درس الروضة البهیة (بخش ۱) (الطهارة - الخمس)

جلسه ۶۴: اوقات نوافل (۲)

 
۱

خطبه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین.

۲

عبارت خوانی آغازین

۳

دلیل دوم در تأیید نظریه دوم در اوقات نوافل

در جلسه گذشته این بحث مطرح شد که آیا ملاک در وقت نافله نماز ظهر و عصر، قدمین و اربع اقدام است یا وقت در آن‌ها، به امتداد وقت فضیلت فریضه است؟ وقت فضیله ظهر تا کامل شدن سایه به اندازه یک شاخص بعد از زوال است. وقت فضیلت عصر تا کامل شدن سایه به اندازه دو شاخص است. لذا وقت نافله نیز تا این زمان‌ها امتداد خواهد یافت.

مرحوم شهید ثانی برای تأیید قول دوم، دو دلیل اقامه نمود.

دلیل اول: سیره پیامبر و ائمه عليهم‌السلام و علما، نافله عصر را متصل به خود عصر اقامه می‌کردند. اگر پیامبر و اهل بیت عليهم‌السلام فریضه عصر را در وقت فضیلت اقامه می‌کردند، نباید بر اساس قول نخست، نافله را متصل به فریضه اقامه کنند. چون طبق این نظر، انتهاء وقت نافله $\frac{۴}{۷} $ شاخص است و اول وقت فضیلت نماز عصر، اتمام شاخص است. یعنی $\frac{۳}{۷} $باید فاصله شود در حالی که آن‌ها، متصل اقامه می‌کردند.

دلیل دوم: روایاتی از پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل شده است که حضرت بلافاصله بعد از نماز ظهر، ۲ رکعت از نافله عصر را اقامه می‌کردند اما ۶ رکعت دیگر را متصل به نماز عصر اقامه می‌کردند یا در برخی روایات بیان شده است که ۴ یا ۶ رکعت از نافله عصر را بعد از نماز ظهر اقامه می‌کردند و رکعات باقی مانده را متصل به خود نماز عصر اقامه می‌کردند. تعبیر روایت چنین است:... ثُمَّ يُؤَذِّنُ وَ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ وَ يَقْنُتُ فِي اَلثَّانِيَةِ فَإِذَا سَلَّمَ أَقَامَ وَ صَلَّى اَلْعَصْرَ. یعنی سلام نماز نافله عصر را که بیان می‌کردند، نماز عصر را اقامه می‌کردند. از این روایت مشخص می‌شود که بخشی از نافله عصر را متصل به نماز عصر می‌کردند. در حالی که طبیعتا پیامبر نماز عصر را در وقت فضیلت خودش انجام می‌دهد. در نتیجه بر اساس سیره عملی پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قول دوم، ثابت می‌شود.

این که در برخی از روایات بیان شده که پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ۲ رکعت یا ۴ رکعت یا ۶ رکعت از نافله عصر را بلافاصله بعد از نماز ظهر اقامه می‌فرمود و باقی را به فریضه عصر متصل می‌کردند، شهید می‌فرماید: این که در مسئله نوافل میان اهل تسنن و شیعه اختلاف نظر وجود دارد، چه بسا بخاطر این باشد که در روایات، عملکردهای مختلفی از پیامبر و ائمه عليهم‌السلام نقل شده است.

مثلا احمد بن حنبل می‌گوید: بعد از ظهر مستحب است که ۲ رکعت نماز اقامه شود و قبل از عصر را بیان نکرده است. یک نظر شافعی این است که ۴ رکعت بعد از ظهر و ۴ رکعت قبل از عصر، اقامه شود. به دلیل این که عملکردهای مختلفی از پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل شده است، در میان اندیشمندان اسلامی نیز آراء مختلفی مشاهده می‌شود. البته مرحوم شهید می‌فرماید: اهل بیت به وحی آگاه‌تر هستند. لذا چون به مسائل دینی آگاه‌تر هستند چون فرموده‌اند ۸ رکعت نافله عصر است؛ ما نیز این نظر را می‌پذیریم.

