معنای لعان

معنی لغوی: در لغت چند احتمال در لعان مطرح است:

• لعان به معنای مباهلة (معنای اصلی: تضرع به سوی خدا/ بعدا در معنای طلب اللعنة استعمال شده است) مطلقة (چه بین زوجین باشد و چه بین غیر آن‌ها) باشد.
• لعان بر وزن فِعال (از مادة لعن) که به معنای مصدر ثلاثی مجرد است به معنای لعن کردن.
• لعان جمع لعن (دور کردن از خیر) است. (اسم مصدر لعن می‌شود اللعنة)

معنای شرعی و فقهی (اصطلاحی): اگر زوجین با الفاظ مخصوص، در نزد حاکم برای «ازالة حدّ» یا برای «نفی ولد» مباهلة کنند به آن «لعان» گویند.

نکته۱: حتما در ابتدای بحث، آیه ۶، ۷، ۸ و ۹ سوره نور را بنویسید و هنگام درس به همراه داشته باشید زیرا در جاهای مختلف با این چند آیه کار داریم.

نکته۲: کیفیت لعان در ابتدای بحث نمی‌آید بلکه در آخر بحث لعان مطرح می‌شود.

اسباب لعان

چه چیزی باعث می‌شود که زن و شوهر لعان کنند؟ دو امر سبب لعان می‌شود:

۱) زوج به زوجة نسبت زنا بدهد (با شرایطی) دو صورت دارد:

الف) ۴ شاهد عادل وجود دارند (تا شهادت به این زنا بدهند): که شهادت می‌دهند و حد برای زوجة ثابت می‌شود.

ب) ۴ شاهد عادل وجود ندارند: در این صورت زوج، به خاطر تهمتی که زده است باید حد بخورد. حال اگر زوج، بخواهد این حد قذف را از گردن خود بردارد می‌تواند «لعان» کند. (کیفیت لعان بعدا خواهد آمد ولی اجمالا به این صورت است که مرد ابتدا لعان می‌کند و حد قذف از او برداشته می‌شود و حد زنا برای زن ثابت می‌شود ولی بعد زن هم لعان می‌کند که حد زنا از او برداشته می‌شود و این زن و شوهر از یکدیگر جدا می‌شوند)

شرایط رمی زوجة (نسبت دادن زنا به زوجة):

• زوج، باید زوجة را رمی کند. اگر کنیز را رمی کند فایده‌ای ندارد.
• زوجة باید «محصنة» (عفیفة) باشد (مشهور به زنا نباشد)
• زوجة باید «مدخول بها» باشد (به قدر حشفة کافی است)
• زوج، باید نسبت زنا قُبُلاً یا دُبُراً به زن بدهد.
• زوج، باید ادعای مشاهده زنا بکند.
• زوجة نباید کر و لال باشد.

سؤال: آیا در نسبت دادن زنا به زوجة، تفاوتی وجود دارد بین این که زوج ادعای وقوع زنا کند «در زمان زوجیت»، و بین ادعای وقوع زنا «قبل از زوجیت»؟

پاسخ: اطلاق مصنّف در عبارت «رمی الزوجة» شامل هر دو صورت می‌شود.

﴿ كتاب اللعان ﴾

وهو (لعان) لغةً: (احتمال۱:) المباهلة (ملاعنه) المطلقة (چه بین زوجین و چه بین غر آن دو) أو (احتمال۲:) فِعال من اللعن (مصدر ثلاثی مجرد به معنای لعن کردن)، أو (احتمال ۳:) جمع له (لعن) وهو (لعن) الطرد والإبعاد من الخير، والاسم (اسم مصدر) اللعنة. وشرعاً: المباهلة بين الزوجين في إزالة حدّ أو نفي ولد (این دو مورد ثمرات لعان هستند. یعنی اگر لعان محقق شود یا ازالة حد می‌شود و یا نفی ولد می‌شود)، بلفظ مخصوص عند الحاكم.

﴿ وله سببان ﴾:

