گفتیم وجود به فی غیره و فی نفسه تقسیم می‌شود. وجود فی غیره وجودی بود که در طرف یا طرفین مستهلک می‌باشد ولی وجود فی نفسه چنین نیست و مستقل است و مفهومی مستقل دارد و مستقلا قابل درک است.

وجود فی نفسه، خود به دو قسم تقسیم می‌شود که عبارتند از لغیره و لنفسه. یعنی گاه مال غیر است و گاه فقط مال خودش می‌باشد.

وجود فی نفسه به این معنا است که وقتی موجود می‌شوند دارای ماهیت می‌باشند. بنا بر این وقتی موجود می‌شود از ماهیت خودش عدم را زدوده است و ماهیتش را موجود می‌کند (برای اینکه اصالت برای وجود است و ماهیت در سایه‌ی آن موجود می‌شود. فراموش نشود که وجود فی غیره ماهیت نداشت و این را در بحث‌های سابق بیان کردیم.) این موجود که عدم را از ماهیت خودش دفع می‌کند، گاه عدم را از شیء دیگری نیز طرد می‌کند. واضح است که او عدم را از ماهیت دیگری طرد نمی‌کند و این گونه نیست که وقتی موجود می‌شود هم ماهیت خودش موجود شود و هم ماهیت غیر. آن موجود صرفا عدمی را از ماهیتی که به وسیله‌ی موجود دیگری موجود شده است طرد می‌کند. یعنی ماهیتی که موجود شده است گاه با نقص و عدمی همراه است و موجود اول آن عدم را برطرف می‌کند و کمالی برای آن ایجاد می‌کند.

خلاصه اینکه موجود هر وقت به وجود می‌آید عدم را از یک ماهیت که همان خودش است مرتفع می‌کند ولی گاه در کنار آن عدمی را از ماهیت دیگری که به وجود خودش موجود شده است مرتفع می‌سازد:

مثال اول: مثلا علم حصولی عبارت است از عرضی که نه قبول قسمت می‌کند و نه قبول نسبت و عارض بر نفس می‌شود و در نتیجه به آن کیف نفسانی می‌گویند. این علم موجب می‌شود که ما خارج را درک کنیم. این علم، وقتی موجود شد ماهیتش که همان کیف نفسانی است را به وجود می‌آورد به این معنا که وقتی علم نبود آن کیف نفسانی خاص هم نبود. علم وقتی ایجاد می‌شود اولا آن ماهیت را ایجاد می‌کند و علاوه بر آن از ماهیت انسان که وجودش به سبب وجود خودش است و نه علم، عدمی را دفع می‌کند و آن این است که جهل که عدم العلم را از او مرتفع می‌کند.

مثال دوم: وقتی قدرت و توانایی موجود می‌شود، موجب می‌شود که اولا ماهیت قدرت که کیفی نفسانی است موجود است و علاوه بر آن از ماهیت طفل که در خارج به وجود خودش موجود است عدمی را که ناتوانایی است دفع می‌کند.

توجه، بعضی از قضایای موجبه در واقع منفی هستند. مثلا اعمی به معنای نابینایی است. بر این اساس اگر قضیه‌ای دارای محمولی از این قبیل باشد مانند زید اعمی به آن موجبه‌ی معدوله می‌گویند یعنی سلب جزء محمول است هرچند به قالب سالبه نیست و در آن از (لا) استفاده نشده است. بنا بر این ضعف به معنای عدم توانایی و ناتوانایی است و هکذ.

مثال سوم: همچنین ماهیت سفیدی وقتی موجود می‌شود ماهیت آن که همان رنگ مخصوص است که نور چشم را پخش می‌کند موجود می‌شود. وجود سفیدی بعد از ایجاد شدن عدم سفیدی را از جسمی که سفید نبود برطرف می‌کند.

این حالت علاوه بر اعراض در صورت‌های جوهری که بر ماده عارض می‌شوند نیز جاری است. مثلا وجود هسته هم خودش موجود است و هم ماهیتش را ایجاد کرده است ولی بعد چیزی به نام صورت درختی ایجاد می‌شود و ماهیت درخت هم در سایه‌ی آن موجود می‌شود. این درخت، از هسته که سابقا نهال نبود و فقط هسته بود و به عدم نهال بودن متصف بود عدم را رفع می‌کند.

