درس بدایة الحکمة

جلسه ۱: مقدمه‌ی ورود به مباحث فلسفی

 
۱

خطبه

۲

مقدمه ورود به مباحث فلسفی

علامه طباطبایی کتاب بدایه را برای تدریس در حوزه نگاشته است. این کتاب حاوی نکات بسیاری است و باید به شکل موشکافانه مطالعه و مباحثه شود. علی الخصوص که موضوع آن که فلسفه است چیزی است که غالبا قبل از شروع این کتاب با آن آشنایی ندارند.
در مقدمه‌ی کتاب بدایه که قبل از شروع اصل کتاب توسط مدرسه‌ی منتظریه نوشته شده آمده است:
مقدمة في تعريف هذا الفن وموضوعه وغايته الحمد لله، وله الثناء بحقيقته، والصلاة والسلام على رسوله محمد خير خليقته وآله الطاهرين من أهل بيته وعترته. الحكمة الإلهية علم يبحث فيه عن أحوال الموجود بما هو موجود، وموضوعها - الذي يبحث فيه عن أعراضه الذاتية - هو الموجود بما هو موجود وغايتها معرفة الموجودات على وجه كلي وتمييزها مما ليس بموجود حقيقي.
مقدمه چیزی است که خارج از اصل علم است و برای آن ارائه می‌شود که مبتدی، با بصیرت وارد علم شود. در این مقدمه سه چیز که عبارت است از تعریف فلسفه، محور بحث آن و فایده‌ی و علت اینکه چرا باید فلسفه را خواند ذکر شده است.
قبل از توضیح مقدمه‌ی فوق می‌گوییم: برای فلسفه اصطلحات مختلفی ذکر شده است و باید هنگام خواندن فلسفه به آنها توجه داشت.
اولین اصطلاح همان گونه که در تاریخ فلسفه آمده است این است که به مجموعه‌ی علوم و معارف بشری و آنچه بشر می‌داند فلسفه می‌گفتند. البته حکمت و فلسفه با هم مترادف اند. فیلسوف و حکیم نیز کسی بود که از همه‌ی این معارف اطلاع داشت.
آن معارف به دو دسته‌ی متمایز تقسیم می‌شد که فلسفه‌ی نظری و عملی بود. (یا حکمت نظری و عملی)
حکمت نظری عبارت بود از مجموعه‌ای از معارف که دانستی، شناختنی، نظری و فکری بود. یعنی چیزهایی که باید شناخت و می‌توانست شناخته شود. موضوع آن هم عبارت از حقائق عالم بود.
حکمت نظری خود به سه بخش تقسیم می‌شد:

  1. بحث در آن گاهی مربوط به احکام کلی هستی بود. یعنی هستی با قطع نظر از حجم، عدد، خط و سطح بودن و با قطع نظر از جسم بودن. به این شاخه فلسفه‌ی الهی می‌گفتند فلسفه‌ی اولی می‌گفتند. زیرا این شاخه در مرحله‌ی اولی و برتر بود و تا این بحث شکل نمی‌گرفت نوبت به سایر شاخه‌ها نمی‌رسد. در این شاخه از فلسفه، احکام باری تعالی که هستی او از خودش است بحث می‌شد. با این حال همان گونه که گفتیم بحث در این شاخه اختصاص به خداوند ندارد ولی چون خداوند در سلسله‌ی هستی جایگاه خاصی داشت به این شاخه، فلسفه‌ی الهی گفته می‌شد.
  2. بخش دیگری از حکمت نظری عبارت بود از ریاضیات که به آن حکمت یا فلسفه‌ی ریاضی می‌گفتند. به این شاخه از فلسفه، فلسفه‌ی وسطی می‌گفتند زیرا از نظر اهمیت در مرحله‌ی وسط بود زیرا بحث‌هایی در آن مطرح می‌شد که در عالم ماده و عالم جسمانی پیدا نمی‌شد. زیرا در آن از عدد، سطح، خط و حجم بحث می‌شد. معروض آنها هرچند ماده است یعنی عارض بر دو کتاب می‌شود و می‌گوییم دو کتاب وجود دارد ولی عدد فی نفسه ماده نیست. مثلا عدد دو ماده نیست بلکه وصف برای دو جسم مادی می‌باشد. با این چون به دید فلاسفه، ماده نازل‌ترین مرحله‌ی هستی است بنا بر این این بخش از فلسفه‌ی نظری را که هنوز به ماده نرسیده است را مرحله‌ی وسطی می‌نامیدند. حاجی در منظومه می‌فرماید: عالم ماده در نظر دانشمندان مانند سنگ مثانه در وجود انسان است. یعنی اگر کل هستی را به انسانی تشبیه کنیم ارزش عالم ماده مانند همان سنگ مثانه است. به این معنا که عالم هستی فوق آن چیزی است که ما با حواس خود درک می‌کنیم.
  3. بخش دیگری از حکمت نظری مربوط به عالم مادی و طبیعی بود که به آن حکمت طبیعی می‌گفتند. بنا بر این موضوع حکمت طبیعی، اجسام خارجی بود. به این بخش فلسفه‌ی اخری می‌گفتند زیرا بحث در آن به نازل‌ترین مرحله‌ی عالم هستی اختصاص داشت.

