مرحوم مصنف در بحثی که مطرح شد، سخنی از مخارج تحصیل غلات اربعه، بیان نفرمود. یعنی تحصیل گندم، جو، خرما و کشمش، مخارجی دارد. آیا مخارج در مقام پرداخت زکات یا در مقام محاسبه نصاب، استثناء می‌شوند یا خیر؟
این مسئله، در میان فقها مورد بحث قرار گرفته است.
مرحوم مصنف سخنی نفرموده است. مرحوم شهید ثانی می‌فرماید: از این که مرحوم شهید اول، کلام را بصورت مطلق، بیان فرموده است؛ مشخص می‌شود که قائل به استثناء مخارج نیست. نظر مرحوم شیخ طوسی نیز چنین است. یعنی مخارج را استثناء نفرموده است و مخارج جدا است و ربطی به بحث زکات ندارد.
شیخ طوسی به اجماع شیعه و سنی، استدلال فرموده است.
اما نظر مشهور بین فقهای بعد شیخ طوسی، استثناء مخارج است. مرحوم مصنف هم در سایر کتب و فتاوای خودش، قائل به استثناء مخارج است. یعنی قائل است که مخارج را باید استثناء نمود.
البته نصوص و روایات، خالی از استثناء مخارج است بطور مطلق. چه مؤنه قبل از تعلق وجوب زکات و چه مؤنه بعد از آن. یعنی اگر مؤنه قبل از تعلق وجوب زکات باشد یا بعد از تعلق وجوب زکات باشد، تفاوتی ندارد. روایات در این زمینه حکمی را بیان نفرموده است. یعنی استثناء نفرموده است. البته در روایات، حصه سلطان، استثناء شده است. یعنی مالیاتی که سلطان می‌گیرد. چه به عنوان خراج و مقاسمه از زمین‌های مفتوح العنوه و چه غیر آن. زمین‌هایی که در اختیار کشاورز است یا ملک خود کشاورز است و یا ملک کشاورز نیست بلکه ملک مسلمین است. یعنی از زمین‌هایی است که در جنگ‌ها از کفار گرفته می‌شود. این زمین‌ها اگر در زمانی که فتح شده است، آباد بوده است و با شرایط خاص فتح شود، زمین جزء بیت المال مسلمین می‌شود و زمین‌ها را به کشاورزان و مردم می‌دهند و در قبال آن خراج و مقاسمه می‌گیرند.
تفاوت خراج و مقاسمه: مقاسمه در جایی است که با کشاورز به این شکل قرارداد می‌بندند که کشاورزی کند و سهمی از آن مثلا ۱۰% یا ۲۰% یا ۳۰% از زراعتی که بدست می‌آید برای بیت المال باشد. مقاسمه از تقسیم مشتق شده است. یعنی محصول تقسیم می‌شود.
خراج یعنی دولت و حاکمی که زمین را در اختیار کشاورز قرار می‌دهد می‌گوید که مهم نیست که چه چیزی یا چه مقدار محصول برداشت می‌کنی. باید سالی فلان مقدار درهم یا دینار، به عنوان خراج به بیت المال مسلمین، پرداخت کنی.
بنابر این، در روایات، حصه سلطان یعنی مالیاتی که سلطان اخذ می‌کند؛ چه به عنوان خراج و مقاسمه باشد و چه به عنوان خراج و مقاسمه نباشد، استثناء شده است. البته مرحوم شهید می‌فرماید: به نظر ما حصه سلطان و مالیات، از مخارج ثمره و زراعت خارج است. یعنی ربطی به مخارج ثمره و زراعت ندارد. چون واقعا مالیات جزء مخارج محصول نیست اما مجازا حصه سلطان در برخی از عبارات از مخارج محصول، محسوب شده است.
ذکر سه نکته:
نکته نخست: مراد از مخارج و مؤنه، هر چیزی که مالک هزینه برای غله کرده است، جزء مخارج است. از ابتداء کاشت و داشت و برداشت. یعنی از ابتدایی که بذر را می‌کارد تا هنگامی که محصول را برداشت می‌کند، هر هزینه‌ای که مالک کرده است، محاسبه می‌شود. هرچند که آن هزینه مقدم باشد بر سال کشت. مثلا اجرت زمین که قبل از سال کشت به صاحب زمین، پرداخت کرده است نیز محاسبه می‌شود. تا اتمام تسویه یا خشک کردن ثمره. یعنی تا هنگامی که گندم و جو را از پوست و کاه جدا می‌کنند یا انگور را خشک می‌کنند و به کشمش تبدیل می‌کنند. حتی بذری که برای زراعت استفاده می‌کنند اگر خریداری شده باشد، می‌تواند کم شود.
نکته دوم: تا زمان وجوب تعلق زکات، یکسری مخارج است و مخارجی هم بعد از تعلق وجوب زکات، انجام می‌شود. در حقیقت مخارج دو دسته هستند. برخی قبل از تعلق وجوب زکات و برخی بعد از تعلق وجوب زکات.
شهید ثانی می‌فرماید: ابتدا مخارج قبل از تعلق وجوب زکات را کم می‌کنیم و سپس باقیمانده را محاسبه می‌کنیم. اگر باقی مانده به حد نصاب رسید، زکات تعلق می‌گیرد اما اگر باقی مانده به حد نصاب نبود، اصلا زکات تعلق نمی‌گیرد. هرچند بدون کسر آن مخارج، به حد نصاب باشد اما هنگامی که مخارج مربوط به قبل از تعلق وجوب زکات را کسر کردیم، از نصاب افتاده است. در این صورت اصلا زکات ندارد. اما اگر به اندازه نصاب بود باید زکاتش پرداخته شود.
سوال: آیا باید زکات همه آنچه که باقی مانده است را پرداخت کرد؟
پاسخ: خیر، مخارج مربوط به بعد از تعلق وجوب زکات را ابتدا از مقدار نصابی که باقی مانده را کم می‌کنیم و پس از آن، زکات را از بقیه پرداخت می‌کنیم. یعنی مخارج مربوط به قبل از تعلق وجوب زکات با مخارج مربوط به بعد از تعلق وجوب زکات، این تفاوت را دارند که مخارج مربوط به قبل از تعلق وجوب زکات، ابتدا کسر می‌شود و سپس باید محاسبه کرد که بقیه آن به حد نصاب است یا خیر. اما در مقام پرداخت زکات، باید ابتدا مخارج مربوط به بعد از تعلق وجوب زکات را مانند مخارج مربوط به قبل از تعلق زکات، کسر کنیم و سپس اگر چیزی باقی ماند، زکات را پرداخت کنیم.
حصه سلطان هم مانند دومی است. یعنی مانند مخارج مربوط به بعد از تعلق زکات است. یعنی ابتدا حصه سلطان را جدا نمی‌کنیم و بعد نصاب را محاسبه کنیم. بلکه بدون کسر کردن حصه سلطان، اگر نصاب محقق شود، زکات تعلق می‌گیرد. اما ابتدا حصه سلطان، پرداخت می‌شود و پس از آن از تتمه آن زکات را پرداخت می‌کنیم.
نکته سوم: در هنگام تطبیق این نکته بیان می‌شود.