نکته: اگر نوافلی که مربوط به قبل از نماز واجب است (نوافل نماز صبح، ظهر و عصر پیش از نماز واجب است) بدون عذر، بعد از نماز واجب اقامه شوند، به نظر شهید بازهم دارای فضیلت است، اما از فضیلت کمتری برخوردار است. البته به شرطی که در وقت خودش اقامه شود. یعنی مثلا بر اساس نظریه دوم در اوقات نوافل، نافله ظهر را تا یک شاخص و نافله عصر را تا دو شاخص اقامه کند. اگر در این وقت، نوافل را اقامه کند، بصورت ادا اقامه می‌شوند. اما نوافلی که باید بعد از فریضه اقامه شوند (نوافل نماز مغرب و عشاء) را نمی‌تواند قبل از نماز واجب اقامه کرد. زیرا این عمل مشروع نیست. چون وقت اقامه آن نوافل هنوز وارد نشده است.

۴

تطبیق دلیل دوم در تأیید نظریه دوم در اوقات نوافل

والمرويّ (المروی عطف به المنقول است. یعنی یناسبه دو فاعل دارد. مناسبت دارد المنقول و المروی. مناسبت دارد با قولی که بیان کردیم قوی هست -ملاک وقت نافله را یک شاخص برای وقت ظهر و دو شاخص برای عصر قرار دادیم- آنچه که روایت شده) أنّ النبيّ صلى‌الله‌عليه‌وآله كان يُتبع الظهر بركعتين من سُنّة العصر (از نوافل عصر، ۲ رکعت را بلافاصله بعد از فریضه ظهر اقامه می‌فرمودند)، ويؤخّر الباقي (اما باقی نافله را تأخیر می‌انداختند) إلى أن يريد صلاة العصر (تا زمانی که حضرت، نماز عصر را اراده کنند)، وربّما أتبعها بأربع وستّ وأخّر الباقي (در برخی موارد هم بعد از نماز ظهر، ۴ یا ۶ رکعت از نافله عصر را اقامه می‌کردند و باقی را تأخیر می‌انداختند. این که می‌فرماید تأخیر می‌انداختند نه این که متصل به نماز عصر نبوده. در روایت چنین بیان شده است: كَانَ اَلرِّضَا عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا زَالَتِ اَلشَّمْسُ -موقع اذان ظهر- جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ قَامَ فَصَلَّى سِتَّ رَكَعَاتٍ... ثُمَّ يُؤَذِّنُ وَ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ -اذان می‌گفتند و ۲ رکعت نماز می‌خواندند- ثُمَّ يُقِيمُ وَ يُصَلِّي اَلظُّهْرَ... فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ قَامَ فَصَلَّى سِتَّ رَكَعَاتٍ -۶ رکعت اقامه می‌فرمودند-... ثُمَّ يُؤَذِّنُ وَ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ -اذان می‌گفتند و ۲ رکعت نماز اقامه می‌فرمودند- وَ يَقْنُتُ فِي اَلثَّانِيَةِ فَإِذَا سَلَّمَ أَقَامَ وَ صَلَّى اَلْعَصْرَ -این تعبیر فَإِذَا سَلَّمَ أَقَامَ وَ صَلَّى اَلْعَصْرَ یعنی ۲ رکعت آخر متصل به نماز عصر بودند).

وهو السرّ في اختلاف المسلمين في أعداد نافلتيهما (این که مسلمین اختلاف دارند در اعداد نماز ظهر و عصر بخاطر این است که در برخی روایات بیان شده ۲ رکعت بعد از نماز ظهر اقامه می‌کردند و در برخی از روایات بیان شده که ۴ رکعت و در برخی از روایات بیان شده که ۶ رکعت بعد از نماز ظهر اقامه می‌کردند.)، ولكن أهل البيت أدرى بما فيه (اهل بیت عليهم‌السلام آگاه‌تر هستند به آنچه که بر پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل شده است).