به این گونه وجود‌ها فی نفسه لغیره می‌گویند. اینها فی نفسه هستند زیرا از ماهیت خود، عدم را دفع کرده‌اند و لغیره هستند زیرا عدمی را از ماهیت دیگری برطرف کرده‌اند.

در مقابل این وجود، وجود لنفسه است که فقط عدم را از ماهیت خودش برطرف می‌کند.

الفصل الثالث من الوجود في نفسه ما هو لغيره ومنه ما هو لنفسه (بعضی از وجودهای فی نفسه، لغیره هم هستند یعنی علاوه بر اینکه خودشان غیر را هم شامل می‌شوند و عدمی را از آن دفع می‌کنند ولی بعضی از وجودها فقط لنفسه‌اند و به غیر ماهیت خودشان کاری ندارند مانند وجود انسان.) والمراد بكون وجود الشئ لغيره أن يكون الوجود الذي له في نفسه (منظور از اینکه وجود شیء برای غیر باشد این است که وجودی که برای خودش دارد،) - وهو الذي يطرد عن ماهيته العدم (که همان وجودی است که از ماهیت خودش عدم را طرد می‌کند) - هو بعينه يطرد عدما عن شئ آخر، (همان وجود بعینه و نه وجودی دیگر، عدمی را از شیء دیگر طرد می‌کند) لا عدم ذاته وماهيته، (یعنی عدم ذات و عدم ماهیت شیء دیگر را طرد نمی‌کند بلکه صرفا نوعی عدم را بعد از آنکه آن ماهیت به وجود خودش موجود است از آن طرد می‌کند. مثلا وجود علم ماهیت انسان را موجود نمی‌کند بلکه فقط عدمی را از انسان که همان جهل است طرد می‌کند.) وإلا كان لوجود واحد ماهيتان، (و الا یک موجود می‌بایست دو ماهیت داشته باشد به این معنا که یک موجود، دو ماهیت داشته باشد) وهو كثرة الواحد، (و بازگشت این قول به این است که واحد در عین وحدت کثیر باشد.) بل عدما زائدا على ذاته وماهيته، (بلکه عدمی را طرد می‌کند که زائد بر ذات و ماهیت آن شیء است) له نوع مقارنة له، (و آن عدم با آن غیر، نوعی همراهی و مقارنت دارد. مثلا زید وقتی جاهل است با عدم العلم همراه است نه اینکه عدم، با ماهیت آن ترکیب شده باشد. از آنجا که عدم چیزی نیست که انسان را داشته باشد از این رو علامه از آن به مقارنت تعبیر کرده است.) كالعلم الذي يطرد بوجوده العدم عن ماهيته الكيفية، (مثلا علم، وقتی موجود می‌شود از ماهیت خودش که کیف است، عدم را طرد می‌کند. یعنی وقتی علم موجود نبود، کیف نفسانی هم موجود نبود و بعد که علم موجود شد، در قالب آن، کیف نفسانی هم به وجود آمد.) ويطرد به بعينه عن موضوعه الجهل الذي هو نوع من العدم يقارنه (علاوه بر آن، به وسیله‌ی همین علم، از موضوع علم که انسان است (زیرا علم عرضی است که بر انسان عارض می‌شود) جهل نیز مرتفع می‌شود. جهل هرچند ایجابی است ولی نوعی عدم است که همان عدم العلم می‌باشد و این عدم با موضوع علم که انسان است مقارن است که به وسیله‌ی علم مرتفع می‌شود.)، وكالقدرة فإنها كما تطرد عن ماهية نفسها العدم، تطرد بعينها عن موضوعها العجز. (همچنین است مانند قدرت که علاوه بر اینکه از ماهیت خودش عدم را برطرف می‌کند و با آمدنش ماهیت قدرت موجود می‌شود، علاوه بر آن از موضوع خودش که همان انسان است عجز را که عدم قدرت است مرتفع می‌سازد.)