در فلسفه‌ی عملی از شناختنی‌ها بحث نمی‌شد بلکه موضوع آن عبارت از چیزها و کارهایی بود که باید انجام می‌شد. موضوع آن عمل بود و خود به سه بخش تقسیم می‌شد:

  1. بخشی از آن به جنبه‌ی فردی انسان اختصاص داشت یعنی انسان فی حد نفسه در احکام فردی باید چه کارهایی را انجام دهد و از چه کارهایی اجتناب کند. این بخش به اخلاق مشهور بود.
  2. بخشی از آن مربوط به وظیفه‌ی انسان در خانواده بود. نام آن را تدبیر منزل می‌گذاشتند.
  3. بخشی از آن مربوط به آن بود که در حاکم و مردم در رابطه با حکومت چه وظیفه‌ای داشتند که نام آن را سیاست مُدُن می‌گذاشتند. که در آن از تدبیر و اداره‌ی کشورها بحث می‌کردند.

اگر کسی به تقسیمات فوق که مربوط به فلسفه‌ی عملی و نظری است توجه کند می‌بیند که هیچ علمی از این تقسیمات خارج نمی‌باشد به عنوان نمونه در مباحث طبیعیات، کلیه‌ی مباحثی که مربوط به عالم طبیعت بود اعم از فیزیک، شیمی، نجوم، زمین شناسی، گیاه شناسی و موارد بسیار دیگر وجود داشت و از این جهت بود که تمامی معلومات بشر در این نوع فلسفه گنجانده شده بود و کتب فلسفی قدماء حاوی تمامی معلومات بشر بوده است. بخشی از این کتب به گونه‌ای است که همه‌ی آن در دسترس ما هست و بخشی از آن کتب نیز به تدریج به فراموشی سپرده شده است. به عنوان نمونه در منظومه و در شفا مباحث طبیعیات وجود دارد.
آنچه تا به حال گفتیم مربوط به اصطلاح اول بود که در مورد فلسفه وجود داشت.
اصطلاح دوم فلسفه این است که علوم به تدریج از فلسفه خارج شد و موضوع مستقلی پیدا کردند. مثلا در سابق کلیه‌ی علوم طبیعی تحت فلسفه‌ی طبیعی قرار داشت ولی الآن ماده‌ی بی‌جان موضوع برای علم فیزیک واقع شده است. این به سبب آن بود که بر اثر رواج تجربه و وسعت مسائل، این علوم به شکل مستقل مورد مطالعه قرار گرفتند. علم به این گونه رشد می‌یابد که ابتدا یک علم چند مسأله بیشتر ندارد ولی به تدریج به مسائل آن افزوده می‌شود. تکامل یک علم فقط به این معنا است و الا یک مسأله‌ی علمی کم و زیاد نمی‌شود مثلا عمل ضرب امروزه به همان صورت انجام می‌شود که در گذشته انجام می‌شد این گونه نیست که امروزه به جای ضرب به سراغ تقسیم روند و به همان نتیجه برسند. تکامل علوم به معنای اضافه شدن مسائل آن علوم است و الا علم فی نفسه حرکت ندارد و مانند درخت که ابتدا دانه است و بعد درخت می‌شود نیست.
ریاضیات هم در ابتدا محدود بود و مربوط به چهار عمل اصلی و مانند آن می‌شد ولی خوارزمی مسأله‌ی جبر را مطرح کرد و به آن اضافه نمود. موضوع این مبحث چون عدد بود به مسائل علم ریاضی اضافه شد و به شکل جداگانه مطرح نشد.
به هر حال وقتی علوم تجربی به تدریج از فلسفه جدا شدند، در این اصطلاح، فلسفه به بخشی از فلسفه‌ی نظری قبلی اطلاق شد. یعنی فلسفه‌ی طبیعی و فلسفه‌ی ریاضی حذف شد و فقط فلسفه‌ی اول که فلسفه‌ی الهی بود باقی ماند. امروزه نیز وقتی از لفظ فلسفه سخن به میان می‌آید مراد همین اصطلاح است که در آن از فلسفه‌ی اولی بحث می‌شود.
روش فلسفه‌ی فوق تعقّلی است (بر خلاف اصطلاح اول که در آن از روش‌های مختلف استفاده می‌شود مثلا در فلسفه‌ی از تجربه استفاده می‌شد و یا در تدبیر منزل و اخلاق و سیاست مدن از تدبر در شرع و وحی استفاده می‌شد.) فقط فلسفه‌ی اولی بود که در آن از روش عقلی استفاده می‌شد که در آن از معلوم به مجهول پی می‌بردند و از معارف بدیهی به معارف نظری منتقل می‌شدند. علت آن هم این است که در این فلسفه از احکام کلی هستی به طور مطلق بحث می‌شود و چنین فلسفه‌ای تحت تجربه در نمی‌آید زیرا تجربه مربوط به چیزی است که با تجربه و مشاهده به دست آید و حال آنکه هستی به معنای مطلق قابل تجربه نیست و جزء مسائل ما وراء طبیعت است. این مسائل چنان دامنه دار است که دست تجربه به همه‌ی آن نمی‌رسد. بر همین اساس است که فلسفه را در مقابل علم استعمال می‌کنند به این معنا که علم به مجموعه علومی اطلاق می‌شود که با روش تجربی قابل اثبات و نفی است ولی فلسفه با عقل قابل اثبات و نفی می‌باشد.
