درس فرائد الاصول - تعادل و تراجیح

جلسه ۴۰: تعارض الدلیلین ۴۰

 
۱

خطبه

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین و الصلاة و السلام علی أشرف الانبیاء و المرسلین سیدنا و نبینا محمد و آله الطیبین الطاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین من الان إلی قیام یوم الدین.

۲

دوران بین حقیقت و مجاز با قرینه

إذا دار الامر بین الحقیقة و المجاز مع القرینة، دو دلیل با یکدیگر تعارض کردند نمی‌دانیم این یکی را حمل بر حقیقت کنیم یا دیگری را حمل بر مجاز مع القرینة کنیم، به کدام أخذ کنیم؟ دار الامر بین الحقیقة و المجاز مع القرینة؟

گفته شده است که الحقیقة اولی، حمل بر حقیقت اولی است مثل این که می‌گفتیم التقیید اولی من التخصیص، در اینجا هم می‌گوییم الحقیقة اولی من المجاز مع القرینة، یعنی ظهور لفظ در معنای حقیقی قوی‌تر است از ظهور لفظ در معنای مجازی مع القرینة، این ظهور از آن ظهور قوی‌تر است، مثلا می‌گوید رأیتُ أسداً، در جای دیگر می‌گوید رأیت أسداً یرمی، البته اگر رأیت أسداً یرمی بلامعارض بود یرمی قرینه صارفه برای اسد می‌شد، اما صحبت در تعارض است، هم رأیت أسداً داریم و هم رأیت أسداً یرمی داریم، در اینجا نمی‌دانیم ظاهر رأیت أسداً را حفظ کنیم یعنی حیوان مفترس دیدم، اگر چنین کاری کنیم باید در دیگری تصرف کنیم، یعنی باید در کلمه یرمی تصرف کنیم و بگوییم این که می‌گوید رأیتُ أسداً همان حیوان مفترس را می‌گوید، این یرمی برای چیست؟ حیوان مفترس که یرمی ندارد، می‌گوید لابد یک حیوان مفترسی بوده است که به او عادت دادند تا حدی که تیراندازی بلد شده است، ناچاریم، مثل کلب معلَّم این هم حیوان مفترس معلَّم است، اگر بنا باشد رأیت أسداً را حمل بر معنای حقیقی کنیم و در رأیت أسداً یرمی تصرف کنیم، در آن یرمی به این صورت باید تصرف شود که با یکدیگر سازگار باشند. یا این که به ظاهر رأیت أسداً یرمی را أخذ می‌کنیم یعنی حمل بر رجل شجاع می‌کنیم به قرینه یرمی و در دیگری که می‌گوید رأیت أسداً تصرف می‌کنیم یعنی مراد او رجل شجاع است نه حیوان مفترس. همانطور که در آنجا أسد رجل شجاع است، در اینجا هم أسد رجل شجاع است.

دار الامر بین اصالة الحقیقة و بین المجاز مع القرینة، کدام بر دیگری فائق و قرینه صارفه است؟ می‌گویند الحقیقة اولی، حمل بر حقیقت اولی است یعنی به ظاهر رأیت أسداً أخذ می‌کنیم و در رأیت أسداً یرمی تصرف می‌کنیم و حمل بر أسد معلَّم می‌کنیم.

مناقشه مصنف در تقدیم حقیقت بر مجاز با قرینه

شیخ انصاری می‌فرماید علت این که ظاهر این قوی‌تر از آن است چیست؟ یعنی ظاهر این از این جهت که وضع شده است قوی‌تر است، از این جهت که این ظهور مستند به وضع است مقدم است؟ یعنی ظهور رأیت أسداً مستند به وضع است و ظهور رأیت أسداً یرمی مستند به قرینه است، ظهور مستند به وضع قوی‌تر از ظهور مستند به قرینه است، منظور شما این است؟ قرینه:

  1. تارةً قرینه لفظیه است. اگر قرینه لفظیه باشد آن ظهور هم مستند به وضع است، رأیت أسداً یرمی، قرینه لفظ یرمی است، از کجا شما قرینه می‌گیرید از یرمی که مراد در اینجا از أسد رجل شجاع است؟ بخاطر این که رمی به معنای تیراندازی است و تیراندازی برای آدم است نه حیوان، این هم مستند به لفظ می‌شود یعنی مستند به وضع کلمه یرمی.
  2. اگر قرینه لفظیه نباشد و قرینه حالیه باشد، خب قرینه حالیه به نوبه خودش قطع آور است، قرینه حالیه کمتر از وضع نیست، مثلا می‌فرماید إغتسل للجمعة، این ظهور در وجوب دارد، در جای دیگر شخصی خدمت امام علیه السلام آمد و درخواست کرد مقداری از اعمال مستحبه روز جمعه را بیان کنید، امام علیه السلام در حالی که مستحبات روز جمعه را بیان می‌کرد، إفعل کذا و کذا و کذا، إغتسل للجمعة، در ردیف آن إغتسل للجمعه را هم بیان می‌کند، اینجا به قرینه حالیه که امام در چه حالی این‌ها را بیان فرموده است، در حالی که مستحبات روز جمعه را بیان می‌کرد، در این حال مستحباتی را ذکر کرد و ضمناً إغتسل للجمعه هم در ردیف اینها آمد، در نتیجه یک إغتسل للجمعه در آنجا داریم و یک إغتسل للجمعة هم در این ردیف داریم، این إغتسل للجمعه که در ردیف مستحبات بیان شده است ظهور در استحباب دارد به قرینه حالیه، امام در حال بیان مستحبات این را ذکر کرد. إغتسل للجمعة دیگر ظهور در وجوب دارد. اگر آن یکی نبود این قرینه حالیه برای شما یقین آور بود که غسل جمعه مستحب است، قرینه حالیه مفید قطع بود که غسل جمعه مستحب است منتها چون معارض دارد جلوی قطع را می‌گیرد ولی در عین حال هرچه باشد این قرینه حالیه کمتر از آن ظهور مستند به وضع نیست، چون وضع یقین آور نیست، شما وقتی شنیدید إغتسل للجمعة، احتمال می‌دهید که وجوب مراد باشد و احتمال می‌دهید استحباب مراد باشد، چون به وجوب وضع شده است أظهر است، یعنی ظاهر در وجوب است، اما یقین نیست، در نتیجه آن قرینه حالیه کمتر از این ظهور نیست.
  3. ممکن است قرینه حالیه نباشد بلکه منفصله قطعیه باشد، مثلا در جائی می‌فرماید إغتسل للجمعة، در جای دیگر می‌فرماید إغتسل للزیارة و الجنابة و الجمعة إلی آخر. در جایی که ردیف می‌کند اجماع قائم شده است که ماعدای غسل جمعه مستحب است، اجماع بر استحباب آنها (غسل الجنابت نه بلکه غسل‌های دیگر مستحبی) قائم شده است، إغتسل هم در ردیف آنها بیان شده است، اگر معارض نداشت شما با این قرینه منفصله یعنی اجماع قطع پیدا می‌کردید این هم مثل بقیه آنها مستحب است ولی چون معارض دارد در این مورد این قطع را نمی‌توانید حاصل کنید بخاطر داشتن معارض، ولی در عین حال این قرینه منفصله کمتر از آن ظهور نیست، ظهوری که مستند به وضع است، إغتسل للجمعة را می‌گوید ظهور در وجوب دارد، ولی در عین حال این قرینه منفصله کمتر از آن نیست.
  4. اگر قرینه منفصله ظنیه باشد اما ظن معتبر، قرینه ظنیه معتبره، مثل این که در جائی می‌فرماید إغتسل للجمعة، در جای دیگر هم می‌گوید إغتسل لفلان و فلان و فلان و للجمعة، قرینه حالیه نداریم، منفصله قطعیه هم نداریم اما منفصله ظنیه داریم و آن شهرت است که قائم شده است به استحباب ما عدا الجمعة، نسبت به ماعدای جمعه مشهور علماء به استحباب آن فتوا دادند و فرض این است که شهرت از ظنون خاصه است مثلا. اگرچه در اینجا شهرت قطع آور نیست ولی ظن معتبر است، اگر معارض نداشت طبق همان شهرت بنابر وحدت سیاق می‌گوییم این هم مثل بقیه آنها مستحب است ولی چون معارض دارد نگران شدیم. قلنا که این نگرانی تأثیری ندارد، چه تفاوتی است بین آن کلمه إغتسل و آن کلمه إغتسل، اگر آن إغتسل نبود شهرت قرینه صارفه بر این کلمه إغتسل می‌شد و این را حمل بر استحباب می‌کردم، مگر این إغتسل با آن إغتسل تفاوت دارد؟ همانطور که شهرت قرینه می‌شود بر این که این إغتسل در ردیف ذکر شده است حمل بر استحباب شود، همینطور یصلح قرینه بر این که آن إغتسل که جداگانه ذکر شود حمل بر استحباب شود، چون این إغتسل با آن إغتسل هیچ تفاوتی ندارند، هر دو صیغه إفعل هستند، اگر شهرت می‌تواند برای إغتسل قرینه صارفه شود، می‌تواند برای آن إغتسل هم که جداگانه ذکر شده است قرینه صارفه باشد.
  5. اگر قرینه منفصله باشد اما نه قطعیه است و نه ظن معتبر بلکه ظن غیر معتبر است، مثل این که در جایی می‌فرماید إغتسل للجمعة، در جای دیگر هم می‌فرماید إغتسل لفلان و لفلان و لفلان و للجمعة، این هم در ردیف آنها واقع شده است، ماعدای جمعه یعنی غسل‌های دیگر که در ردیف ذکر شده است مثلا چهار مورد دیگر ذکر شده است غیر از غسل جمعه، از این چهار تا، سه تا یقیناً مستحب است و یکی یقیناً واجب است، اگر شما جداگانه آن معارض را نداشتید یعنی إغتسل للجمعة معارض را نداشتید و فقط همین‌هایی که در ردیف یکدیگر ذکر شده است را داشتید که سه تا مستحب و یکی واجب بود، این یکی مشکوک، یعنی این إغتسل للجمعة مشکوک است که واجب است یا مستحب، می‌گفتید الظن یلحق الشیء بالاعم الاغلب، آن که غلبه دارد این ملحق به آن غلبه است، از این پنج تا سه تا مستحب است و یکی واجب است و یکی مشکوک است، نمی‌دانیم این مشکوک را ملحق کنیم به آن یکی که واجب است یا به آن سه تا که مستحب است، در اینجا الظن یلحق الشیء بالاعم الأغلب، در اینجا غلبه را شما قرینه در نظر می‌گرفتید. البته غلبه از ظن‌هایی نیست که بمجردها حجیت داشته باشد، از ظنون معتبره نیست اما می‌تواند قرینه باشد. اما معارض دارد، در جائی إغتسل للجمعة به تنهائی ذکر شده است که ظهور در وجوب دارد، ظهور آن إغتسل را می‌سنجیم یا ظهور این إغتسل که در اینجا ذکر شده است، البته در اینجا قبول داریم که به آن إغتسل للجمعة که تنها گفته شده است أخذ می‌کنیم و این إغتسل را حمل بر وجوب می‌کنیم، از این قرینه غلبه در این مورد استفاده نمی‌کنیم. چون این غلبه حجیت ندارد، اگر بلامعارض بود شاید قرینیت داشته باشد اما چون معارض دارد از صلاحیت قرینیت ساقط می‌شود دیگری برنده است. دیگری برنده است اما نه از جهت این که الحقیقة أولی من المجاز مع القرینة، صحبت الحقیقة أولی نیست، صحبت این است که این طرف چنین قرینه‌ای ندارد، آن أظهر است و این ظاهر است، در نتیجه یقدم الأظهر علی الظاهر، اما نه از این باب که آن حقیقت است و این مجاز است بلکه از این باب که مجرد أنّه أظهر و هذا ظاهر، چون چنین قرینه‌ای که معتنا به باشد ندارد.