ولو أخّر المتقدّمة على الفرض (اگر تأخیر بیاندازد متقدمه را بر فرض. یعنی نوافلی که باید قبل از نماز فریضه اقامه شود را بعد از نماز واجب اقامه کند) عنه (از فرض. آنچه که متقدم بر فرض است را تأخیر بیاندازد از فرض) لا لعذر (بدون عذر این کار را کرد) نقص الفضل (فضیلت آن نافله کم می‌شود اما) وبقيت أداءً ما بقي وقتها (تا هنگامی که در وقت خود نافله، آن‌ها را اقامه می‌کند، ادا است. یعنی نباید نیت قضا کند). بخلاف المتأخّرة (نوافلی که متأخر از فرض هستند. مثل نماز مغرب و عشا)، فإنّ وقتها لا يدخل بدون فعله (بدون انجام خود نماز واجب اصلا وقت نافله فرا نرسیده است. لذا مشروع نیست که قبل از انجام نماز واجب مغرب، نماز نافله مغرب را اقامه کند).

۵

وقت نافله مغرب، عشا، صبح و نماز شب

وقت نافله مغرب:

نافله مغرب تا هنگام از بین رفتن قرمزی که بعد از غروب در قسمت مغرب ایجاد می‌شود؛ امتداد دارد. بعد از غروب آفتاب در طرف مغرب، از سمت مشرق، سرخی ظاهر می‌شود که این سرخی آرام آرام بالا می‌آید و از بالا سر می‌گذرد. هنگامی که از بالا سر گذشت، هنگام نماز مغرب است. سرخی به سمت مغرب تمایل پیدا می‌کند و در سمت مغرب آرام آرام محو می‌شود. ذهاب حمره مغربیه یعنی هنگامی که این قرمزی در سمت مغرب محو شد، وقت نافله مغرب تمام می‌شود.

وقت نافله عشاء:

مرحوم شهید می‌فرماید: وقت نافله عشا مانند خود نماز عشا است و وقت معینی ندارد. یعنی تا هر زمانی که خود نماز عشا وقت دارد، نافله آن هم تا همان زمان فرصت دارد. لذا اگر تا نیمه شب، نافله عشاء اقامه شود، ادا حساب می‌شود. غیر از نافله عشا در میان نوافل، هیچ نافله‌ای وجود ندارد که وقتش به امتداد وقت فریضه، امتداد داشته باشد. یعنی حتی نافله ظهر و عصر هم به اندازه خود وقت فریضه امتداد ندارند بلکه در نهایت یک شاخص برای نافله ظهر و دو شاخص برای نافله عصر، در نظر می‌گیرند.

وقت نافله شب:

مرحوم شهید می‌فرماید: وقت نافله شب بعد از نصف اول شب شروع و تا طلوع فجر ثانی، ادامه دارد.

نماز شب ۸ رکعت است. یعنی اطلاق نماز شب به ۸ رکعت می‌شود اما در اینجا که گفتیم وقت نافله شب، بعد از نصف اول شب تا طلوع فجر ثانی است، مراد تمام ۱۱ رکعت است. یعنی ۲ رکعت شفع و ۱ رکعت وتر نیز این حکم را دارد.

نماز شب با نماز شفع و وتر در یک جهت دیگر نیز شریک هستند که عبارت است از این که اگر مصلّی، ۴ رکعت از ۸ رکعت نماز شب را در وقت بخواند. یعنی ۴ رکعت را قبل از طلوع فجر صادق، اقامه کند؛ ۴ رکعت دیگر را با ۳ رکعت شفع و وتر می‌تواند بعد از فجر ثانی با وقت نماز صبح، مزاحمت کند و شریک کند و گویی حکم قضا را ندارد. هرچند تصریح به قضا نبودن، نکرده است.

گویی مرحوم شهید می‌خواهد بیان کند که اگر مصلی بتواند ۴ رکعت را در وقت اقامه کند، می‌تواند باقی رکعات نماز شب را در وقت نماز صبح بصورت ادائی اقامه کند. کما این که در نافله ظهر و عصر را اگر یک رکعت از نوافل را در وقت خودش اقامه شود، می‌تواند ۷ رکعت دیگر را در خارج از وقت اقامه کند و گویی دیگر رکعات نیز بصورت ادا اقامه می‌شود. اما در نماز مغرب، این مزاحمت محقق نمی‌شود و تنها باید در وقت خودش اقامه شود. حتی اگر بخشی را در وقت اقامه کرده باشد، باقی را نمی‌تواند در خارج از وقت اقامه کند. مگر این که مشغول نماز شده باشد. مثلا یکی از دو رکعت را مشغول نماز شده و ذهاب حمره مغربیه محقق شده، می‌تواند آن دو رکعت را تمام کند و اگر دو رکعت دیگر در خارج از وقت باشد، نمی‌تواند اداءً اقامه کند.