البته ما به این تقسیم راضی نیستیم ولی در غرب این تقسیم رواج یافته است. به نظر ما علم به معنای تمام چیزهایی است که انسان آن را شناخته و فهمیده است و بر این اساس فلسفه خود علم است و حتی اساس علم به حساب می‌آید به گونه‌ای که اگر فلسفه را حذف کنیم هیچ علمی موضوع پیدا نمی‌کند.
بر همین اساس است که در فلسفه، مکاتب مختلف انحرافی جهان بینی نفی می‌شود. مثلا مکتب فکری ایده آلیسم می‌گوید هیچ چیزی در جهان وجود ندارد. حال اگر کسی با فلسفه این مکتب فلسفی را رد نکند دیگر موضوع برای علم فیزیک هم از بین می‌رود زیرا در فیزیک از ماده‌ی بی‌جان بحث می‌شود و ایده آلیست منکر وجود ماده‌ی بی‌جان است. ابتدا باید در فلسفه این مکتب رد شود و مکتب رئالیسم ثابت شود تا موضوع برای سایر علوم محقق شود.
خلاصه اینکه این اصطلاح امروز متداول است.
فلسفه به معانی دیگیری هم اطلاق می‌شود از جمله فلسفه‌ی علم، فلسفه‌ی فیزیک، فلسفه‌ی حقوق و فلسفه‌ی روان شناسی. در این اطلاق، فلسفه گاه به علم و گاه به یکی از شاخه‌های علم متصل می‌شود. این فلسفه به هیچ یک از دو اصطلاح فوق ارتباطی ندارد و معنای آن این است که گاه مثلا در فیزیک، از ماده‌ی بی‌جان بحث می‌شود ولی گاه می‌بینیم که دانشمندی همان فیزیک را مورد موشکافی قرار داده است به گونه‌ای که خود علم فیزیک موضوع بحث او می‌شود. در این حال به آن بحث، فلسفه‌ی فیزیک گفته می‌شود. فلسفه‌ی فیزیک علمی است که از خود فیزیک گزارش می‌دهد مثلا می‌گوید: موضوع فیزیک چیست؟ راه استدلال در آن چگونه است؟ بین مسائل آن چه رابطه‌ای وجود دارد؟ و آخر اینکه آیا قطع آور هست یا نه.
همچنین موضوع حقوق و فقه احکام مکلفین است. اگر خود این علم تحت موشکافی قرار گیرد به آن فلسفه‌ی حقوق می‌گویند.
این فلسفه‌ی اصطلاحی است که اخیرا مطرح شده است.
فلسفه‌ی دیگری هم هست که در عرف استعمال می‌شود و آن اینکه می‌پرسند فلسفه‌ی روزه چیست به این معنا که چرا روزه در شرع واجب شده است و خداوند به چه منظوری آن حکم را صادر کرده است.
اینک با قطع نظر از این اصطلاحات به اصطلاح دوم می‌پردازیم که موضوع بحث ما در این کتاب است.
تعریف فلسفه‌ی عبارت از علمی است که از احوال هستی و وجود بحث می‌کند. هستی به شکل مطلق موضوع این بحث است نه هستی خاص که جسم است و نه جسم خاص مانند جسم بی‌جان بلکه فوق این مباحث و از اصل هستی بحث می‌کند مثلا اقسام مختلف این هستی چیست، مراتب آن یکسان است یا متفاوت است و تمام آنهایی که موجود هستند در یک حد از وجود قرار دارند یا اینکه وجود بین موجودات بالسویه تقسیم نشده است.
بعضی تعبیر کرده‌اند که فلسفه علمی است که از احوال موجود یعنی چیزی که دارای وجود است بحث می‌کند مثلا از کتاب بحث می‌کند. واضح است که چنین چیزی فلسفه نیست زیرا فلسفه از کل عالم هستی بحث می‌کند. کتاب، غیر از هستی خصوصیات دیگری هم دارد مانند حجم داشتن، جلد داشتن و سفید و غیره بودن. بنا بر این در فلسفه‌ی قیدی اضافه شده است و آن اینکه فلسفه از احوال موجود بما هو موجود بحث می‌کند قید (بما هو موجود) یعنی از حیث هستی و نه چیز دیگر یعنی اگر جسم است و یا حجم دارد به جسم و حجم آن کاری ندارد. با این قید، در واقع ما از هستی بحث می‌کنیم نه از موجود خاص.