بالاخره کسانی که می‌گویند إذا دار الامر بین الحقیقة و المجاز مع القرینة، الحقیقة أولی، ما وجهی به این عنوان پیدا نکردیم که کجاست الحقیقة أولی؟ پنج فرض ذکر شد، در چهار فرض المجاز أولی بود، در یک فرض هم بله جانب حقیقت أولی است اما نه به عنوان این که حقیقت است اولی است، بلکه به عنوان این که این طرف قرینه معتنا به ندارد، به نسبت أظهر و ظاهر می‌شود.

اگر مراد آنها از الحقیقة أولی من المجاز است چیز دیگری است، باید فکر کنیم که چه چیزی است، فعلا چیزی به نظر ما نمی‌آید، همین‌ها بود که به نظر ما آمد و توضیح دادیم.

۳

بررسی اظهر و ظاهر در تعارض دو صنف از ظهور

اما أظهر و ظاهر به ملاحظه صنف المتعارضین. تابحال این بحثی که بیان می‌کردیم أظهر و ظاهر به ملاحظه نوع المتعارضین بود، اما الان به ملاحظه صنف المتعارضین بررسی می‌کنیم.

به ملاحظه صنف المتعارضین، کدام صنف از کدام صنف أظهر است؟

مثال‌های بررسی اظهر و ظاهر در دو صنف از ظهور

در لابلای مباحث گذشته مخفی نماند که صنفی به میان آمد، مثلا گفتیم مفهوم غایت أظهر از مفهوم شرط است، مفهوم شرط أظهر از مفهوم وصف است، اینها همان صنف است چون همه در یک نوع [هستند] مفهوم هستند، مفهوم در مقابل منطوق خودش یک نوعی است، منطوق یک نوع است، مفهوم یک نوع است و این نوع مفهوم دارای اصنافی است، مفهوم وصف، مفهوم شرط، مفهوم غایت، مفهوم لقب و امثال ذلک. بیان کردیم که کدام صنف نسبت به کدام صنف قوی‌تر است.

