در تحول و در حال تبدیل باشند. مثلا انسان، از زمانی که روح انسانی در آن دمیده می‌شود صد سال هم بگذرد باز هم انسان است و حال آنکه هرچند سال یک بار همه‌ی جنسش عوض می‌شود و سلول‌های بدنش تجدید می‌شوند. جنس، آن به آن در حال تحول است ولی حقیقت انسان کما کان محفوظ است این علامت آن است که حقیقت انسان به جنسش نیست بلکه به فصل است که همواره محفوظ می‌باشد.

حتی اگر فصل، از جنس مجرد شود (یعنی صورت، از ماده مجرد شود) و روح از بدن جدا شود مانند زمانی که انسان می‌میرد. حقیقت انسان از بین نمی‌رود زیرا حقیقت انسان به فصلش است از این رو اگر اجناس و فصل‌های دیگر را رها کند باز انسان است.

حکم دیگر فصل این است که هیچ فصلی نمی‌تواند مرکب باشد و نمی‌تواند تحت جنسش مندرج باشد.

توضیح اینکه هر جنسی یک جنس بالاتر دارد تا به جنس عالی می‌رسد. مثلا حیوان مندرج تحت جسم نامی است. جسم نامی هم مندرج تحت جسم است.

فصل، دیگر مندرج تحت جنس نیست. مثلا ناطق تحت جسم، جوهر و مانند آن نیست. یعنی در تعریف نفس ناطقه نمی‌توان گفت که جوهری است که فلان فصل را دارد. یا جسمی نامی است که کلیات را درک می‌کند و هکذا. فصل، یک مفهوم بسیط است و در تعریف آن نمی‌توان دو مفهوم را استعمال کرد.

اگر قرار بود که فصل مرکب از جنس و فصل باشد یعنی خودش به فصل دیگر احتیاج داشت و بعد خود آن فصل باید مرکب از جنس و فصل باشد و به تسلسل می‌انجامد که محال است زیرا لازمه‌اش این است که در مفهوم ناطق تا بی‌نهایت حاوی مفهوم باشد و لازمه‌ی آن این است که اصلا نتواند مفهوم باشد و مورد فهم قرار گیرد چون غیر متناهی است و به جایی محدود نیست تا تحت فهم در آید و قابل درک باشد.

۳

تطبیق حکم دوم و سوم فصل

ثم إن حقيقة النوع هي فصله الأخير، (حقیقت هر نوع، همان فصل اخیرش است نه جنس‌هایش و نه فصل‌های ما قبل اخیرش) وذلك لأن الفصل المقوم هو محصل نوعه، (زیرا فصل که مقوّم نوع است در واقع محصّل و به وجود آورنده‌ی نوع است. یعنی انسان تا روح ناطقه که فصل اخیرش است به آن ملحق نشود انسان به وجود نمی‌آید.) فما أخذ في أجناسه وفصوله الاخر على نحو الإبهام مأخوذ فيه على وجه التحصل. (پس آنچه که در اجناس نوع و فصول غیر اخیر نوع به نحو ابهام اخذ شده است همه‌ی آنها در فصل اخیر به نحو تحصّل اخذ شده است. یعنی فصل اخیر است که به همه‌ی آنها که مبهم بودند و قابل انطباق بر انواع مختلف قابل تطبیق بودند تشخّص می‌دهد و از ابهام در می‌آورد) ويتفرع عليه: أن هذية النوع به، (بر این مطلب این نکته متفرع می‌شود که این بودن نوع (مانند انسان بودن و یا فرس بودن یک چیز) به همان فصل اخیر است.) فنوعية النوع محفوظة به، ولو تبدل بعض أجناسه، (بنا بر این نوعیت نوع به همان فصل اخیر است هرچند اگر بعضی از اجناسش در حال تبدیل باشد. مثلا بدنش در هر حال آن در حال تبدیل است و سلول‌هایی از آن می‌میرد و سلول‌هایی به آن اضافه می‌شود ولی انسانیت انسان تغییر نمی‌کند.) وكذا لو تجردت صورته التي هي الفصل بشرط لا عن المادة التي هي الجنس بشرط لا، بقي النوع على حقيقة نوعيته، (حتی اگر صورت انسانیت که همان فصل است که به شرط لا اخذ شده است از ماده که همان جنسی است که بشرط لا اخذ شده است جدا شود) كما لو تجردت النفس الناطقة عن البدن. (یعنی اگر انسان بمیرد و روح از بدنش مفارقت کند باز حقیقت نوع یعنی انسانیت به قوت خود باقی است. به همین سبب در قرآن از مرگ به توفّی تعبیر می‌شود و می‌فرماید: حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا [۱] توفّی به معنای اخذ کامل یک چیز است و معنای آیه این است که فرستادگان ما کاملا آن را می‌گیرند. این یعنی تمام انسان همان روح است زیرا فرستادگان خداوند روح انسان را می‌گیرد.)

