درس بدایة الحکمة

جلسه ۲۱: وجود رابط و مستقل

 
۱

خطبه

۲

خلاصه مباحث گذشته

گفتیم وجود یا رابط است و یا مستقل یعنی وجود یا فانی در غیر است و یا اینکه چنین نیست هرچند شاید متکی به غیر باشد. وجودی که فانی در غیر است وجود ربطی نامیده می‌شود. به این وجود، معنای ربطی می‌گویند که هر چند معنایی دارد ولی کارش ارتباط بین سایر الفاظ است. مثلا حرف (فی) در الماء فی الکوز صرفا بیان می‌کند که بیان آب و کوزه رابطه‌ی ظرف و مظروف وجود دارد. (فی) وراء آب و کوزه وجود مستقلی ندارد. به این وجود، وجود رابطی و وجود فی غیره می‌گویند.

اما وجود چیزی که معنای مستقل دارد به وجود مستقل و یا وجود محمولی می‌گویند. نام دیگر آن وجود فی نفسه است.

بعد علامه اضافه می‌کند که اگر قضیه‌ای صادق است باید در خارج ما بحذائی داشته باشد که با آن مطابقت کند. بنا بر این در خارج هم علاوه بر ذهن باید علاوه بر موضوع و محمول وجود ثالثی باشد که بین این دو ارتباط برقرار کند. چنین وجودی ربطی نه وجود مستقلی دارد و نه مفهوم مستقلی برای آن وجود دارد. زیرا اگر مفهوم مستقلی داشت می‌بایست مستقل تصور می‌شد و حال آنکه در ذهن هم وجود ربطی وجودی دارد که در موضوع و محمول منفک شده است. چون وجود این رابطه در خارج مستقل نیست مفهوم آن هم مستقل نیست و الا اگر مفهوم آن مستقل بود یعنی در خارج هم باید وجود مستقل داشت و این موجب می‌شد که دیگر بین موضوع و محمول ارتباط برقرار نباشد.

۳

چند نکته

این از این بیان مشخص می‌شود که وجود رابط فاقد ماهیت است. زیرا ماهیت چیزی است که در جواب ما هو ارائه می‌شود یعنی ماهیت مفهومی است که در قبال چیستی شیء ارائه می‌شود. این مفهوم باید مستقل باشد و برای آن لفظ مستقلی استعمال شود. چنین چیزی در مفهوم رابط وجود ندارد. این وجود رابط هرچند مفهوم دارد ولی مفهوم آن غیر مستقل و فانی در موضوع و محمول است.

دیگر اینکه این وجود رابط هروقت بین دو چیز محقق می‌شود باید آن دو چیز با هم اتحادی داشته باشند. زیرا وجود رابط یعنی یک هستی که در دو چیز مستهلک است حال در عین اینکه خودش یک چیز است اگر قرار بود در دو چیز که بیگانه از هم هستند مستهلک شود لازمه‌اش این است که دو چیز باشد نه یک چیز. بنا بر این چون بین زد و انسان بودن اتحاد است بین آنها می‌تواند ارتباط برقرار باشد.

امر سوم این است که این وجود رابط در همه‌ی قضایا نیست و صرفا در قضایایی هست که هلیت مرکبه باشد یعنی محمول ما چیزی غیر از وجود باشد و چیزی باشد که از خواص و آثار وجود باشد. یعنی وجود شیء را موضوع قرار دهیم و خاصیتی از خصوصیات آن را در محمول ذکر کنیم و بین موضوع و محمول رابطه باشد نه مانند انسان و حجر.

ولی اگر قضیه‌ی ما از باب هلیه‌ی بسیطه بود یعنی محمول لفظ موجود باشد مانند الانسان موجود، دیگر رابطه‌ی فوق وجود ندارد. بله چون قضیه است نسبت بین موضوع و محمول است ولی بین خود انسان و موجود بودن چیز سومی وجود ندارد. نسبت فوق فقط در ذهن است نه در خارج. زیرا در خارج قضیه چیزی است که بعد از تصور تصدیق هم شود و این در حالی است که در خارج بعد تصور زید و وجود دیگر تصدیقی نیست زیرا انسان دو چیز نیست بلکه خودش است. بنا بر این احتیاج به ربط ندارد. ربط مزبور فقط در مقام تحلیل ذهن وجود دارد نه در خارج.