مثال دیگر، إذا تعذر الحقیقة أقرب المجازات أولی، إذا دار الامر بین المجازین أحدهما أقرب المجازات و الآخر أبعد المجازات، می‌گویند أقرب المجازات مقدم است بر أبعد المجازات، حق هم همین است، ظهور أقرب المجازات قوی‌تر است از ظهور أبعد المجازات،

مثلا در جائی می‌گوید اجلس یوم الجمعة، در جای دیگری هم می‌گوید لایجب الجلوس یوم الجمعة، این دو با یکدیگر تعارض دارند، یکی می‌گوید اجلس ویکی می‌گوید لایجب الجلوس، در اینجا یا باید در اجلس تصرف کنیم و حمل بر استحباب کنیم و یا در لایجب الجلوس تصرف کنیم، البته در لایجب آن نمی‌توان تصرف کنیم چون نص است و در نص نمی‌شود تصرف کرد، در یوم الجمعة ممکن است انسان تصرف کند و بگوید یوم الجمعة یعنی بعد از زوال یوم جمعه لایجب الجلوس، این را حمل بر بعض یوم الجمعة کنیم، اجلس در وجوب خودش باقی باشد و به آن دست نمی‌زنیم و واجب است اما در مثال دوم در یوم الجمعة تصرف می‌کنیم یعنی بعد از ظهر آن واجب نیست. در اینجا کدام أولی است؟ آیا اجلس را حمل بر استحباب کنیم بهتر است یا یوم الجمعة را حمل به مابعد الزوال کنیم بهتر است؟ استعمال امر در ندب شایع است یا استعمال کل در جزء شایع است؟ استعمال امر در ندب شایع است، لذا اجلس را حمل بر استحباب می‌کنیم چون استعمال امر در ندب شایع است، نه این که در مثال دوم یوم الجمعة را حمل به مابعد زوال کنیم که استعمال کل در جزء شود، این چندان شیوع ندارد. در نتیجه دومی به حال خودش باقی است یعنی در لایجب الجلوس یوم الجمعة تصرف نمی‌کنیم و اولی را حمل بر استحباب می‌کنیم. استعمال الامر فی الندب شایعٌ، استعمال الکل فی الجزء لیس بشایع.

نکته: إفعل در وجوب أظهر نیست، لأنّ استعمال الامر فی الندب شایع لذا امر در وجوب أظهر نیست، ظاهر است اما أظهر نیست، اما استعمال کل در جزء شایع نیست و لذا کل در همان کل أظهر است، اما امر در وجوب شایع نیست فلذا در کل تصرف نمی‌کنیم بلکه در امر تصرف می‌کنیم.

حتی در مثال واحد، در یک کلمه دار الامر بین أقرب المجازات و أبعد المجازات، می‌گویند أقرب المجازات اولی است، مثلا رأیت أسداً یرمی مسلم است که حیوان مفترس مراد نیست، چون در حیوان مفترس یرمی راه ندارد، بلکه مراد از أسد یا رجل شجاع است یا رجل أبخر، یعنی رجلی که به حیوان مفترس در شجاعت شباهت دارد یا رجلی که به حیوان مفترس شباهت دارد در بوی دهان که خیلی متعفن است، در اینجا حمل بر رجل أبخر شود یا حمل بر رجل شجاع؟ در اینجا حمل بر رجل شجاع می‌شود، إذا تعذر الحقیقة أقرب المجازات، أقرب المجازات رجل شجاع است نه رجل أبخر چون وجه شبیه شجاعت در این قوی‌تر است از دیگری، وجه شبه اظهر خواصّ باید باشد، و اظهر خواصّ شجاعت است.

مثلا در جائی از مولا أمری صادر شده است، إفعل کذا و اجماع قائم شده است که این أمر برای وجوب نیست، در اینجا تعذّر الحقیقة، حقیقت متعذر شد، حالا به استحباب یا اباحه حمل کنیم؟ إذاً تعذر الحقیقة أقرب المجازات أولی، ندب أقرب به وجوب است یا اباحه؟ به ندب حمل می‌کنیم.