والدليل على تحقق هذا القسم وجودات الأعراض، (دلیل بر تحقق این قسم وجود اعراض است زیرا اعراض همیشه بر روی غیر ایجاد می‌شوند) فإن كلا منها كما يطرد عن ماهية نفسه العدم، يطرد بعينه عن موضوعه نوعا من العدم، (هر یک از وجودات اعراض علاوه بر اینکه از ماهیت خودش عدم را زائل می‌کند و مثلا وجود سفیدی بعد از وجود، ماهیت خودش که سفیدی است را موجود می‌کند، بعینه از موضوع خودش و از آنکه بر آن عارض شده است نوعی از عدم را طرد می‌کند و جسمی که بر آن عارض شده است را سفید می‌کند و عدم سفیدی را از آن دور می‌کند.) وكذلك الصور النوعية الجوهرية، (حتی صور نوعیه‌ی جوهریه هم لغیره‌اند. بنا بر این نفس ناطقه وقتی به وجود آمد، ماهیت خودش را هم موجود می‌کند و علاوه بر آن جنینی که انسان نبود بعد از دریافت روح انسانی، انسان می‌شود. همچنین است صورت درختی که وقتی روی هسته می‌آید علاوه بر اینکه ماهیت شجری موجود می‌شود علاوه بر آن ماهیتی که در هسته است را به شجر بودن متصف می‌کند.) فإن لها نوع حصول لموادها (این صورت‌های نوعیه‌ی جوهری، یک نوع حصول برای موادشان ایجاد می‌کند) تكملها (به گونه‌ای که آن ماده را تکمیل می‌کند یعنی جنین را انسان می‌کند و هسته را درخت می‌کند) وتطرد عنها نقصا جوهريا، (و از آن ماده نقصی جوهری را طرد می‌کند یعنی جوهر آن ماده را تغییر می‌دهد و هسته را تبدیل به درخت می‌کند و هکذا) وهذا النوع من الطرد هو المراد بكون الوجود (لغيره) (همین نوع از طرد که وجود شیء از ماهیت دیگری نوعی عدم را طرد می‌کند همان چیزی است که از آن به لغیره تعبیر می‌کنیم) وكونه ناعتا (یعنی وصف ساز است چون وقتی می‌آید، ماهیتی متصف به چیز جدید می‌شود. مثلا وقتی می‌آید انسان متصف به عالم بودن می‌شود و یا هسته متصف به درخت بودن می‌شود.).

ويقابله ما كان طاردا لعدم نفسه فحسب، (وجود لنفسه که در مقابل وجود لغیره است فقط عدم را از ماهیت خودش طرد می‌کند و بس) كالأنواع التامة الجوهرية، كالإنسان والفرس، (مانند انواع تامه‌ی جوهریه که چیزهایی هستند که ماده و صورت با هم موجود می‌شود مانند انسان و اسب. به این معنا که ماهیت انسان که عبارت است از جسم، نام، حساس، متحرک بالاراده ناطق وقتی به تمامه خلق می‌شود فقط خودش هست و ماهیتش. علت اینکه علاوه از انواع تامه‌ی جوهریه نام برد نه ناقصه این است که اگر صورتی از این جواهر بر ماده عارض شود از قبیل قسم اول می‌شود مانند صورت جوهری نفس ناطقه که بر جنین وارد می‌شود. در اینجا سخن از انواع تامه است نه ناقصه یعنی کل یک چیز خلق شود نه اینکه اول ماده باشد و بعد صورتی بر آن بار شود بلکه ماده و صورت به تمامه خلق شود و به عبارت دیگر جنس و فصل با هم خلق شود. اگر جنس تنها باشد، و یا فصل تنها، این دو ناقص می‌باشند نه تام.) ويسمى هذا النوع من الوجود: (وجودا لنفسه)، (به این نوع از وجود، وجود لنفسه می‌گویند.) فإذن المطلوب ثابت، وذلك ما أردناه. (بنا بر این مطلوب ما که گفتیم وجود فی نفسه به دو قسم تقسیم می‌شود ثابت شده است.)

