تعریف امکان استعدادی: آمادگی در یک شیء موجود برای تبدیل به شیء دیگر. مثلا آمادگی نطفه برای انسان بودن. که به این آمادگی نطفه امکان استعدادی می‌گویند. با این تعریف به پنج نکته باید توجه شود:
۱ـ این خصوصیت و آمادگی را گاهی با خود شیء موجود که این خصوصیت در آن هست، می‌سنجیم مثلا با همان نطفه می‌سنجیم در این صورت استعداد گفته می‌شود و اگر همین خصوصیت را با شیئی که این موجود امکان تبدیل شدن به آن را دارد، مثل انسان شدن، امکان استعدادی گفته می‌شود.
۲ـ آمادگی تبدیل یک شیء به دیگری در موجودات طبیعی وجود دارد و در مجردات وجود ندارد.
۳ـ این آمادگی و استعداد برای تبدیل شدن به برخی از اشیاء وجود دارد و به برخی از اشیاء وجود ندارد. مثلا آمادگی در نطفه برای تبدیل شدن به انسان است، ولی آمادگی در نطفه برای تبدیل به درخت نیست.
۴ـ امکان استعدادی امر وجودی است و دارای ما بإزاء خارجی است، مثلا در این نطفه موجود استعدادی است که این آمادگی دارد برای تبدیل به شیء دیگری مثل انسان. پس این آمادگی یک امر وجودی است، همان طور که انسان ما بإزاء خارجی دارد که این افراد انسان مثل زید و عمر هستند. پس اگر این استعداد امر وجودی است و ما بازاء خارجی دارد، پس باید معروض ان هم یک امر محقق موجود در خارج باشد.
۵ـ معروض امکان استعدادی عبارت است از شیء موجود، اما همانطور که بیان خواهد شد معروض و موصوف امکان ذاتی ماهیت است یعنی ماهیت است که امکان ذاتی را می‌پذیرد.
تفاوت امکان استعدادی و امکان ذاتی
اگر امکان استعدادی یعنی آمادگی در یک شیء موجود برای تبدیل به شیء دیگر و امکان ذاتی یعنی تساوی ماهیت نسبت به وجود و عدم، یک فرق اساسی میان امکان استعدادی و امکان ذاتی بیان کرد:
امکان ذاتی وصف اعتباری است، که آن را عقل در ذهن برای ماهیت اعتبار می‌کند، و اگر نمی‌ترسیدم می‌گفتم که مفهوم و مصطلح امکان ذاتی از معقولات ثانیه فلسفی است، یعنی مابازاء خارجی ندارد و لکن منشأ انتزاع دارد، مثلا از ماهیت انسان وصفی را به نام امکان ذاتی انتزاع می‌کنیم، یعنی نه ضرورت وجود برای ماهیت انسان و نه ضرورت نیستی برای ماهیت انسان دارد.
اما امکان استعدادی در واقع یک وصف وجودی است یعنی صفتی است برای ماهیتی محقق و موجود شده، و اگر نمی‌ترسیدم می‌گفتم که امکان استعدادی از مفهومات ماهوی است که منشأ انتزاع و مابازاء خارجی دارند مثل انسان که امکان ذاتی دارد ونطفه امکان استعدادی برای انسان بودن دارد. که از همین فرق اساسی چهار تفاوت متولد می‌شود:
۱ـ امکان استعدادی قابل شدت و ضعف است، مثلا نطفه ابتدا تبدیل به علقه و سپس مضغه و... سپس انسان می‌شود. پس استعداد نطفه برای انسان شدن کمتر است از استعداد علقه برای انسان شدن و همانطور که مضغه استعداد بیشتری برای انسان شدن دارد، اما امکان ذاتی که چون یک وصف اعتباری است، یا هست یا نه، یعنی یا تساوی نسبت برای ماهیت به وجود و عدم هست یا نه.
۲ـ امکان استعدادی به دو نکته قابل زوال و نابودی است، ۱ـ بعد از تبدیل شدن نطفه به انسان، امکان استعدادی نطفه برای انسان شدن از بین می‌رود، بله این انسان امکان استعدادی برای مجتهد شدن دارد، ۲ـ عوامل بیرونی و مزاحم مانع شکوفایی استعداد را بگیرند، مثلا دوست نا اهل مانع به فعلیت رسیدن انسان به مجتهد شدن را می‌گیرد و آن امکان استعدادی مجتهد شدن را زائل می‌کند، ولی امکان ذاتی هرجا که ماهیت من حیث هی باشد، وجود دارد و قابل زوال نیست
۳ـ معروض و محل امکان ذاتی ماهیت است، و لکن موضوع و محل امکان استعدادی ماده است. توضیح ذلک:
ماده به دو معناست:
ماده به معنای اخص: هیولای اولی یا به عبارت دیگر امر جوهری که پذیرای صور منطبعه است، مثل ماده عنصر که پذیرای صورت عنصریه است. توضیح بیشتر سیأتی فی موضعه.
ماده به معنای اعم: شامل سه چیز می‌شود: هیولای اولی، متعلق نفس مجرد، مثلا در انسان محل و معروض نفس مجرد او بدن است، و این بدن ماده بمعنی الاعم است. موضوع و متعلق عرض مثل شکل، که شکل معروض آن جسم است، یا رنگ که معروض آن سطح است که همین معروض ماده است.
اما محلی که امکان استعدادی بر آن واقع می‌شود، ماده به معنای اعم است، یعنی یکی از این سه مورد. و لکن محل امکان ذاتی ماهیت است.
۴ـ امکان استعدادی به یک شیء تعیّن می‌بخشد، بخلاف امکان ذاتی، مثلا استعداد در نطفه برای انسان شدن، نطفه را سوق به طرف انسان شدن می‌دهد، و این طور نیست که نسبت نطفه با انسان شدن یا نشدن، علی السواء باشد. بخلاف امکان ذاتی که که تعین به ماهیت نمی‌دهد نسبت آن به وجود و عدم مساوی است.
تفاوت امکان استعدادی با امکان وقوعی این است که امکان استعدادی اخص از امکان وقوعی است، چون امکان استعدادی فقط در اشیاء موجود مادی وجود دارد و حال آنکه امکان وقوعی هم در اشیاء موجود مادی و هم در موجودات مجرد وجود دارد، چون امکان وقوعی اینچنین بود: آنچه که تحقق آن به محال نینجامد.