مثلا دو عام با یکدیگر تعارض کردند، یکی برای تخصیص أولی‌تر از دیگری است یعنی اگر این یکی را تخصیص بزنیم أولی از دیگری است به جهت این که أحدهما أظهر است به حسب وضع، مثلا می‌گوید أکرم العلماء یا أکرم کل عالم، در جای دیگری می‌گوید لاتکرم الشاعر یا لاتکرم الفاسق، هر دو عام هستند و در ماده اجتماع تعارض می‌کنند، کدام را اگر تخصیص بزنیم أولی است؟ دومی را اگر تخصیص بزنیم أولی است یعنی لاتکرم الفاسق را اگر تخصیص بزنیم أولی است، چون عموم الفاسق از طریق مفرد محلی باللام است، اما عموم العلماء از طریق جمع محلی باللام است، ظهور العلماء در عموم قوی‌تر است از ظهور الشاعر در عموم، چون گفتیم دلالت مفرد محلی باللام بر عموم با مقدمات حکمت است، اما جمع محلی باللام بر عموم وضع شده است، مصور بالکل وضع برای عموم شده است، در نتیجه أکرم العلماء تخصیص نمی‌خورد و لاتکرم الفاسق یا لاتکرم الشاعر را تخصیص می‌زنیم.

مثلا دو عام با یکدیگر تعارض کردند، یکی در مقام ضرب القانون است، دیگری در مقام بیان حکم فرعی است، خب ظهور آن که در مقام ضرب القانون است قوی‌تر است، ابا از تخصیص دارد، اما آن که در مقام بیان حکم فرعی است را به آسانی می‌تواند تخصیص بزنید، مثلا در جائی می‌فرماید من أتلف مال الغیر فهو له ضامن، در جای دیگری هم فرموده است المستعیر لایضمن إلا بالشرط، خب این دو در ماده اجتماع تعارض می‌کنند، اگر چنانچه مستعیر عاریه را اتلاف کرد، کسی که عاریه گرفته است، ضامن است یا ضامن نیست؟ عموم المستعیر لایضمن إلا بالشرط می‌گوید ضامن نیست، چون مستعیر است ضامن نیست، مگر این که شرط کند، اما دیگری می‌گوید من أتلف مال الغیر، هر کسی مال دیگری را اتلاف کرد ضامن است، چه مستعیر باشد و چه مستودع باشد و چه هر کس دیگری باشد. وقتی در ماده اجتماع تعارض کردند یعنی مستعیر که مال مردم را اتلاف کرده است، من أتلف می‌گوید ضامن است، المستعیر لایضمن می‌گوید ضامن نیست، کدام را تخصیص بزنیم؟ اولی را نباید تخصیص بزنیم، اولی در مقام ضرب القانون است، آنجا شارع یک قانونی به دست مکلفین می‌دهد، من أتلف مال الغیر فهو له ضامن، اسم نبرده است از عنوانی از عناوین که این من أتلف چه کسی باشد، اما دومی یک حکم فرعی را بیان می‌کند، کسی مالی را از کسی عاریه گرفت اگر شرط ضمانت شود ضامن است و اگر شرط ضمانت نشود ضامن نیست، این بیان حکم فرعی است و بیان حکم فرعی را باید تخصیص بزنیم، یعنی بگوییم المستعیر لایضمن إلا إذا کان متلفاً، مگر در صورتی که متلف باشد، یا در زمانی که شرط شده باشد.

و امثال آن مثلا دو عام است یکی معلل ویکی غیر معلل، عام معلل ابا از تخصیص دارد اما عام غیر معلل ابا از تخصیص ندارد.

مثلا یکی قلیل الافراد است و یکی کثیر الافراد است، کثیر الافراد تخصیص می‌خورد اما قلیل الافراد تخصیص نمی‌خورد.

مثلا یکی مستلزم تخصیص أکثر است و دیگری مستلزم تخصیص أکثر نیست، آن که مستلزم تخصیص أکثر نیست را تخصیص می‌زنیم.

۴

تطبیق «دوران بین حقیقت و مجاز با قرینه»

از جمله موارد أظهر و ظاهر در متعارضین بالنوع ظهور اللفظ فی المعنی الحقیقی مع ظهوره مع القرینة فی المعنی المجاز است. ظهور لفظ تعارض می‌کند در معنای حقیقی مثل رأیت أسداً مع ظهور لفظ البته با قرینه در معنای مجازی که در جای دیگر می‌گوید رأیت أسداً یرمی، این دو ظهور با یکدیگر تعارض می‌کنند، و عبّروا عنه بتقدیم الحقیقة علی المجاز، از آن تعبیر شده است به تقدیم حقیقت بر مجاز، و رجّحوها علیه، ظهور حقیقی را ترجیح دادند بر ظهور مجازی مع القرینة و در دومی تصرف کرده‌اند، گفتند مراد حیوان مفترس معلّم است در رأیت أسداً یرمی.