بعد مرحوم علامه اضافه می‌کند که تقسیم دیگری هم هست که روی وجود لنفسه می‌رود و آن اینکه وجود لنفسه گاه تقسیم می‌شود به بنفسه یعنی وجودش به سبب ذات خودش است یعنی علت ندارد (نه اینکه خودش علت خودش است زیرا چیزی نمی‌تواند علت خودش باشد. این قسم منحصر به خداوند است) و بغیره یعنی وجودی که به سبب دیگر موجود شده است و معلول چیز دیگری است. بنا بر این وجود تام جوهری، بجز خداوند همه بغیره می‌باشند.

مرحوم علامه می‌فرماید: این تقسیم را در اینجا مطرح نمی‌کنیم بلکه آن را در مبحث علیت و معلولیت بیان می‌کنیم.

وربما يقسم الوجود لذاته (گاه وجود لذاته که همان وجود لنفسه است تقسیم می‌شود به) إلى الوجود بذاته والوجود بغيره، (وجود بذاته که چیزی است که وجودش مال ذات خودش است و به وجود بغیره که وجودش به سبب غیر است) وهو بالحقيقة راجع إلى العلية والمعلولية، وسيأتي البحث عنهما. (این بحث در واقع مربوط به بحث علیت و معلولیت است که بعدا مفصلا به آن خواهیم پرداخت.)

فصل چهارم: وجوب، امکان و امتناع

از این سه چیز به مواد ثلاث تعبیر می‌کنند. برای بیان معنای ماده می‌گوییم: در منطق خواندیم که هر قضیه‌ای دارای سه چیز است، موضوع، محمول و نسبت. اگر در قضیه‌ای تنها به این سه اکتفا شود به آن مطلق می‌گویند. مانند الانسان حیوان. نسبت در این قضایا بیان می‌کند که محمول با موضوع متحد است و موضوع، دارای محمول می‌باشد.

گاه علاوه بر این سه، چیز دیگری نیز اضافه می‌شود و بیانگر رابطه‌ی بین موضوع و محمول است یعنی آیا این نسبت به نحو ضرورت است یعنی موضوع باید آن محمول را داشته باشد مانند الانسان ناطق که انسان باید ناطق را داشته باشد و الا انسان نیست و گاه به نحو ضرورت نیست مانند الانسان کاتب که هرچند بین موضوع و محمول رابطه است ولی به نحو امکان است و نه ضرورت. این کیفیت نسبت، ماده نام دارد. (بنا بر این خود نسبت را نسبت می‌نامند و کیفت آن را ماده) حال، اگر به این کیفیت نسبت تصریح کنیم به آن جهت می‌گویند و قضیه‌ی مزبور را موجه می‌گویند. بنا بر این الانسان کاتب بالامکان یک قضیه‌ی موجهه است زیرا در آن به جهت و کیفیت نسبت تصریح شده است.

برای این مواد در منطق انواع و اقسام مختلفی ذکر شده است مثلا هشت مورد برای قضایای موجهه ذکر می‌کند که باز بعضی از این اقسام خود چند زیر مجموعه دارند.

تنها چیزی که در فلسفه با آن سر و کار دارند این است که یک مفهومی اگر موضوع قرار بگیرد و وجود بر آن حمل شود یعنی اگر قضیه به شکل هلیه‌ی بسیطه باشد مانند الانسان موجود (زیرا فلسفه از وجود و احوال وجود بحث می‌کند) نسبتی که بین موضوع و محمول است از سه حال بیشتر نیست یعنی این رابطه گاه از باب ضرورت است مانند الله تعالی موجود و گاه از باب امکان است مانند الانسان موجود و هکذا در هر مورد که موضوع، ماهیت باشد. گاه این نسبت از باب امتناع است مانند اجتماع النقیضین موجود بالامتناع که معنای آن این است که وجود با آن هرگز همراه نمی‌شود.

به تعبیر دیگر. هر چیزی که در نظر می‌گیریم یا وجود برایش ضرورت دارد و یا عدم و یا هیچ یک برایش ضرورت ندارد. وجود و عدم با هم نقیضین هستند و احتمال سومی در کار نیست بنا بر این یا وجود ضرورت دارد و یا عدم و یا هیچ کدام ضرورت ندارد. اگر وجود ضرورت داشته باشد به آن واجب و اگر عدم ضرورت داشته باشد آن را ممتنع و اگر هیچ یک ضرورت نداشته باشد را ممکن می‌نامند.

