فصل چهارم: زکات فطره
زکات فطره همان زکاتی است که باید انسان در روز عید فطر، به فقرا پرداخت کند. زکات فطره، زکات خاصی است و غیر از موارد هشتگانه‌ای است که در گذشته بیان شد.
معنای زکاة الفطرة:
کلمه فطرة، در لغت بر دو معنا اطلاق شده است.
۱) خلقت. مراد از کلمه زکاة الفطرة بر اساس معنای خلقت، زکات ابدان است. یعنی زکاتی که برای صحت و سلامتی بدن انسان تا سال آینده، پرداخت می‌شود. یعنی بدنی که مخلوق خداوند متعال است باید زکاتش را تا یکسال پرداخت کرد.
در مقابل این زکات، زکات هشت موردی است که در گذشته بیان شد که آن‌ها زکات الابدان نیست بلکه زکات الاموال است. یعنی برای این که آن مال را پاک کنیم و حلال کنیم باید زکات را پرداخت کنیم.
۲) اسلام. اگر معنای اسلام را مورد نظر بدانیم باید قائل شد که مراد از زکاة الفطرة، زکات دین اسلام است. بنابراین، معنا چنین می‌شود که اگر کسی قبل از هلال ماه شوال مسلمان باشد، زکات فطره بر او واجب می‌باشد.
البته باید توجه داشت که در صفحه بعد خواهیم بیان کرد که زکات فطره بر کافر همانند مسلمان واجب است؛ از باب این که کافر همانند مسلمان مکلف به فروع است. هرچند که اگر کافر در حال کفر، عبادتی را انجام دهد، از پذیرفته نمی‌شود اما اگر کافر بعد از هلال ماه شوال، مسلمان شود، با این که قبل از هلال کافر بوده و زکات فطره بر او واجب بوده است؛ اما زکات فطره از او ساقط می‌شود. برخلاف کافری که قبل از هلال ماه شوال، مسلمان شده باشد. در این صورت زکات فطره هم بر او واجب بوده است و هم از او ساقط نمی‌شود.
بنابراین، این که مرحوم شهید می‌فرماید: اگر کسی قبل از هلال ماه شوال مسلمان شود، زکات فطره بر او واجب می‌باشد، مراد آن است که واجب است و ساقط هم نمی‌شود. برخلاف کافری که بعد از هلال ماه شوال مسلمان می‌شود که زکات فطره بر او واجب بوده است اما بعدا از او ساقط می‌شود.
لذا مرحوم نراقی، عبارت وجبت علی من أسلم قبل الهلال را چنین معنا فرموده است: بغی وجوبها و ثبت. یعنی وجبت به معنای بقاء وجوب و عدم اسقاط وجوب است. یعنی وجوب که وجود دارد؛ بعدا هم ساقط نمی‌شود.
زکات فطره بر چه کسانی واجب است؟
زکات فطره بر کسی واجب است که چهار شرط داشته باشد.
۱) شخص بالغ باشد. این بدان معنا است که بر صبی زکاة الفطرة واجب نیست. یعنی واجب نیست که خود صبی این زکات را پرداخت کند.
۲) شخص عاقل باشد. یعنی زکات فطره بر مجنون واجب نیست.
۳) شخص حر باشد. یعنی فطریه بر عبد واجب نیست.
فطریه صبی، مجنون و عبد، بر کسی واجب است که خرجی این‌ها را می‌دهد. البته به شرطی که خرجی دهنده به این‌ها خودش شرایط وجوب زکات را داشته باشد. در آینده بیان خواهد شد که یکی از شرایط این است که شخص، فقیر نباشد. والّا اگر کسی که خرجی این‌ها را پرداخت می‌کند، فقیر باشد، طبیعتا بر او هم واجب نخواهد بود.
نسبت به عبد، تفاوتی نمی‌کند که قن باشد. یعنی عبدی که خالص در عبد بودن است و مدبر و کاتب نیست. یا عبد مدبر باشد یا عبد مکاتب باشد. البته مرحوم شهید در خصوص مکاتب می‌فرماید: اگر مکاتب مطلق باشد و بعضی از عبد آزاد شده باشد. مکاتب مطلق یعنی عبد مکاتبی که با مولای خودش قرارداد کتابت دارد. یعنی قراردادی بسته است که مثلا ۶ میلیون به مولا پرداخت می‌کند و او را آزاد کند. گاهی شرط می‌کنند که تا تمام ۶ میلیون را پرداخت نکند، هیچ مقدار از عبد آزاد نمی‌شود. اگر چنین شرطی وجود داشته باشد، عبد مکاتب مشروط می‌شود. اما اگر چنین شرطی نکرده باشد، عبد مکاتب مطلق می‌شود. عبد مکاتب مطلق، به نسبه پولی که به مولا پرداخت می‌کند، به همان نسبه آزاد می‌شود. لذا اگر از ۶ میلیون، ۳ میلیون را پرداخت کرده باشد، نصفش آزاد می‌شود. لذا مرحوم شهید در خصوص مکاتب می‌فرماید: اگر مکاتب مطلق باشد و بعضی از او آزاد شده باشد، به نسبت آن مقدار آزاد شده، زکات فطره بر عهده خود عبد می‌باشد. البته به شرطی که خرجی عبد برعهده خودش باشد والا اگر خرجی او بر عهده دیگری باشد، طبیعتا همان کسی که خرجی او را می‌دهد، زکات فطره را نیز باید پرداخت کند. اما نسبت به آن مقداری که هنوز آزاد نشده است و همچنین نسبت به عبد مکاتب مشروط که هنوز هیچ مقداری از آن آزاد نشده است، دو نظر وجود دارد که ایشان می‌فرماید اشهر القولین آن است که زکات فطره بر عهده مولا است. البته در صورتی که نان خور غیر مولا نباشد و الا اگر غیر مولا هزینه‌های او را پرداخت می‌کند، طبیعتا زکات فطره بر عهده همان کسی است که خرجی او را پرداخت می‌کند.