وقت نافله نماز صبح:

مرحوم شهید می‌فرماید: وقت نافله نماز صبح از بعد از نماز شب شروع و تا هنگامی که سرخی طرف مشرق پیدا شود، امتداد دارد. این که می‌فرماید بعد از نماز شب شروع می‌شود به این معنا است که اگر شخصی ساعت ۱۲ شب، نماز شب را اقامه کند می‌تواند بلافاصله پس از نماز شب، نافله نماز صبح را اقامه کند و لازم نیست که تا نماز صبح صبر نماید.

زمان پیدایش سرخی طرف مشرق در حقیقت همان زمان انتهاء فضیلت نماز صبح، می‌باشد. نماز صبح با طلوع آفتاب قضا می‌شود اما اگر سرخی طرف مشرق پیدا شود، وقت فضیلت نماز صبح تمام می‌شود.

۶

تطبیق وقت نافله مغرب، عشا، صبح و نماز شب

﴿ وللمغرب إلى ذهاب ﴾ الحمرة ﴿ المغربيّة ﴾ (وقت نافله مغرب تا ذهاب حمره مغربیه است. حمره‌ای که در هنگام غروب آفتاب از مشرق نمایان می‌شود به بالا سر که برسد، اذان مغرب است و زمانی که به سمت مغرب حرکت کرد و در مغرب ناپدید شد. هنگامی که ناپدید شد، زمان نافله مغرب به پایان می‌رسد).

﴿ وللعشاء (وقت نافله عشاء) كوقتها ﴾ (مثل خود وقت فریضه عشاء است) فتبقى (نافله عشا) أداءً إلى أن ينتصف الليل (تا نیمه شب اداءً باقی می‌ماند). وليس في النوافل ما يمتدّ بامتداد وقت الفريضة على المشهور سواها (در میان نوافل یومیه، هیچ نافله‌ای وجود ندارد که وقتش به اندازه وقت خود فریضه، امتداد داشته باشد. تنها نافله عشاء است که تا زمان اتمام خود فریضه عشاء، ادامه دارد)

﴿ وللّيل* (برای نماز شب که نافله شب می‌باشد) بعد نصفه ﴾ الأوّل (بعد نصف اول لیل) ﴿ إلى طلوع الفجر ﴾ الثاني (تا اذان صبح، وقت دارد).

والشفع والوتر من جملة صلاة الليل هنا (این که می‌فرماید هنا یعنی در مسئله وقت، شفع و وتر نیز جزء نماز لیل محسوب می‌شود)، وكذا تشاركها (نماز لیل مشارکت می‌کند با نماز شفع و وتر) في المزاحمة بعد الفجر (وقتش تزاحم می‌کند بعد از اذان صبح. البته) لو أدرك من الوقت مقدار أربع (به شرط آن که در حد چهار رکعت از نماز شب را درک کرده باشد. چهار رکعت دیگر نماز شب و شفع و وتر را می‌تواند در وقت نماز صبح اقامه کند. مزاحمت می‌کند یعنی در آن زمان اقامه می‌شود). كما يُزاحَم بنافلة الظهرين لو أدرك من وقتها ركعة (چنانچه اگر یک رکعت از نافله ظهر یا عصر را در وقت اقامه کند، می‌تواند بقیه نافله را نیز در غیر وقت اقامه کند. در این صورت نافله ظهر و عصر نیز تزاحم می‌کند). أما المغربيّة فلا يُزاحَم بها مطلقاً (در نافله مغرب، تزاحمی محقق نمی‌شود مطلقا. مطلقا یعنی خواه یک رکعت خوانده باشد و خواه نخوانده باشد. مگر در یک صورت)، إلّا أن يتلبّس منها بركعتين (مگر این که مشغول شده باشد از آن نماز مغرب به دو رکعتی) فيتمّهما مطلقاً (در این صورت اگر نافله مغرب را شروع کرد اما وقت آن تمام شد، دو رکعت را می‌تواند تمام کند. مطلقا یعنی چه دو رکعت اول و چه دو رکعت دوم از نافله. اما اگر دو رکعت اول از نافله است، دیگر دو رکعت دوم که خارج از وقت است را نخواند و مشروع نیست).