ثم إن الفصل غير مندرج تحت جنسه (مسأله‌ی دیگر این است که فصل تحت جنس خودش مندرج نیست. یعنی این فصل که فصل برای جنس است خودش مندرج تحت جنس نیست.) بمعنى أن الجنس غير مأخوذ في حده، (یعنی جنس در تعریف فصل اخذ نشده است بنا بر این اگر بخواهیم فصل را معنا کنیم تعریف آن مرکب از جنس و فصل نیست) وإلا احتاج إلى فصل يقومه، (اگر قرار بود فصل، جنسی داشته باشد آن جنس به فصل دیگری احتیاج داشت تا بتواند آن را قوام دهد زیرا جنس امری است مبهم و بدون فصل محقق و مشخص نمی‌شود.) وننقل الكلام إليه ويتسلسل بترتب فصول غير متناهية. (اگر چنین باشد ما نقل کلام به همان فصل می‌کنیم که باز خودش به جنس و فصل دیگری احتیاج دارد و این کار به تسلسلی که انتهاء ندارد می‌انجامد و لازمه‌اش این است که یک مفهوم مرکب از مفاهیم غیر متناهی باشد و این خلف در مفهوم بودن است زیرا معنایش این است که چنین مفهومی قابل فهم نباشد.)

۴

نوع و احکام آن

فصل ششم: در نوع و احکام آن

علامه بعد از آنکه بیان کرد که نوع مرکب از جنس و فصل است می‌فرماید: جنس و فصل در خارج به یک وجود موجود می‌شوند. یعنی این گونه نیست که در مورد انسان، حیوان و نفس ناطقه هر کدام مستقل باشند. اگر چنین بود دیگر یک چیز به نام انسان نداشتیم بلکه دو چیز دیگر داشتیم.

علت اینکه اجزاء انسان به یک وجود موجود می‌شوند این است که جنس و فصل دو چیز نیستند جنس و فصل هر کدام همان نوع می‌باشند و به همین دلیل حمل جنس بر نوع و حمل فصل بر نوع به حمل اولی انجام می‌شود. از این رو چون نوع در خارج یک وجود مستقل دارد و از آن طرف جنس و فصل نیز همان نوع است پس جنس و فصل هم باید در خارج به یک وجود واحد موجود باشند و الا لازمه‌اش آن است که نوع که یکی است دو تا باشد.

بعد علامه می‌فرماید: جنس و فصل در این امر با هم فرق دارند که جنس، مبهم است و فصل، متحصل. به همین دلیل گفتیم که حمل جنس بر فصل حمل اولی نیست زیرا مبهم هرگز نمی‌تواند عین متحصل باشد.

مسأله‌ی دیگر این است که حال که جنس و فصل در خارج به یک وجود موجودند واضح است که باید این دو به هم نیاز داشته باشند و الا هر کدام مستقل می‌بودند و به یک وجود موجود نمی‌شدند.