بر این اساس بهمنیار تصریح می‌کند و می‌گوید که بحث از وجود با بحث از موجود بما هو موجود به یک چیز بر می‌گردد و می‌گوید: هو علم یبحث عن احوال الموجود بما هو موجود اعنی الوجود.
موضوع فلسفه: به هر حال وقتی فلسفه بحث از عالم هستی می‌کند واضح است که موضوع آن نیز وجود یا موجود بما هو وجود است.
اما هدف فلسفه: هدف از آن فرق گذاشتن بین چیزی است که واقعا موجود است و چیزی که واقعا موجود نیست. زیرا وقتی در فلسفه خواص و مشخصه‌های وجود را دریافتیم می‌توانیم بین چیزی که در خارج عینیت و تحقق دارند و بین چیزهایی که وهمی هستند و هیچ نوع واقعیت ندارد و هکذا چیزهایی که اعتباری هستند فرق گذاشت. اعتباریات چیزهایی هستند که واقعیت ندارند ولی عقلاء برای اینکه زندگیشان تسهیل شود آثار واقع را بر آنها بار می‌کنند. این امور، واقعی نیستند زیرا اگر بودند دیگر احتیاج به اعتبار و قرارداد نداشت. مثلا ملکیت یک امر اعتباری است و در خارج عینیت ندارد. وقتی فیلسوف آن را بررسی می‌کند می‌بیند این کتاب در زمانی که در کتاب فروشی بود و الآن که من پول داده ام و آن را گرفته ام هیچ تفاوتی نکرده است و من هم هیچ فرقی نکردم. تنها چیزی که هست این است که من مالک آن شده ام به این معنا که دیگران حق تصرف در این کتاب را ندارند. این قانون که یک قانونی عقلایی است صرف قرارداد است و بس و الا این کتاب در وجود هیچ وابستگی به من ندارد به این گونه که اگر من باشم آن هم باشد و الا نه. این ملکیت اعتباری از آنجا که به ملکیت حقیقی که مالک بودن خداوند بر عالم هستی است اعتبار شده است و مجازا به فرد نسبت داده می‌شود. وقتی خداوند مالک هستی است به این معنا است که هستی و بقاء موجود همه وابسته به اوست. مالکیت خداوند بر اساس قرارداد نیست بلکه واقعیت چنین است و ملکیت خداوند به معنای این است که او علت پیدایش همه چیز است و معلول همان گونه که در پیدایشش به علت احتیاج دارد در بقاء آن هم به علت احتیاج دارد.
امور وهمی اموری است که حتی عقلاء هم آن را اعتبار نکرده‌اند. مثلا شانس از این قبیل امور است به گونه‌ای که اگر کسی بحث علت و معلول را بررسی کند متوجه می‌شود هیچ چیز بدون علت محقق نمی‌شود. این علت‌ها گاه در دسترس هستند و گاه نیستند و هرگز چیزی تصادفا محقق نمی‌شود.
بنا بر این در فلسفه باید موجودات واقعی را از وهمی و اعتباری جدا کنیم.
بعد ممکن است این سؤال مطرح شود که تفکیک فوق چه فایده‌ای دارد. مرحوم علامه در مقام جواب می‌فرماید:
اولا: انسان بالبداهه خودش را می‌شناسد و می‌داند که خودش وجود دارد.
ثانیا: اگر کسی مغرض و دیوانه نباشد فی الجمله این را قبول دارد که در خارج از خودش هم چیزی وجود دارد.
ثالثا: انسان همواره طالب واقعیات است یعنی دنبال چیزهایی است که واقعا وجود دارد. حتی کودک هم که دنبال شیر می‌رود به دنبال خیال و تصور شیر و شیر موهوم نیست. بلکه خود شیر را می‌خواهد. هکذا اگر انسان از چیزی می‌ترسد از واقعیت آن می‌ترسد و اگر انسان از تصور چیزی می‌ترسد به سبب آن است که تصور می‌کند واقعیت دارد و الا اگر کسی قطع پیدا کند که آنچه در ذهن اوست خیال محض است دیگر نمی‌ترسد.
با این حال انسان، گاه چیزهایی که واقعیت ندارد را دارای واقعیت می‌پندارد و بالعکس گاه چیزهایی که واقعیت ندارد را دارای واقعیت می‌پندارد.
برای رفع این مشکل به علمی احتیاج است همانند اینکه انسان در تکلم دچار خطا می‌شود و به علم نحو احتیاج دارد تا از آن مصون بماند و یا در علم منطق گفتیم که انسان در تفکر و استدلال دچار اشتباه می‌شود به علمی احتیاج دارد که او را از این اشتباه دور کند