۴

تطبیق چند نکته

و يظهر مما تقدم: (و از آنچه تا به حال گفتیم ثابت می‌شود که) أولا: أن الوجودات الرابطة لا ماهية لها، (اولا: وجوداتی که رابط هستند ماهیت ندارند) لأن الماهية ما يقال في جواب ما هو، (زیرا ماهیت چیزی است که در جواب ما هو قابل ارائها است) فلها لا محالة وجود محمولي ذو معنى مستقل بالمفهومية، (بنا بر این ماهیت ناچارا وجودی دارد که قابل حمل بر موضوع است یعنی معنایی دارد که در معنا و مفهوم مستقل می‌باشد.) والرابط ليس كذلك. (این در حالی است که وجود ربطی هرچند معنا دارد ولی معنای آن غیر مستقل است.)

وثانيا: أن تحقق الوجود الرابط بين أمرين يستلزم إتحادا ما بينهما، (دومین چیز این است که تحقق وجود رابط بین دو چیز مستلزم این است که آن دو چیز با هم اتحاد داشته باشند) لكونه واحدا غير خارج من وجودهما. (زیرا وجود رابط یک چیز بیشتر نیست و در عین اینکه واحد است، خارج از وجود آن دو چیز هم نیست و در آن دو چیز مندک است. بنا بر این اگر آن دو اتحاد نداشته باشند امر واحد نمی‌توانست داخل در هر دو باشد. این مانند این است که یک دایره داخل در دایره‌ی بزرگتر باشد و در وسط آن یک نقطه باشد. این نقطه که واحد است در هر دو هست ولی اگر این دو دایره هیچ مرز مشترکی نداشته باشند آن نقطه که واحد است نمی‌تواند در عین وحدت، در هر دو باشد.)

وثالثا: أن الرابط إنما يتحقق في مطابق الهليات المركبة التي تتضمن ثبوت شئ لشئ، (حکم سوم این است که این وجود ربطی صرف وجود ذهنی نیست بلکه علاوه بر آن در خارج هم وجود دارد یعنی باید در مطابَق وجود ذهنی که همان خارج است وجود داشته باشد. به هر حال این قضیه فقط در هلیات مرکبه است یعنی در قضایایی است که متضمن ثبوت چیزی بر چیزی هستند یعنی وجود موضوع در آنها مفروض است و یکی از خواص و آثار آن وجود را بر آن حمل می‌کند و به عبارت دیگر این رابط در قضایایی است که محمول چیزی غیر از وجود است. علت اینکه به آن هل می‌گویند این است که انسان ابتدا از وجود چیزی سؤال می‌کند که آیا موجود هست یا نه و بعد که از اصل وجود فارغ شد از خواص آن سؤال می‌کند و سؤال می‌کند که آیا چیزی با این وجود همراه شده است یا نه مثلا آیا زید که موجود است و وجود آن مفروغ عنه است آیا با ضاحک هم در ارتباط هست یا نه. اگر قضیه موجبه بود معنایش این است که بین اینها رابطه هست و آن شیء برای شیء دیگر ثابت شده است.) وأما الهليات البسيطة التي لا تتضمن إلا ثبوت الشئ، وهو ثبوت موضوعها، فلا رابط في مطابقها، (اما هلیات بسیطه که فقط متضمن ثبوت شیء هستند نه ثبوت شیء برای شیئی دیگر دیگر این وجود ربطی را دارا نیستند.) إذ لا معنى لارتباط الشئ بنفسه ونسبته إليها. (زیرا معنا ندارد که یک شیء با خودش ارتباط داشته باشد و خودش با خودش نسبت داشته باشد. بلکه در مقام تحلیل ذهنی می‌توان بین موضوع و محمول تفکیک قائل شد و در الانسان موجود این دو را از هم تفکیک کرد ولی این کار در خارج امکان ناپذیر است.)

۵

اختلاف وجود رابط و وجود مستقل

فصل دوم: آیا اختلافی که بین وجود رابط و وجود مستقل است نوعی می‌باشد یا نه.