در مقابل ترکیب حقیقی ترکیب صناعی و اعتباری است. ترکیب حقیقی به این معنا است که دو چیز به گونه‌ای با هم ترکیب می‌شوند که یک شیء ثالث بوجود می‌آید. یعنی مرکّب مجموع این دو با هم نیست بلکه حقیقت جدیدی است که این دو در آن هضم شده‌اند. بر این اساس ماده و صورت با هم ترکیب می‌شود و چیزی به نام سنگ، آهن و یا انسان ساخته می‌شود. در این اشیاء، ماده را نمی‌توان از صورت جدا کرد به گونه‌ای که ماده را از صورت جدا کرد و سنگ باز هم سنگ باقی بماند.

ترکیب صناعی مانند عکس است که از چوب، میخ، کاغذ، رنگ و غیره ترکیب شده است. ترکیب اینها به گونه‌ای نیست که شیء ثالثی به وجود آمده باشد. چوب و سایر اجزاء در چیزی مستهلک نشده است و فقط صانعی آنها را در کنار هم گذاشته است.

ترکیب اعتباری آن است که مثلا می‌گوییم: یک لشکر که از افراد بسیاری تشکیل شده است. ما همه را یک موجود فرض می‌کنیم ولی این کار صرف اعتبار و فرض است و افراد این مرکب قبل و بعد از اعتبار هیچ فرقی نکرده‌اند. این ترکیب از سست‌ترین ترکیب هاست.

۵

تطبیق نوع و احکام آن

الفصل السادس في النوع وبعض أحكامه (فصل ششم در نوع و بعضی از احکام آن است.)

الماهية النوعية توجد أجزاؤها في الخارج بوجود واحد، (اجزاء ماهیت نوع در خارج به وجود واحد به وجود می‌آیند. البته مخفی نماند که تعبیر به اجزاء مسامحه است زیرا گفتیم که اجزاء نوع عین نوع هستند و دیگر جزء به حساب نمی‌آیند. مراد از جزء در اینجا این است که آنها اجزاء حد و تعریف نوع اند.) لأن الحمل بين كل منها وبين النوع أولي، والنوع موجود بوجود واحد، (زیرا حمل بین هر یک از اجزاء و بین نوع، حمل اولی است. از آن سو چون نوع در خارج یک وجود دارد پس جنس و فصل که همان نوع هستند دو وجود نمی‌توانند داشته باشند.) وأما في الذهن فهي متغايرة بالإبهام والتحصل، (اما جنس و فصل، در ذهن با هم تغایر دارند به این گونه که جنس، مبهم است و فصل، متحصل) ولذلك كان كل من الجنس والفصل عرضيا للآخر، زائدا عليه - كما تقدم-. (به همین دلیل گفتیم که جنس و فصل با هم فرق دارند و بر هم عارض می‌شوند زیرا ابهام غیر از تحصل است و دو چیز متغایر نمی‌تواند عین هم باشد.)