﴿ أحدهما (یکی از دو سبب لعان:): رمي الزوجة (کنیز حساب نمی‌شود) المحصنة ﴾ بفتح الصاد (مُحصَنة: به اعتبار این که زوج، زوجة را عفیف قرار می‌دهد) وكسرها (مُحصِنة: زوجة عفت دارد) ﴿ المدخول بها ﴾ دخولاً يوجب تمام المهر (یعنی باید غسل واحب شود یعنی باید حداقل غیبوبت حشفه صورت بگیرد)، وسيأتي الخلاف في اشتراطه (در اینکه باید مدخول بها باشد و یا نه اختلافی است که بعدا به آن پرداخته می‌شود) ﴿ بالزنا (جار و مجرور متعلق به رمی) قُبلاً أو دُبُراً مع دعوى المشاهدة (باید زوج بگوید با چشمان خودم این زنا را دیدم) ﴾ للزنا، وسلامتها من الصَمَم (کر بودن) والخَرَس (لال بودن). ولو انتفى أحد الشرائط (۶ مورد) ثبت الحدّ (حد قذف) من غير لعان، إلّامع عدم الإحصان (اگر زن مشهور به زنا باشد) فالتعزير (حد در شرع مقدار مشخص دارد ولی تعزیر مقدارش را حاکن تعیین می‌کند)، كما سيأتي والمطلّقة رجعيّةً زوجة (لعان در صورتی که زوج، زوجة اش را طلاق رجعی داده است و در عده نسبت زنا داد به زوجة، ثابت است)، بخلاف البائن.

وشمل إطلاق رميها (زوجة) ما إذا ادّعى وقوعه (ادعا کند زوج وقوع زنا را) زمن الزوجيّة وقبله (زمن الزوجیة)، وهو (ثبوت اللعان) في الأوّل (در زمان زوجیت ادعای زنا می‌کند) موضع وفاق، وفي الثاني (قبل از زمان زوجیت ادعای زنا می‌کند) قولان أجودهما ذلك (ثبوت لعان) اعتباراً بحال القذف (مهم این است که الآن که دارد قذف می‌کند، این زن، زوجة اوست).

مرحوم شیخ طوسی و برخی دیگر، به شرایط ۶ گانه قبلی، یک مورد دیگر هم اضافه می‌کنند: «بینه نداشتن زوج بر زنا». یعنی اگر زوج، بینه‌ای داشت که به واسطه آن‌ها می‌توانست زنا را ثابت کند، «لعان» دیگر مشروع و جایز نیست.

شیخ برای اثبات مدعایشان به سه دلیل تمسک کرده‌اند:

۱) آیه ۶ نور «وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَدَاءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ ۙ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ» می‌گوید آن کسی که لعن می‌کند و شاهدی ندارد باید لعان کند.

۲) بین لعان و بینه، لعان حجت ضعیف محسوب می‌شود (زیرا لعان یا شهادت است به نفع خود و یا قسم است و این دو مورد از بینه ضعیف‌تر اند) و با وجود حجت قوی، کسی سراغ حجت ضعیف نمی‌رود.

۳) حد زنا، مبنی بر تخفیف است (لذا با قسم مدعی ثابت نمی‌شود و نیازی نیست که منکر زنا هم قسم بخورد) به همین دلیل با وجود بینه سراغ لعان نمی‌رویم.

حال مرحوم شهید ثانی می‌فرمایند: اینکه شهید اول برای این قول شیخ طوسی و.. عبارت «قیل» به کار برد، معلوم می‌شود خود شهید اول در این مسئله توقف کرده است.

و ﴿ قيل ﴾ والقائل الشيخ والمحقّق والعلّامة وجماعة: ﴿ و ﴾ يشترط زيادة على ما تقدّم ﴿ عدم البيّنة ﴾ (یعنی اگر بینه داشته باشی دیگر لعان جایز نیست) على الزنا على وجه يثبت بها (آن بینه‌ای به درد می‌خورد که زنا را ثابت کند. نه هر بینه‌ای)، فلو كان له بيّنة لم يُشرع اللعان؛ (دلیل اول:) لاشتراطه في الآية بعدم الشهداء والمشروط (وقوع لعان) عدمٌ عند عدم شرطه (عدم بینه) و (دلیل دوم:) لأنّ اللعان حجّة ضعيفة؛ لأنّه إمّا شهادة لنفسه أو يمين، فلا يُعمل به (لعان) مع الحجّة القويّة وهي البيّنة، و (دلیل سوم:) لأنّ حدّ الزنا مبنيّ على التخفيف فناسب نفي اليمين فيه (تناسب دارد با نفی یمین) ونسبته (مصنف) إلى القول يؤذن بتوقّفه فيه. 

ووجهه (دلیل فتوا ندادن مصنف) أصالة عدم الاشتراط (استصحاب عدم شرطیت نبود بینه)، والحكم في الآية وقع مقيّداً بالوصف (عدم البینه) وهو (تقیی به وصف) لا يدلّ على نفيه عمّا عداه (چون وصف مفهوم ندارد) وجاز (ممکن است) خروجه (وصف) مخرج الأغلب (چون غالبا کسانی که لعان می‌کردند بینه نداشتند آیه هم اینگونه فرموده است)، وقد روي أنّ النبيّ صلى‌الله‌عليه‌وآله لاعَنَ بين عويمر العجلاني وزوجته ولم يسألهما عن البيّنة.