نوعی که در اینجا از آن سخن می‌گویند به معنای خاص خودش است. وقتی می‌گوییم: زید با فرس اختلاف نوعی دارند به این معنا است که آنها از دو حقیقت هستند و وقتی می‌گوییم: زید با عمرو اختلاف نوعی ندارند یعنی این دو از یک حقیقت هستند.

ولی در ما نحن فیه از واژه‌ی نوع چیز دیگری اراده می‌شود. زیرا واضح است که وجود رابط که یک وجود مستهلک و گم است هرگز با وجود مستقل از یک نوع نمی‌باشد.

بنا بر این مراد از نوع این است که وجود رابط، صرفا رابط است و وقتی رابط است و گم می‌باشد یعنی نمی‌توان آن را مستقلا لحاظ کرد و نمی‌توان آن را با نگاهی مستقل به معنای اسمی تبدیل کرد. حتی در مقام تصور ذهنی هم نمی‌توان چنین کار را کرد زیرا این وجود که ربطی است اختلاف نوعی با وجود مستقل دارد به گونه‌ای که حتی در مقام تصور هم نمی‌توان آن را مستقل و مانند وجود مستقل فرض کرد.

در مقابل کسانی هستند که قائل هستند این اختلاف نوعی نیست و می‌توان آن را مستقل تصور کرد. بله با این نگاه او در خارج مستقل نمی‌شود بلکه فقط بالفرض و در محیط ذهن، مستقل می‌شود.

بنا بر این محل نزاع در این است که همه قائل هستند که این وجود ربطی در خارج نمی‌تواند وجود مستقل داشته باشد ولی بعضی قائلند که در ذهن می‌توان آن را مستقل لحاظ کرد و بعضی قائلند نمی‌شود.

نظر علامه این است که وجود ربطی را می‌توان مستقل تصور کرد. به همین دلیل است که می‌توان از آن حکایت کرد. مثلا از ربطی که در خارج است با کلمه‌ی نسبت و ربط حکایت می‌کنیم. به همین دلیل از (من) که معنای حرفی و ربطی دارد با کلمه‌ی الابتداء تعبیر می‌کنیم.

بعد علامه در مقام استدلال می‌فرماید: بعد خواهیم گفت که تمام وجودات نسبت به وجود علتشان (که باری تعالی است) وجود رابط اند و هیچ کدام مستقل نیستند. این به سبب آن است که این وجودات هستی ای ندارند که ربط داشته باشد یعنی این گونه نیست که هم علت یک وجود داشته باشد و هم معلول که مخلوقات هستند وجود دیگری داشته باشند و این وجود علاوه بر اینکه وجود دارد رابطه‌ای با علت داشته باشند و بین اینها رابطه‌ی علیت و معلولیت برقرار باشد. زیرا معلول قبل از این رابطه و قبل از اینکه رابطه‌ی علت با او محقق شود هرگز وجود نداشته است زمانی هم که این رابطه برقرار می‌شود و معلول موجود می‌شود، باز تمامی هستی او از ناحیه‌ی علت است نه اینکه یک هستی مستقلی داشته باشد که بتواند در کنار علت به حساب آید. بنا بر این هستی معلول به معنای همان ربطی است که به علت دارد و معلول ربط محض است نه اینکه شیئی باشد که ربط را دارا باشد. اگر قرار بود چیزی باشد که ربط داشته باشد معنای آن این بود که آن چیز از آن معلول نیست بلکه وجود مستقلی است که با علت ارتباط دارد و این خلاف فرض است زیرا معلول با تمام وجودش از علت نشئت گرفته شده است.

بنا بر این ثابت شد که وجود معلول وجودی ربطی محض است با این حال در ازای هر کدام یک مفهوم مستقل قرار داده از آن تعبیر می‌کنیم. مثلا می‌گوییم: آسمان، زمین، انسان و مانند آن. این علامت آن است که وجود رابط را می‌توان مستقل لحاظ کرد. بله اگر آنها را در ارتباط به علت ببیند وجود اینها رابط می‌شود. به هر حال حقیقت این وجودات ربطی یکی بیشتر نیست ولی طرز نگاه به آنها فرق می‌کند که گاه آن را با علت آنها می‌سنجند که وجود ربطی آنها برجسته می‌شود و گاه می‌توان آنها را مستقل دید.