ومن هنا ما ذكروا: أنه لابد في المركبات الحقيقية - أي الأنواع المادية المؤلفة من مادة وصورة - أن يكون بين أجزائها فقر وحاجة من بعضها إلى بعض (به همین سبب است که گفته‌اند که در مرکبات حقیقیه که انواع مادیه‌ای است که از ماده و صورت ترکیب شده است، باید بین اجزائش فقر و حاجت باشد به این گونه که اجزاء به یکدیگر احتیاج داشته باشند) حتى ترتبط وتتحد حقيقة واحدة، (تا بتوانند به هم پیوند پیدا کنند و بتوانند به صورت یک حقیقت واحده در آیند.) وقد عدوا المسألة ضرورية لا تفتقر إلى برهان. (و گفته شده است که این مسأله ضروری است و احتیاج به برهان ندارد. با این حال برهانش این است که چون اجزاء هر کدام عین نوع هستند و نوع چون به یک وجود موجود است این اجزاء هم باید به یک وجود واحد موجود باشند و اگر فقر و حاجت بین آنها نباشد در این صورت دو وجود مستقل می‌شوند یعنی نوع، که یکی است باید متعدد باشد.) ويمتاز المركب الحقيقي من غيره بالوحدة الحقيقية، (مرکب حقیقی از غیر حقیقی یعنی از مرکب صناعی و اعتباری امتیاز پیدا می‌کند به اینکه مرکب حقیقی واقعا یک چیز است.) وذلك بأن يحصل من تألف الجزئين مثلا أمر ثالث غير كل واحد منهما، (وحدت حقیقی به این است که حاصل شود از ترکیب دو جزء مثلا که همان ماده و صورت است (مثلا را برای این گفته است که گاه یک ماده با چند صورت ترکیب می‌شود. اگر ماده‌ی اولی باشد آن با یک صورت ترکیب شود ولی گاه ماده‌ی اولی که صورتی گرفته است خودش ماده برای صورت بعدی می‌شود و این سلسله گاه تا چندین مرحله ادامه می‌یابد.) امر سومی که غیر از آن دو تا است) له آثار خاصة غير آثارهما الخاصة، (که آثار خاص خودش را دارد که با آثار اجزاء ترکیبی خودش فرق دارد.) كالأمور المعدنية التي لها آثار خاصة غير آثار عناصرها، (قدیم معتقد بودند که آب و باد و خاک و آتش عناصر اربعه‌اند یعنی جسم‌های بسیط اند که می‌گفتند اگر چند تا از آنها ترکیب شود جسم معدنی به وجود می‌آید یعنی جسمی که مرکب است. بنا بر این به اعتقاد آنها چیزی مانند آهن، هم آتش دارد و هم خاک و آب. اما الآن آب را جسمی مرکب می‌دانند که از اکسیژن و هیدروژن ترکیب یافته است که این دو خودشان بسیط اند. به هر حال آب، دارای آثار خاصی است که با آثار اکسیژن و هیدروژن متفاوت است.) لا كالعسكر المركب من أفراد، (نه مانند لشکری که مرکب از افراد است که ترکیب لشکر اعتباری است.) والبيت المؤلف من اللبن والجص وغيرهما. (و نه مانند خانه‌ای که ترکیب شده است از خشت‌ها و گچ و غیر این دو که ترکیب در آن صناعی است.)

ومن هنا أيضا، (همین این مسأله روشن می‌شود که) يترجح القول بأن التركيب بين المادة والصورة إتحادي لا انضمامي - كما سيأتي -. (ترکیب بین ماده و صورت اتحادی است نه انضمامی یعنی ماده و صورت این گونه نیست که در کنار هم قرار بگیرند و به هم منضم شوند بلکه با هم وحدت می‌یابند و یکی می‌شوند و یکی در دیگری مندک و هضم می‌شود. البته رجحان در کلام علامه به معنای لزوم است. البته این بحث در مبحث ماده و صورت توضیح داده می‌شود.)

 [۱] انعام/سوره۶، آیه۶۱.

الفصل الخامس

في بعض أحكام الفصل

ينقسم الفصل نوع انقسام إلى المنطقي والاشتقاقي.

فالفصل المنطقي هو أخص اللوازم ، التي تعرض النوع وأعرفها ، وهو إنما يؤخذ ويوضع في الحدود ، مكان الفصول الحقيقية لصعوبة الحصول غالبا ، على الفصل الحقيقي الذي يقوم النوع ، كالناطق للإنسان والصاهل للفرس ، فإن المراد بالنطق مثلا ، إما النطق بمعنى التكلم وهو من الكيفيات المسموعة ، وإما النطق بمعنى إدراك الكليات ، وهو عندهم من الكيفيات النفسانية ، والكيفية كيفما كانت من الأعراض ، والعرض لا يقوم الجوهر وكذا الصهيل ، ولذا ربما كان أخص اللوازم أكثر من واحد ، فتوضع جميعا موضع الفصل الحقيقي ، كما يؤخذ الحساس ، والمتحرك بالإرادة جميعا فصلا للحيوان ، ولو كان فصلا حقيقيا لم يكن إلا واحدا كما تقدم (١).

والفصل الاشتقاقي مبدأ الفصل المنطقي ، وهو الفصل الحقيقي المقوم للنوع ، ككون الإنسان ذا نفس ناطقة في الإنسان ، وكون الفرس ذا نفس صاهلة في الفرس.