احتمال چهارمی عقلا وجود ندارد و آن اینکه هم وجود ضرورت داشته باشد و هم عدم. زیرا بازگشت آن به اجتماع نقیضین است. یعنی ضرورت داشته باشد یک شیء هم موجود باشد و هم معدوم.

بنا بر این مواد (که همان کیفیت نسبت است) در سه مورد فوق منحصر است.

المرحلة الرابعة في المواد الثلاث: (مرحله‌ی سوم در مورد مواد ثلاث است که همان کیفیات نسبت می‌باشد که عبارتند از) الوجوب والإمكان والامتناع والبحث عنها في الحقيقة بحث عن انقسام الوجود إلى الواجب والممكن، والبحث عن الممتنع تبعي (از آنجا که در فلسفه بحث از وجود و عوارض وجود است اشکال نشود که چرا شما از امتناع که عدم است بحث می‌کنید. زیرا جواب این است که بحث از ممتنع بحثی تبعی است و اگر از آن در اینجا سخن می‌گوییم: برای این است که حصر خود را به شکل تمام و کمال ذکر کرده باشیم و الا باید بگوییم: وجود به واجب و ممکن تقسیم می‌شود.) وفيها تسعة فصول (در این مرحله‌ی چهارم نه فصل را ذکر می‌کنیم.)

فصل اول در تعریف مواد ثلاث

الفصل الأول في تعريف المواد الثلاث وانحصارها فيها (فصل اول در مورد تعریف مواد سه گانه‌ی فوق است و اینکه تقسیم فوق منحصر به این سه مورد می‌باشد.)

كل مفهوم إذا قيس إلى الوجود، (هر مفهومی که با وجود سنجیده می‌شود) فإما أن يجب له فهو الواجب، (اگر وجوب برایش ضرورت دارد به آن واجب می‌گویند) أو يمتنع وهو الممتنع، (اگر وجوب برای ممتنع باشد به آن ممتنع می‌گویند) أو لا يجب له ولا يمتنع وهو الممكن، (اگر وجود نه برایش ضرورت داشته باشد و نه عدم به ان امکان می‌گویند.) فإنه (علت اینکه این حصر سه گانه است این است که) إما أن يكون الوجود له ضروريا وهو الأول، (یا وجود برای آن مفهوم ضروری است که همان واجب است) أو يكون العدم له ضروريا وهو الثاني، (یا عدم که نقیض وجود است برایش ضروری است که همان وجود ممتنع است) وإما أن لا يكون شئ منهما له ضروريا وهو الثالث. (یا هیچ یک برایش ضرورت ندارد که همان وجود ممکن است) وأما احتمال كون الوجود والعدم كليهما ضروريين، فمرتفع بأدنى التفات. (اما احتمال چهارم و آن اینکه هم وجود برای شیء ضرورت داشته باشد و هم عدم با اندک توجهی مرتفع می‌شود زیرا بازگشت آن به اجتماع نقیضین است و اینکه نه تنها اجتماع نقیضین ممکن باید ممکن باشد بلکه حتی باید واجب باشد. زیرا می‌گوییم: وجوب و عدم برای شیء ضرورت دارد.) وهي بينة المعاني، (وجوب و امتناع و امکان معانی واضحی دارند و نمی‌توان آنها را تعریف کرد زیرا اگر بخواهیم چیزی را تعریف کنیم باید در تعریف آن جنس و فصلی ارائه کنیم به گونه‌ای که جنس از آن اعم باشد و هم آن را شامل شود و هم چیزهای دیگر را و بعد با فصل آن را خاص کنیم. این در حالی است که) لكونها من المعاني العامة التي لا يخلو عن أحدها مفهوم من المفاهيم، (وجوب و امتناع و امکان از معانی عامه‌ای اند که همه چیز را شامل می‌شود و هیچ مفهومی نیست که یکی از اینها را نداشته باشد بنا بر این جنسی برای آنها قابل تصور نیست که از آنها عام‌تر باشد. این مانند مفهوم وجود است که تعریفی ندارد زیرا چیزی از وجود عام‌تر نیست بنا بر این هر آنچه در مقام تعریف آنها ارائه می‌شود تحت اللفظی است.)