۶

اختلاف وجود رابط و وجود مستقل

الفصل الثاني كيفية اختلاف الرابط والمستقل اختلفوا في أن الاختلاف بين الوجود الرابط والمستقل هل هو اختلاف نوعي (فصل دوم در این است که اختلاف بین وجود رابط و مستقل آیا اختلافی نوعی است) - بمعنى أن الوجود الرابط ذو معنى تعلقي لا يمكن تعقله على الاستقلال، (به این معنا که وجود رابط یک معنای تعلقی و وابسته باشد به گونه اینکه نتوان آن را مستقلا تصور کرد) ويستحيل أن يسلخ عنه ذلك الشأن فيعود معنى إسميا بتوجيه الالتفات إليه بعدما كان معنى حرفيا - (و به گونه‌ای که محال باشد شأن تعلقی بودن را از آن گرفت تا معنای اسمی شود به این گونه که آن را مورد توجه مستقل قرار دهیم و بعد از آنکه معنای ربطی و حرفی داشت بعد از توجه مستقل دارای معنای اسمی شود) أو لا اختلاف نوعيا بينهما (یا اینکه این کار را نمی‌توان کرد و در نتیجه اختلاف نوعی بین وجود رابط و مستقل نباشد. به هر حالی کسی که قائل به اختلاف نوعی بین وجود ربطی و استقلالی است می‌گوید: نمی‌توان وجود ربطی را مستقلا لحاظ کرد ولی کسی که می‌گوید اختلاف نوعی بین این دو نیست می‌گوید: وجود ربطی را می‌توان مستقلا لحاظ کرد.)؟

والحق هو الثاني (حق این است که می‌توان وجود رابط را مستقلا مورد لحاظ قرار داد) لما سيأتي في مرحلة العلة والمعلول أن وجودات المعاليل رابطه بالنسبة إلى عللها، (زیرا بعدا در بحث علت و معلول می‌گوییم که وجود معلول‌ها در نسبت به علت‌هایش وجود رابط است و معلول در مقام نسبت به علت وجودی سراسر ربط دارد و چیزی نیست که مستقل باشد و بعد به علت مرتبط باشد بلکه اصل هستی ای نیاز محض است.) ومن المعلوم (با این وجود معلول‌ها ربط محض هستند) أن منها ما وجوده جوهري ومنها ما وجوده عرضي، (بعضی از آنها وجود جوهری دارند یعنی وقتی در خارج موجود می‌شوند روی پای خود می‌ایستند و بعضی از آنها وجود عرضی دارند یعنی هنگام وجود، به موجود دیگری وابسته‌اند. به هر حال وجود عرضی وجودش فی نفسه است و مانند وجود ربطی نیست) وهي جميعا وجودات محمولية مستقلة (و وجود چه جوهری باشد و چه عرضی وجود محمولی دارند یعنی مفهوم مستقلی برای آنها وجود دارد نتیجه اینکه) تختلف حالها بالقياس إلى عللها وأخذها في نفسها، (حال این موجودات که معلول هستند در زمانی که با علت سنجیده می‌شود و با زمانی که مستقل لحاظ می‌شود فرق دارد. در صورت اول، ربط محض هستند و در صورت دوم قابل لحاظ مستقل هستند.) فهي بالنظر إلى عللها وجودات رابطة، وبالنظر إلى أنفسها وجودات مستقلة، فإذن المطلوب ثابت. (بنا بر این مطلوب ما ثابت می‌شود و آن اینکه می‌توان وجودات ربطی را مستقلا لحاظ کرد. و نتیجه اینکه اختلاف بین وجود رابط و استقلالی اختلاف نوعی نیست.)

