بیان شد که قبل از ورود به مباحث فلسفی، ابتدا مقدمه‌ای را به عنوان مقدمه علم و به این منظور که متعلم قبل از ورود به مباحث، اطلاع به اموری پیدا کند دانستن آن‌ها موجب زیادی بصیرت در فراگیری دانش می‌شود. ایشان به تعریف، موضوع و غایت این علم پرداخته است که این موارد از رؤوس ثمانیه یک علم است.

همچنین بیان شد که موضوع فلسفه عبارت است از موجود بما هو موجود، و وجه موضوع بودن این عنوان برای فلسفه از این جهت است که موضوع هر علمی عبارت است از ما یبحث فیه عن عوارضه الذاتیه و از این جهت که از محمولات ذاتی یعنی بلاواسطه در عروض موجود بما هو موجود بحث می‌کنیم، لذا موضوع آن عنوان شد.

اما چیستی این عنوان، بیان شد که مراد وجود مطلق است، بشرط اطلاق. یعنی هستی اشیاء از آن جهت که هست و بشرط اینکه تشخص و تعین در ضمن مصداق خاصی نداشته باشد. و روشن است که وجود مطلق غیر از مطلق وجود است، چون در مطلق وجود در واقع بحث از موجودات که لابشرط است، یعنی هر هستی با تشخص آن در موضوع خاص خود هم باشد، مطرح می‌شود، مثلا گوزن موجود که حیوان است، یا انسان که انسان هست، و گوزن تشخص یافته در گوزن.

اما غایت فلسفه، بیان شد که سه فایده مورد نظر است:

۱ـ یک هدف قریب (هدفی که بدون واسطه از اموزه‌های یک علم بدست می‌آید.) اطلاع از آموزه‌های فلسفی است و اینکه فلاسفه چه اصطلاحاتی در کلام خود به کار می‌برند.

۲ـ دو هدف غریب و بعید (هدفی که به یک یا چند واسطه در فراگیری یک دانش به محصل خواهد رسید.):

مورد اول: در ضمن فراگیری فلسفه در واقع آیا چه موجوداتی دارای وجود حقیقی هستند و چه موجوداتی وجود حقیقی ندارد و چه چیزهایی اساسا موجود نیست و تشخیص ما هو موجود از ما هو غیرموجود مثل شانس.

مورد دوم: وقتی موجودات حقیقی از غیر حقیقی تمییز داشته شد، می‌توان به بررسی امور موجود را بررسی کرد و در بررسی این موجودات واقعی به رابطه‌ای به نام علیت می‌رسیم که بین وجود علت و وجود معلول رابطه‌ای است و حقیقت این رابطه علیت چیست، در جای خود خواهد آمد، بعد از اینکه اینچنین رابطه‌ای به دست آمد، به علتی خواهیم رسید که علت العلل و واجب الوجود است که همان ذات مقدس باری تعالی است. و به همین فایده است که دانش حکمت را به حکمت الهی تعبیر کرده‌اند از باب تسمیه کل به اسم جزئه است و از اینجهت که این جزء از اجزاء رئیسه است و در اطلاق اسم جزء بر کل مثل اطلاق انسان بر رقبه، این دو شرط باید باشد:

الف) جزء رئیسه است باشد، بطوری که با وجود و عدم وجود آن جزء، کل هم تغییر پیدا کند و ترکیب اعضاء هم باید با هم ترکیب حقیقی باشد، نه ترکیب اعتباری مثل ترکیب اعضای افراد کلاس در کلاس، که قابل تغییر و ترکیب بین آنها حقیقی نیست بطوری که قابلیت تغییر نداشته باشد. در فلسفه هم چون بخش الهیات بالمعنی الأخص از مباحث اصلی فلسفه است، لذا حکمت الهیه تعبیر شده است.

ب)...

مراد از ذلک یعنی اینکه غایت فلسفه عبارت است معرفت موجودات علی وجه کلی و تمییزها عما لیس بموجود حقیقی. و هدف سومی که بیان شد در پاراگراف آخر مقدمه خواهد آمد.

گاه حکمت یا فلسفه گفته می‌شود و مراد همه علوم حقیقی بشر است، اعم از حکمت نظری و حکمت عملی، و حکمت نظری تقسیم به طبیعیات، ریاضیات و الهیات است.

طبیعیات شامل معدن شناسی، زمین شناسی، گیاه شناسی، حیوان شناسی و حیوان شناسی است.

ریاضیات شامل موسیقی، حساب، هندسه و هیئت است.