ثم إن حقيقة النوع هي فصله الأخير ، وذلك لأن الفصل المقوم هو محصل نوعه ، فما أخذ في أجناسه وفصوله الآخر ، على نحو الإبهام مأخوذ فيه على وجه التحصل.

ويتفرع عليه أن هذية النوع به ، فنوعية النوع محفوظة به ولو تبدل بعض

__________________

(١) في الفصل السابق.

أجناسه ، وكذا لو تجردت صورته ، التي هي الفصل بشرط لا عن المادة ، التي هي الجنس بشرط لا بقي النوع على حقيقة نوعيته ، كما لو تجردت النفس الناطقة عن البدن.

ثم إن الفصل غير مندرج تحت جنسه ، بمعنى أن الجنس غير مأخوذ في حده ، وإلا احتاج إلى فصل يقومه ، وننقل الكلام إليه ويتسلسل بترتب فصول غير متناهية.

الفصل السادس

في النوع وبعض أحكامه

الماهية النوعية توجد أجزاؤها في الخارج بوجود واحد ، لأن الحمل بين كل منها وبين النوع أولي ، والنوع موجود بوجود واحد ، وأما في الذهن فهي متغايرة بالإبهام والتحصل ، ولذلك كان كل من الجنس والفصل ، عرضيا للآخر زائدا عليه كما تقدم (١).

ومن هنا ما ذكروا ، أنه لا بد في المركبات الحقيقية ، أي الأنواع المادية المؤلفة من مادة وصورة ، أن يكون بين أجزائها فقر وحاجة ، من بعضها إلى بعض حتى ترتبط وتتحد حقيقة واحدة ، وقد عدوا المسألة ضرورية لا تفتقر إلى برهان.

ويمتاز المركب الحقيقي من غيره بالوحدة الحقيقية ، وذلك بأن يحصل من تألف الجزئين مثلا أمر ثالث ، غير كل واحد منهما ، له آثار خاصة غير آثارهما الخاصة ، كالأمور المعدنية التي لها آثار خاصة ، غير آثار عناصرها ، لا

__________________

(١) في الفصل الرابع.

كالعسكر المركب من أفراد ، والبيت المؤلف من اللبن والجص وغيرهما.

ومن هنا أيضا ، يترجح القول بأن التركيب ، بين المادة والصورة اتحادي لا انضمامي كما سيأتي(١).

ثم إن من الماهيات النوعية ما هي كثيرة الأفراد ، كالأنواع التي لها تعلق ما بالمادة مثل الإنسان ، ومنها ما هو منحصر في فرد ، كالأنواع المجردة تجردا تاما من العقول ، وذلك لأن كثرة أفراد النوع إما أن تكون تمام ماهية النوع ، أو بعضها أو لازمة لها ، وعلى جميع هذه التقادير لا يتحقق لها فرد ، لوجوب الكثرة في كل ما صدقت عليه ، ولا كثرة إلا مع الآحاد هذا خلف ، وإما أن تكون لعرض مفارق ، يتحقق بانضمامه وعدم انضمامه الكثرة ، ومن الواجب حينئذ أن يكون في النوع ، إمكان العروض والانضمام ، ولا يتحقق ذلك إلا بمادة كما سيأتي (٢) ، فكل نوع كثير الأفراد فهو مادي ، وينعكس إلى أن ما لا مادة له ، وهو النوع المجرد ليس بكثير الأفراد ، وهو المطلوب.

الفصل السابع

في الكلي والجزئي ونحو وجودهما

ربما ظن أن الكلية والجزئية إنما هما في نحو الإدراك ، فالإدراك الحسي لقوته يدرك الشيء بنحو ، يمتاز من غيره مطلقا ، والإدراك العقلي لضعفه يدركه بنحو لا يمتاز مطلقا ، ويقبل الانطباق على أكثر من واحد ، كالشبح المرئي من

__________________

(١) في الفصل السادس من المرحلة السادسة.

(٢) في الفصل الرابع من المرحلة السادسة.