شیخ می‌گوید اعتراضی در اینجا وارد است، فإن أرادوا أنّه إذا دار الامر بین طرح الوضع اللفظی بإرادة المعنی المجازی و بین طرح مقتضی القرینة فی الظهور المجازی بإرادة المعنی الحقیقی فلاأعرف له وجهان، اگر مراد آنها این است که امر دائر است از وضع لفظی صرف نظر کنیم، این که می‌گوید رأیت أسداً، از وضع لفظی لفظ أسد صرفنظر کنیم بإرادة المعنی المجازی، این أسد را حمل بر رجل شجاع کنیم، و بین طرح مقتضی القرینة، یا این که از مقتضای قرینه صرفنظر کنیم، مقتضای قرینه کجاست؟ فی الظهور المجازی، در مثال رأیت أسداً یرمی از مقتضای قرینه صرف نظر کنیم، چطور صرف نظر کنیم؟ بإرادة المعنی الحقیقی، در اینجا أسد را حمل بر معنای حقیقی آن کنیم یعنی حیوان مفترس معلَّم، اگر مراد آنها این است، فلا أعرف له وجه، نمی‌دانم وجه آن چیست، چطور حقیقت از مجاز أولی می‌شود؟. لأنّ ظهور اللفظ فی المعنی المجازی، لفظ که ظهور در معنای مجازی دارد، إن کان مستنداً إلی قرینة لفظیه، اگر مستند باشد به قرینه لفظیه مثل یرمی، فظهوره مستندٌ إلی الوضع، پس این ظهور در معنای مجازی هم مستند به وضع لفظی است، چنانچه دیگری مستند به وضع لفظی است، و إن استند إلی حال، اگر مستند به قرینه حالیه شود، أو قرینة منفصلة قطعیّة، یا مستند به قرینه منفصله قطعیه است، قرینه حالیه قطعیه است، قرینه منفصله هم ممکن است قطعیه باشد و ممکن است ظنیه باشد که شیخ مقید می‌کنند به قطعیّة، فلاتقصر عن الوضع، قرینه حالیه یا قرینه منفصله قطعیه کمتر از وضع نیست، اگر إغتسل للجمعة وضعاً ظهور در وجوب دارد، در این یکی هم به وسیله اجماع یا به وسیله قرینه حالیه ظهور در استحباب دارد و این کمتر از آن نیست، و إن کان ظناً معتبراً، اگر این قرینه منفصله باشد از باب ظن معتبر مثل شهرت، فینبغی تقدیمه علی الظهور اللفظی المعارض کما یقدم علی الظهور اللفظ المقرون، اگر معارض نبود و تنها این یکی بود مثلا إغتسل لفلان و لفلان و لفلان و للجمعة، آن چند مورد دیگر بالشهرة مستحب بودند، این آخری را نمی‌دانیم مستحب است یا واجب است؟ شهرت قرینه صارفه می‌شد باللفظ المقرون به؛ به لفظی که مقرون به شهرت است. همانطور که شهرت قرینه صارفه است باللفظ المقرون به، به آن لفظی که مقرون به این شهرت است یعنی إغتسل، همانطور این شهرت قرینه می‌شود باللفظ المعارض به، با آن لفظی که با این تعارض می‌کند یعنی إغتسل للجمعة که جداگانه گفته شده است.

می‌فرمایند اگر ظن معتبر باشد فینبغی تقدیمه علی الظهور اللفظی المعارض کما یقدم علی الظهور اللفظ المقرون به.

إلا أن یفرض ظهوره ضعیفاً یقوی علیه، مگر این که فرض کنیم ظهور آن لفظ ضعیف است بطوری که آسیب پذیر است، [بخلاف] ظهور الدلیل المعارض، اما ظهور دلیل معارض قوی است، مثلا در اینجا می‌گوید إغتسل للجمعة، در جای دیگر می‌فرماید إغتسل لفلان و لفلان و لفلان و للجمعة، از غلبه قرینه را می‌گیریم، غلبه چنین قرینیتی ندارد، اگر معارض نداشت می‌توانست کاری کند، اما الان که معارض دارد نمی‌تواند روی آن معارض اثر بگذارد، فلذا آن معارض قوی‌تر می‌شود، فیدور الامر بین ظاهرین، این إغتسل با آن إغتسل تعارض می‌کنند و أحدهما أقوی من الآخر است یعنی این إغتسل که جداگانه گفته شده است أقوی از إغتسل دیگری است، در این صورت درست است که حقیقت برنده است اما حقیقت برنده است نه به عنوان حقیقت بودن آن، بلکه به عنوان این که ظهور آن قوی‌تر است.

معطوف علیه را خواندیم رسیدیم به معطوف؛ و إن أرادوا به معناً آخر، اگر مراد آنها از تقدم الحقیقة علی المجاز مطلب دیگری است، فلابد من التأمل فیه، وقت نیاز دارد که در اطراف آن تأمل کنیم ببینیم منظور چیست، هذا بعض الکلام فی تعارض النوعین المختلفین من الظهور، دو ظهور از دو نوع مختلف با یکدیگر تعارض کردند و بررسی کردیم که کدام أظهر است و کدام ظاهر است.