﴿ وللصبح (وقت نافله صبح) حتّى تطلع الحمرة ﴾ من قبل المشرق (ابتدائش از بعد از نماز شب است و تا وقت طلوع حمره مشرقیه است. طلوع حمره من قبل المشرق، وقت طلوع آفتاب نیست بلکه قبل از طلوع آفتاب، سرخی از سمت مشرق نمایان می‌شود و با طلوع این سرخی، وقت نافله صبح تمام می‌شود.)، وهو آخر وقت فضيلة الفريضة (این آخرین وقت فضیلت فریضه است. آخرین وقت اداء فریضه نیست بلکه آخرین وقت فضیلت نماز صبح است)، كالمثل والمثلين للظهرين (مثل یک مثل شاخص یا دو مثل شاخص برای نماز ظهر و عصر. برای انتهاء وقت نافله ظهر و عصر، یک مثل و دو مثل را شاخص قرار می‌دادیم) والحمرة المغربية (ذهاب حمره مغربیه را برای مغرب قرار می‌دادیم. ملاک در مورد نافله صبح، طلوع حمره مشرقیه است.) للمغرب. (ملاک در مورد نماز ظهر و عصر، برخی قائل بودند که ملاک وقت در نافله ظهر و عصر، $\frac{۲}{۷} $ و $\frac{۴}{۷} $ است. شهید فرمود: ملاک یک مثل و دو مثل است. مرحوم شهید می‌فرماید: این که در مورد وقت نافله صبح گفته شد: وللصبح حتّى تطلع الحمرة من قبل المشرق، ضمیر هو به وقت مذکور برای نافله صبح که ادامه دارد تا انتهاء وقت فضیلت؛ بازگشت دارد. این با مثل و دو مثل آن جا سازگار است نه با $\frac{۲}{۷} $ و $\frac{۴}{۷} $. چرا با مثل و دو مثل سازگار است؟ چون در مثل و دو مثل، انتهاء وقت فضیلت خود نماز ظهر، مثل است. نافله ظهر هم تا همان زمان ادامه دارد. در خصوص نماز عصر نیز اینگونه است. یعنی انتهاء وقت فضیلت نماز عصر، دو مثل است؛ نافله عصر نیز تا همان زمان امتداد دارد. در نماز صبح نیز همینگونه است. به عبارت دیگر، انتهاء وقت فضیلت نماز صبح، طلوع حمره مشرقیه است و نافله صبح نیز تا همان زمان امتداد دارد. از این رو می‌توان گفت: تا هر زمانی که وقت فضیلت خود نماز فریضه ادامه دارد، وقت نافله نیز تا همان زمان امتداد دارد. اما اگر برای نماز ظهر و عصر $\frac{۲}{۷} $ و $\frac{۴}{۷} $ را ملاک قرار دهیم، از این قاعده خارج می‌شود) وهو (این که در نماز صبح گفتیم، وقت نافله صبح تا انتهاء وقت فضیلت خود صبح ادامه دارد) يناسب رواية المثل، لا القدم (مناسبت دارد با روایت مثل. چون اگر نظریه مثل را اختیار کنیم، در خصوص نماز ظهر و عصر نیز این امر رخ داده است. چون در آن جا نیز، انتهاء وقت فضیلت خود نماز فریضه، انتهاء وقت نافله می‌شود. اما اگر قدم را اختیار کنیم از این قاعده خارج می‌شود.

بنابر این ایشان قاعده‌ای را بیان نمود و آن عبارت است از این که تا هر زمانی که وقت فضیلت نماز ادامه دارد، وقت نافله نیز ادامه دارد).

المشهور رواية (١) وفتوىً.

وفي بعض الأخبار ما يدلّ على امتدادهما بامتداد وقت فضيلة الفريضة (٢) وهو زيادة الظلّ بمقدار مثل الشخص للظهر ومثليه للعصر. وفيه قوّة.