۴) زکات دهنده باید مالک مؤونه سال خودش باشد، فعلا یا بالقوه. این شرط بدان معنا است که شخصی که فقیر است و مؤونه سال خودش را بالفعل یا بالقوه ندارد، خودش استحقاق دریافت زکات فطره را دارد و می‌تواند از دیگران زکات فطره بگیرد. لذا پرداخت زکات فطره بر این شخص واجب نیست. نه لازم است که برای خودش زکات فطره را پرداخت کند و نه برای کسانی که نان خور او محسوب می‌شود.
نکته: کسی که مالک مؤونه سال خویش است، اگر دقیق به اندازه مؤونه سال دارد و هیچ چیزی بیشتر یا کمتر از مؤونه سال ندارد. کسی که چنین است، فقیر محسوب نمی‌شود. اگر این شخص بخواهد زکات فطره را از مؤونه سالی که دارد پرداخت کند، بعد از پرداخت زکات فطره، از مؤونه سال کم می‌شود و به فقیر تبدیل می‌شود. مرحوم شهید می‌فرماید: هرچند که از مؤونه سالش کم شود، اما بازهم باید زکات فطره را پرداخت کند. چون مؤونه سال را دارد و فقیر نیست، زکات فطره بر او واجب می‌شود و چون واجب است باید آن را پرداخت کند، هرچند که با پرداخت، به فرد فقیر تبدیل شود.
باید توجه داشت که مکلف هم برای خودش باید زکات فطره را پرداخت کند و هم برای کسی که نان خور او حساب می‌شود. به تعبیر فقهی باید زکات فطره، عیال خودش را نیز پرداخت کند. خواه عیال او، افراد واجب النفقه او باشند. مثل زوجه و فرزندان. یا واجب النفقه نیستند و تبرعا خرجی او را می‌دهد. مثل میهمان یا ایتامی را تحت سرپرستی دارد و مخارج آن‌ها را پرداخت می‌کند.
آنچه در میهمان و امثال او معتبر است، این است که اسم عیال و نان خور، بر آن‌ها صدق کند قبل از هلال ماه شوال. یعنی صرف این که پیش از هلال ماه شوال به او عیال بگویند، زکات فطره بر میزبان واجب می‌شود.
هنگامی که بر خرجی دهنده، زکات واجب شد، از خود نانخور، ساقط می‌شود. یعنی اگر کسی بر شخص دیگر میهمان شد و نان خور او محسوب شد؛ هنگامی که پرداخت زکات بر میزبان واجب شد، دیگر لازم نیست که میهمان برای خودش فطریه پرداخت کند. حتی اگر میزبان، شخص مقیّدی نیست و قصد دارد که فطریه را پرداخت نکند. در این صورت هم بر میهمان واجب نیست که فطریه را پرداخت کند. زیرا این فطریه بر ذمه میزبان است. علاوه بر این که هرچند که میهمان، زکات فطره خویش را پرداخت کند، از عهده میزبان ساقط نمی‌شود. مگر آن که میهمان با اذن میزبان، فطریه را پرداخت کند.
تنها در مورد زوجه و عبد که فطریه آن‌ها بر عهده شوهر و مولا است، نان خور بودن، شرط نیست. یعنی حتی اگر خرجی زوجه و عبد را خودشان پرداخت کنند؛ بازهم بر مولا و شوهر واجب است که فطریه را پرداخت کنند. مگر آن که شخص ثالثی، خرجی این‌ها را پرداخت می‌کند. مثلا زوجه، نان خور پدرش شده است یا شخص خیّری، مخارج عبد را پرداخت می‌کند. در این صورت که شخص ثالث مخارج را پرداخت می‌کند، فطریه بر عهده آن شخص ثالث می‌باشد.
البته باز باید توجه داشت که زکات زوجه در صورتی بر عهده زوج است که واجب النفقه زوج باشد. لذا اگر زوجه ناشزه باشد که نفقه او بر عهده زوج نیست. یا زوجه صغیره باشد که نفقه او بر عهده زوج نیست. در این صورت زکات بر عهده زوج نخواهد بود.