۵

تطبیق «تعارض صنفین ظهور»

و أما الصنفان المختلفان من نوع واحد، فالمجاز الراجح شایع مقدم علی غیره، مجاز راجح مقدم است بر مجاز غیر راجح مثلا أمر در ندب راجح است اما کل در جزء راجح نیست. ولذا يحمل الأسد في «أسد يرمي» على الرجل الشجاع دون الرجل الأبخر متعارضین که سهل است، در کلمه واحده اگر تعارض کنند، به أقرب المجاز أخذ می‌شود و لذا یحمل الاسد فی أسد یرمی علی الرجل الشجاع دون الرجل الأبخر، به رجل شجاع حمل می‌شود نه به رجل أبخر، چون أقرب است. و یحمل الامر المصروف عن الوجوب علی الاستحباب دون الاباحة.

و أما تقدیم بعضی افراد التخصیص علی بعض، دو عام با یکدیگر تعارض کردند، کدام تخصیص مقدم بر دیگری است، مقدم بودن بعضی افراد تخصیص بر بعض، فقد یکون بقوة عموم أحد العامین علی الاخر، از این جهت است که أحد عامین قوی‌تر از دیگری است، إما بنفسه، طبعاً قوی‌تر است، وضعاً قوی‌تر است، کتقدیم الجمع المحلی باللام علی المفرد المعرّف، جمع محلی باللام قوی‌تر است از مفرد معرف، و نحو ذلک، یا مثلا المصوّر بالکل قوی‌تر است از مفرد معرف، و إما بملاحظة المقام، یا این که وضعاً تفاوتی ندارند، هر دو جمع محلی باللام هستند، به ملاحظه مقام یکی قوی‌تر از دیگری است، فإنّ العام المسوق لبیان الضابط أقوی من غیره، عامی که سوق شده است برای اعطای ضابطه قوی‌تر از عامی است که اعطا شده است برای بیان حکم فرعی، مثلا من أتلف مال الغیر، [در تعارض با] المستعیر لایضمن، و نحو ذلک، عام معلل قوی‌تر از عام غیر معلل است،

و قد یکون لقرب أحد التخصیصین و بعد الآخر، تارةً قوی بودن از این جهت است که تخصیص زدن به این عام نزدیک‌تر به ذهن می‌آید تا تخصیص زدن به دیگری، کما یقال إنّ الاقل افراداً مقدمٌ علی غیره، آن که أقل افراداً است مقدم بر دیگری است یعنی ظهور آن قوی‌تر است، عامی که افراد آن کمتر است در مقابل عامی که افراد آن زیادتر است کالخاص بالنسبة إلی العام است، مثل خاصی در مقابل عام است، همانطور که خاص قوی‌تر از عام است، این عام هم قوی‌تر از عام دیگر است بخاطر کمی افراد آن، این که می‌گفتیم افراد این کم است و اگر تخصیص بخورد دیگر چیزی برای آن نمی‌ماند، کما یقال إنّ الاقل افراداً مقدمٌ علی غیره فإنّ العرف یقدم عموم «یجوز أکل کل رمّان» طبیب به مریض گفته است جایز است تو از هر اناری استفاده کنی، همان طبیب یا طبیب دیگر می‌گوید لاتأکل الحامض، ابداً چیز ترش نخوری، هر دوی اینها عام است، انار عام است، شیرین و ترش دارد، ترش هم عام است، انار و غیر انار دارد، هر دو در انار ترش تعارض دارند ولی شما در نظر بگیرید کل رمان و کل حائض، اگر در دنیا کل رمان شیرین و ترش آن مثلا هزار دانه شود، حامض یک میلیون دانه در مقابل آن است، این قلیل الافراد است و آن کثیر الافراد است، در نتیجه این مخصص کل حامض می‌شود، فإنّ العرف یقدم عموم یجوز أکل کل رمان علی عموم النهی عن أکل کل حامض لأنّه أقل أفراداً فیکون أشبه بالنص. مثل نص است، و کما إذا کان التخصیص فی أحدهما تخصیصاً لکثیراً من الافراد، اگر این یکی را تخصیص بزنیم تخصیص أکثر لازم می‌آید بخلاف الآخر، اما اگر دیگری را تخصیص بزنیم تخصیص أکثر لازم نمی‌آید، مثلا می‌گوید أکرم العلماء و بعد می‌گوید لاتکرم الشعراء، أکرم العلماء را تخصیص بزنیم و بگوییم إلا الشعراء، بقیه زیادی از آن باقی می‌ماند، مثلا هزار عالم داشتیم و وقتی گفتیم إلا الشعراء پانصد تا خارج شد و پانصد تا باقی ماند اما لاتکرم الشعراء، شعراء پانصدتا است و از این پانصد تا هم چهارصد و پنجاه تا عالم و پنجاه تا غیر عالم است، اگر این را تخصیص بزنیم یلزم تخصیص أکثر، این را تخصیص بزنیم پنجاه تا می‌ماند و آن را تخصیص بزنیم پانصد تا می‌ماند، و کما إذا کان التخصیص فی أحدهما تخصیصاً لکثیر من الافراد بخلاف الآخر،