ويناسبه المنقول من فعل النبيّ صلى‌الله‌عليه‌وآله والأئمّة عليهم‌السلام وغيرهم من السلف : من صلاة نافلة العصر قبل الفريضة متّصلةً بها (٣).

وعلى ما ذكروه من الأقدام لا يجتمعان أصلاً لمن أراد صلاة العصر في وقت الفضيلة ، والمرويّ أنّ النبيّ صلى‌الله‌عليه‌وآله كان يُتبع الظهر بركعتين من سُنّة العصر ، ويؤخّر الباقي إلى أن يريد صلاة العصر ، وربّما أتبعها بأربع وستّ وأخّر الباقي (٤).

وهو السرّ في اختلاف المسلمين في أعداد نافلتيهما ، ولكن أهل البيت أدرى بما فيه.

ولو أخّر المتقدّمة على الفرض عنه لا لعذر نقص الفضل وبقيت أداءً ما بقي وقتها. بخلاف المتأخّرة ، فإنّ وقتها لا يدخل بدون فعله.

﴿ وللمغرب إلى ذهاب الحمرة ﴿ المغربيّة .

﴿ وللعشاء كوقتها فتبقى أداءً إلى أن ينتصف الليل. وليس في النوافل ما يمتدّ بامتداد وقت الفريضة على المشهور (٥) سواها.

____________________

(١) الوسائل ٣ : ١٠٣ ، الباب ٨ من أبواب المواقيت ، الحديث ٣ و ٤.

(٢) قال الفاضل الإصفهاني : وهو صحيحة زرارة ... بناءً على كون المراد بالذراع القامة ، المناهج السويّة : ١٧ وراجع الوسائل ٣ : ١٠٣ ، الباب ٨ من أبواب المواقيت ، الحديث ٣.

(٣) لم نظفر به.

(٤) لم نظفر به.

(٥) مقابل المشهور امتداد وقت جميع النوافل الراتبة بامتداد الفريضة وبه رواية ، لكنّها معارضة بما هو أصحّ منها وأشهر. (منه رحمه‌الله).

﴿ وللّيل* بعد نصفه الأوّل ﴿ إلى طلوع الفجر الثاني.

والشفع والوتر من جملة صلاة الليل هنا ، وكذا تشاركها في المزاحمة بعد الفجر لو أدرك من الوقت مقدار أربع. كما يُزاحَم بنافلة الظهرين لو أدرك من وقتها ركعة. أما المغربيّة فلا يُزاحَم بها مطلقاً ، إلّا أن يتلبّس منها بركعتين فيتمّهما مطلقاً.

﴿ وللصبح حتّى تطلع الحمرة من قبل المشرق ، وهو آخر وقت فضيلة الفريضة ، كالمثل والمثلين للظهرين والحمرة المغربية للمغرب. وهو يناسب رواية المثل ، لا القدم.

﴿ وتُكره النافلة المبتدأة ** ـ وهي التي يُحدثها المصلّي تبرّعاً ، فإنّ «الصلاة قربان كلّ تقي» (١) واحترز بها عن ذات السبب ، كصلاة الطواف والإحرام وتحيّة المسجد عند دخوله والزيارة عند حصولها والحاجة والاستخارة والشكر وقضاء النوافل مطلقاً ـ في هذه الأوقات الخمسة : المتعلّق اثنان منها بالفعل ﴿ بعد صلاتي الصبح إلى أن تطلع الشمس ﴿ والعصر إلى أن تغرب ﴿ و ثلاثة بالزمان ﴿ عند طلوع الشمس أي بعده حتى ترتفع ويستولي شعاعها وتذهب الحمرة ، وهنا يتّصل وقت الكراهتين : الفعلي والزماني ﴿ و عند ﴿ غروبها أي ميلها إلى الغروب واصفرارها حتّى يكمل بذهاب الحمرة المشرقيّة ، وتجتمع هنا الكراهتان في وقت واحد ﴿ و عند ﴿ قيامها في وسط

____________________

(*) في (س) : والليل.

(**) لم ترد «المبتدأة» في (س).

(١) كما ورد في الخبر ، راجع الوسائل ٣ : ٣٠ ، الباب ١٢ من أبواب أعداد الفرائض ونوافلها ، الحديث ١ و ٢.