ويظهر مما تقدم، أن المفهوم تابع - في استقلاله بالمفهومية وعدمه - لوجوده الذي ينتزع منه، وليس له من نفسه إلا الإبهام. (بنا بر این واضح شد که مفهوم، در استقلالش به مفهوم بودن و عدم استقلال به مفهوم بودن، تابع وجودش است، همان وجودی که این مفهوم از آن انتزاع می‌شود یعنی اگر با علتش سنجیده شود ربط محض است ولی در عین حال می‌تواند مستقلا مورد لحاظ قرار گیرد. بنا بر این مفهوم از ناحیه‌ی خودش ابهام دارد. البته به این معنا نیست که مفهوم در مفهومیتش ابهام دارد زیرا اگر چنین باشد یعنی تصور نشده است و حال آنکه قابل تصور است بلکه ابهام در اینجا به این معنا است که مفهوم از این نظر که مفهومی مستقل باشد یا نباشد مبهم است زیرا هم با استقلال سازگار است و هم با عدم استقلال و این بستگی دارد که آن را با علتش بسنجیم یا نه.)

الفصل الأول

[الوجود في نفسه والوجود في غيره]

من الوجود ما هو في غيره ومنه خلافه ، وذلك أنا إذا اعتبرنا القضايا الصادقة ، كقولنا الإنسان ضاحك ، وجدنا فيها وراء الموضوع والمحمول أمرا آخر ، به يرتبط ويتصل بعضهما إلى بعض ، ليس يوجد إذا اعتبر الموضوع وحده ولا المحمول وحده ، ولا إذا اعتبر كل منهما مع غير الآخر فله وجود ، ثم إن وجوده ليس ثالثا لهما ، واقعا بينهما مستقلا عنهما ، وإلا احتاج إلى رابطين آخرين يربطانه بالطرفين ، فكان المفروض ثلاثة خمسة ، ثم الخمسة تسعة وهلم جرا وهو باطل.

فوجوده قائم بالطرفين موجود فيهما ، غير خارج منهما ولا مستقل بوجه عنهما ، لا معنى له مستقلا بالمفهومية ، ونسميه الوجود الرابط ، وما كان بخلافه كوجود الموضوع والمحمول ، وهو الذي له معنى مستقل بالمفهومية ، نسميه الوجود المحمولي والوجود المستقل ، فإذن الوجود منقسم إلى مستقل ورابط وهو المطلوب.

ويظهر مما تقدم أولا ، أن الوجودات الرابطة لا ماهية لها ، لأن الماهية ما يقال في جواب ما هو ، فلها لا محالة وجود محمولي ذو معنى مستقل بالمفهومية ، والرابط ليس كذلك.

وثانيا أن تحقق الوجود الرابط بين أمرين ، يستلزم اتحادا ما بينهما ، لكونه

واحدا غير خارج من وجودهما.

وثالثا أن الرابط ، إنما يتحقق في مطابق الهليات المركبة ، التي تتضمن ثبوت شيء لشيء ، وأما الهليات البسيطة ، التي لا تتضمن إلا ثبوت الشيء ، وهو ثبوت موضوعها فلا رابط في مطابقها ، إذ لا معنى لارتباط الشيء بنفسه ونسبته إليها

الفصل الثاني

[كيفية اختلاف الرابط والمستقل]

اختلفوا في أن الاختلاف بين الوجود الرابط والمستقل ، هل هو اختلاف نوعي ، بمعنى أن الوجود الرابط ذو معنى تعلقي ، لا يمكن تعقله على الاستقلال ، ويستحيل أن يسلخ عنه ذلك الشأن ، فيعود معنى اسميا بتوجيه الالتفات إليه ، بعد ما كان معنى حرفيا ، أو لا اختلاف نوعيا بينهما.

والحق هو الثاني ، لما سيأتي في مرحلة العلة والمعلول (١) ، أن وجودات المعاليل رابطة بالنسبة إلى عللها ، ومن المعلوم أن منها ما وجوده جوهري ، ومنها ما وجوده عرضي ، وهي جميعا وجودات محمولية مستقلة ، تختلف حالها بالقياس إلى عللها وأخذها في نفسها ، فهي بالنظر إلى عللها وجودات رابطة ، وبالنظر إلى أنفسها وجودات مستقلة ، فإذن المطلوب ثابت.

ويظهر مما تقدم ، أن المفهوم تابع في استقلاله بالمفهومية وعدمه ، لوجوده الذي ينتزع منه وليس له من نفسه إلا الإبهام.

__________________

(١) المرحلة السابعة الفصل الثالث.