۳

تطبیق مقدمه

با توجه به این مقدمات به سراغ مقدمه‌ی کتاب بدایه می‌رویم:
مقدمة في تعريف هذا الفن وموضوعه وغايته الحمد لله، وله الثناء بحقيقته، والصلاة والسلام على رسوله محمد خير خليقته وآله الطاهرين من أهل بيته وعترته.
الحكمة الإلهية علم يبحث فيه عن أحوال الموجود بما هو موجود
حکمت الهی یا همان فلسفه‌ی الهی در مقابل حکمت ریاضی و طبیعی است و به طور کلی در مقابل حکمت عملی است. و علمی است که از احوال موجود بما هو موجود بحث می‌کند یعنی در آن به خصوصیت جسم و مجرد بودن و حجم و سایر خصوصیات آن کاری نداریم بلکه فقط به آن جهت از آن کار داریم که موجود است. یعنی در آن از احوال هستی بحث می‌کنیم.
وموضوعها - الذي يبحث فيه عن أعراضه الذاتية - هو الموجود بما هو موجود
موضوع آن موجود است و موضوع چیزی است که در آن علم از اعراض ذاتی و از محمولاتی که مربوط به ذات آن است بحث می‌شود.
وغايتها معرفة الموجودات على وجه كلي وتمييزها مما ليس بموجود حقيقي.
هدف آن هم عبارت است از شناخت موجودات به طور کلی و تمییز آنها از چیزهایی است که موجود حقیقی نیست که همان اعتباریات و وهمیات است.
توضيح ذلك: أن الانسان يجد من نفسه أن لنفسه حقيقة وواقعية،
توضیح اینکه اولا انسان بدون استدلال و برهان و از ناحیه‌ی خودش این امر را درک می‌کند که در قبال خودش حقیقت و واقعیتی وجود دارد.
وأن هناك حقيقة وواقعية وراء نفسه،
مقدمه‌ی دوم اینکه در عالم واقعیت غیر از خودش واقعیت دیگری هم وجود دارد. انسان فی الجمله به این علم دارد هرچند ممکن است در بعضی مصادیق اشتباه کند ولی اصل آن را می‌داند.
وأن له أن يصيبها
مقدمه‌ی سوم این است که انسان طالب حقیقت و واقعیتی که در وراء او وجود دارد.
فلا يطلب شيئا من الأشياء ولا يقصده إلا من جهة أنه هو ذلك الشئ في الواقع، ولا يهرب من شئ ولا يندفع عنه إلا لكونه هو ذلك الشئ في الحقيقة، فالطفل الذي يطلب الضرع - مثلا - إنما يطلب ما هو بحسب الواقع لبن، لا ما هو بحسب التوهم والحسبان كذلك، والإنسان الذي يهرب من سبع، إنما يهرب مما هو بحسب الحقيقة سبع، لا بحسب التوهم والخرافة،
نتیجه اینکه انسان دنبال چیزی نمی‌رود و چیزی را طلب نمی‌کند مگر به سبب اینکه آن شیء واقعیت دارد و در خارج موجود است والا به سراغ توهم نمی‌رود. مثلا انسان اگر دنبال پول می‌رود به دنبال پول واقعی است نه توهم پول. هکذا از چیزی نمی‌ترسد و از چیزی متأثر نمی‌شود مگر اینکه از واقعیت آن شیء فرار می‌کند.
بر این اساس کودکی که دنبال شیر می‌رود به سراغ شیر واقعی می‌رود نه شیر وهمی زیرا آن شیر موجب سیر شدن نمی‌شود. هکذا اگر انسان از چیزی می‌ترسد از چیز واقعی می‌ترسد.
لكنه ربما أخطأ في نظره، فرأى ما ليس بحق حقا واقعا في الخارج، كالبخت والغول، أو اعتقد ما هو حق واقع في الخارج باطلا خرافيا، كالنفس المجردة والعقل المجرد،