و الهیات عبارت بود از علمی که در باره موجود بما هو موجود بحث می‌کردند که به دو بخش الهیات بالمعنی الأعم و الهیات بالمعنی الأخص تقسیم می‌شود. و در الهیات بالمعنی الأخص از علت العلل و علت اولی یعنی ذات حضرت حق، صفات و اسماء او بحث می‌شود.

حکمت عملی هم به اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن.

اطلاق دیگری که برای فلسفه است یعنی الهیات، که شامل الهیات بالمعنی الأعم و بالمعنی الأخص آن می‌شود.

اطلاق دیگری هم که برای فلسفه آمده است مراد علومی است که تعقلی گزاره‌های خود را اثبات می‌کنند نه به روش تجربی و حسی.

پس سه اصطلاح برای فلسفه بیان شد.

حال بحث ما که از فلسفه است، مراد الهیات که موضوع آن موجود بما هو موجود است و به دو بخش تقسیم می‌شود.

علامه این کتاب را در دوازده بخش سازماندهی کرده است.

یازده بخش مربوط به الهیات بالمعنی الأعم است و مرحله آخر مربوط به الهیات بالمعنی الأخص است و هر بخش هم در چند فصل مطرح شده است.

اما توضیح مرحله اولی:

موضوع آن کلیات و مباحث وجود است که در دوازده فصل مطرح شده است.

یک مفهوم و یک حقیقت وجود داریم.

در این فصل به واقعیت و حقیقت وجود نمی‌پردازیم، بلکه به مفهوم آن می‌پردازیم:

ایشان می‌فرماید: مفهوم وجود را نمی‌توان تعریف کرد، به دو دلیل:

دلیل اول

مفهوم وجود یک معنایی روشن‌تر از هر معنا و مفهوم دیگری است، بنابر این اگر روشن و بدیهی است، لذا نمی‌تواند معرّفی برای آن بیان کرد.

دلیل اول ایشان را به دو صورت می‌توان بیان کرد:

۱ـ قیاس اقترانی شکل اول: صغری: معرف برای مفهوم وجود باید روشن‌تر از مفهوم وجود باشد. کبری: هیچ روشن‌تر از مفهوم وجودی، نمی‌توان سراغ کرد. نتیجه: بنابر این معرفی برای مفهوم وجود نمی‌توان سراغ کرد.

۲ـ قیاس استثانی اتصالی: اگر مفهوم وجود معرف دار باشد، لازم می‌آید معرف روشن‌تر از مفهوم وجود باشد، فاللازم باطل فالمزوم مثله.

یادآوری: نتیجه در قیاس استثانی اتصالی به دو صورت حاصل می‌شد: ۱ـ از استثناء عین مقدم نتیجه بگیریم عین تالی را. ۲ـ از استثناء نقیض تالی، نقیض مقدم را نتیجه بگیریم. که در اینجا به شکل دوم نتیجه گرفتیم.

حال نسبت به حصول نتیجه در قیاس استثنائی اتصالی باید اولا اثبات ملازمه و ثانیا ابطال تالی را اثبات کنیم.

اثبات ملازمه، ملازمه این است که اگر مفهوم وجود معرف دار باشد، لازم می‌آید معرف اجلی از مفهوم وجود باشد. و این ملازمه بدیهی است چون جزء شرایط تعریف حقیقی این است که معرف اجلی از معرف (بالفتح) باشد.

پس لازم باطل است. ـ که کبری است ـ پس نتیجه می‌شود که مفهوم وجود معرف دار نیست.

اشکال به کبری قیاس‌های بیان شده:

گرچه صغری پذیرفته است، ولی کبری صحیح نیست، چون ادل دلیل علی امکان شیء وقوعه و علماء مفهوم وجود را تعریف کرده‌اند: مثلا «الوجود هو الثابت العین» یا مثلا «هو الذی یمکن ان یخبر عنه»

پاسخ علامه از اشکال

این تعاریف لفظی است، نه یک تعریف حقیقی. و تعریف اول عبارة اخری مفهوم وجود است و تعریف دوم هم یکی از آثار و لوازم وجود را بیان کرده است که اخبار از آن است.

دلیل دوم

قیاس اقترانی شکل اول: صغری: مفهوم وجود فاقد جنس، فصل و خاصه است. کبری: هر فاقد جنس، فصل و خاصه‌ای معرف دار نیست. نتیجه: مفهوم وجود معرف دار نیست.

اما توضیح اینکه وجود فاقد جنس و فصل و خاصه هست، در فصل یازدهم همین مرحله اولی خواهد آمد.