با این حال گاه انسان که دنبال واقع است گاه خطا می‌کند و چیزی را که حق نیست و حقیقت و واقعیت ندارد حق می‌پندارد. مانند شانس، بخت و غول. یا اینکه گاه معتقد می‌شود چیزی که در خارج حقیقت دارد پوچ، خرافه و باطل است. مثلا بسیاری از ماتریالیست‌ها منکر روح مجرد و عقل مجرد هستند و حال آنکه اینها وجود مادی و عینی دارد. این به سبب آن است که ماتریالیست به سراغ تجربه رفته است و هرچیزی که با تجربه ثابت نشود را قبول ندارد. این در حالی است که تجربه حتی در قلمرو تجربیات کافی نیست. مثلا وقتی کسی می‌گوید آب در صد درجه به جوش می‌اید برای اثبات آن هم باید به سراغ تعقلیات برود.
عقل مجرد موجودی است که هم در مقام ذات و هم مقام عمل مجرد است. یعنی هم ذاتا مجرد است و به ماده احتیاج ندارد و هم در مقام عمل به ماده کاری ندارد.
این همان چیزی است که در اصطلاح قرآن و روایات از آن به فرشته و ملک تعبیر می‌شود. مراد از عقل مجرد، عقل انسانی نیست چرا که عقل انسانی یکی از مراتب و ابعاد روح است.
نفس انسانی چیزی است که در مقام عمل به ماده احتیاج دارد هرچند ذاتا مجرد است. انسان اگر بخواهد بیندیشد احتیاج به مغز دارد و اگر بخواهد کاری انجام دهد به دست و پا و سایر اندام مادی احتیاج دارد. ولی عقل مجرد نه در مقام ذات و نه در مقام عمل به ماده احتیاج ندارد.
فمست الحاجة بادئ بدء إلى معرفة أحوال الموجود بما هو موجود، الخاصة به، ليميز بها ما هو موجود في الواقع مما ليس كذلك، والعلم الباحث عنها هو الحكمة الإلهية. فالحكمة الإلهية هي العلم الباحث عن أحوال الموجود بما هو موجود، ويسمى أيضا: " الفلسفة الأولى" و " العلم الأعلى ". وموضوعه: " الموجود بما هو موجود ". وغايته: تمييز الموجودات الحقيقية من غيرها، ومعرفة العلل العالية للوجود
بر این اساس قبل از هر چیز، نیاز انسان به این سمت می‌کشاند که حالات هستی را بشناسد و موجود را از غیر موجود تمییز دهد. و علمی که از این مطالب (احوال موجود بما هو موجود) بحث می‌کند همان حکمت الهیه است که نام دیگر آن فلسفه‌ی اولی است (در مقابل فلسفه‌ی وسطی و سفلی). موضوع آن هم موجود بما هو موجود است و غایت آن تمییز موجودات حقیقی از غیر حقیقی است و اینکه بدانیم علت عالیه‌ی وجود چیست.
وبالأخص العلة الأولى التي إليها تنتهي سلسلة الموجودات، وأسمائها الحسنى، وصفاتها العليا، وهو الله عز اسمه
هکذا در این علم تسلسل موجودات را می‌شناسیم یعنی زنجیره وار بودن وجود آنها و اینکه همه از باب علت و معلول به وجود آمده‌اند. حال اگر کسی این زنجیره را بررسی کند به علت اصلی و علت اولی منتهی می‌شود.
همه‌ی هدف از بحث‌های فلسفی همین است که به علت اصلی منتهی شویم و اسماء حسنی و صفات علیای آو را بدانیم که همان خداوند متعال است.

بسم الله الرحمن الرحيم

مقدمة

في تعريف هذا الفن وموضوعه وغايته

الحمد لله وله الثناء بحقيقته ، والصلاة والسلام على رسوله محمد ، خير خليقته وآله الطاهرين من أهل بيته وعترته.

الحكمة الإلهية علم يبحث فيه ، عن أحوال الموجود بما هو موجود ، وموضوعها الذي يبحث فيه عن أعراضه الذاتية ، هو الموجود بما هو موجود ، وغايتها معرفة الموجودات على وجه كلي ، وتمييزها مما ليس بموجود حقيقي.

توضيح ذلك ، أن الإنسان يجد من نفسه ، أن لنفسه حقيقة وواقعية ، وأن هناك حقيقة وواقعية وراء نفسه ، وأن له أن يصيبها ، فلا يطلب شيئا من الأشياء ، ولا يقصده إلا من جهة ، أنه هو ذلك الشيء في الواقع ، ولا يهرب من شيء ولا يندفع عنه ، إلا لكونه هو ذلك الشيء في الحقيقة.

فالطفل الذي يطلب الضرع مثلا ، إنما يطلب ما هو بحسب الواقع لبن ، لا ما هو بحسب التوهم والحسبان كذلك.

والإنسان الذي يهرب من سبع ، إنما يهرب مما هو بحسب الحقيقة ، سبع لا بحسب التوهم والخرافة.

لكنه ربما أخطأ في نظره ، فرأى ما ليس بحق حقا واقعا في الخارج ،

كالبخت والغول ، أو اعتقد ما هو حق واقع في الخارج ، باطلا خرافيا كالنفس المجردة والعقل المجرد ، فمست الحاجة ، بادئ بدء إلى معرفة أحوال الموجود ، بما هو موجود الخاصة به ، ليميز بها ما هو موجود في الواقع ، مما ليس كذلك ، والعلم الباحث عنها هو الحكمة الإلهية.

فالحكمة الإلهية هي ، العلم الباحث عن أحوال الموجود ، بما هو موجود ، ويسمى أيضا الفلسفة الأولى ، والعلم الأعلى ، وموضوعه الموجود بما هو موجود ، وغايته تمييز الموجودات الحقيقية من غيرها ، ومعرفة العلل العالية للوجود ، وبالأخص العلة الأولى ، التي إليها تنتهي سلسلة الموجودات ، وأسمائه الحسنى وصفاته العليا ، وهو الله عز إسمه.