بقی فی المقام شیء به نام تعارض أکثر من الاثنین، یعنی سه دلیل با یکدیگر تعارض کردند چه کنیم، اگر چهار دلیل با یکدیگر تعارض کردند چه کنیم؟

العمليّة في هذا المقام ، مع أنّا إذا فرضنا عامّا متقدّما وخاصّا متأخّرا ، فالشكّ في تكليف المتقدّمين بالعامّ وعدم تكليفهم ، فاستصحاب الحكم السابق لا معنى له ، فيبقى ظهور الكلام في عدم النسخ معارضا بظهوره في العموم. نعم ، لا يجري في مثل العامّ المتأخّر عن الخاصّ (١).

ثمّ إنّ هذا التعارض إنّما هو مع عدم ظهور الخاصّ في ثبوت حكمه في الشريعة ابتداء ، وإلاّ تعيّن التخصيص.

تقديم الحقيقة على المجاز والمناقشة فيه

ومنها : ظهور اللفظ في المعنى الحقيقي مع ظهوره مع القرينة في المعنى المجازيّ ؛ وعبّروا عنه بتقديم الحقيقة على المجاز ، ورجّحوها عليه.

فإن أرادوا أنّه إذا دار الأمر بين طرح الوضع اللفظيّ بإرادة المعنى المجازيّ وبين طرح مقتضى القرينة في الظهور المجازيّ بإرادة المعنى الحقيقيّ ، فلا أعرف له وجها ؛ لأنّ ظهور اللفظ في المعنى المجازيّ إن كان مستندا إلى قرينة لفظيّة فظهوره مستند إلى الوضع ، وإن استند إلى حال أو قرينة منفصلة قطعيّة فلا يقصر عن الوضع ، وإن كان ظنّا معتبرا فينبغي تقديمه على الظهور اللفظيّ المعارض ، كما يقدّم على ظهور اللفظ (٢) المقرون به ، إلاّ أن يفرض ظهوره ضعيفا يقوى عليه (٣) ظهور الدليل المعارض ، فيدور الأمر بين ظاهرين أحدهما أقوى من الآخر.

__________________

(١) لم ترد «نعم ـ إلى ـ عن الخاصّ» في (ظ) ، وفي غير (ص) وردت بعد عبارة «ثمّ إنّ هذا التعارض ـ إلى ـ التخصيص».

(٢) لم ترد «المعارض كما يقدّم على ظهور اللفظ» في (ت).

(٣) في غير (ص) زيادة : «بخلاف».

وإن أرادوا به معنى آخر فلا بدّ من التأمّل فيه (١).

هذا بعض الكلام في تعارض النوعين المختلفين من الظهور.

تعارض الصنفين المختلفين في الظهور

وأمّا الصنفان المختلفان من نوع واحد ، فالمجاز الراجح الشائع مقدّم على غيره ؛ ولذا يحمل الأسد في «أسد يرمي» على الرجل الشجاع دون الرجل الأبخر ، ويحمل الأمر المصروف عن الوجوب على الاستحباب دون الإباحة.

وأمّا تقديم بعض أفراد التخصيص على بعض :

فقد يكون بقوّة عموم أحد العامّين على الآخر ، إمّا بنفسه (٢) كتقديم الجمع المحلّى باللاّم على المفرد المعرّف ونحو ذلك ، وإمّا بملاحظة المقام ، فإنّ العامّ المسوق لبيان الضابط أقوى من غيره ، ونحو ذلك.

وقد يكون لقرب أحد التخصيصين (٣) وبعد الآخر ، كما يقال : إنّ (٤) الأقلّ أفرادا مقدّم على غيره ، فإنّ العرف يقدّم عموم «يجوز أكل كلّ رمّان» على عموم النهي عن أكل كلّ حامض ؛ لأنّه أقلّ أفرادا ، فيكون أشبه بالنصّ. وكما إذا كان التخصيص في أحدهما تخصيصا لكثير من الأفراد ، بخلاف الآخر.

__________________

(١) لم ترد «ومنها ـ إلى ـ التأمّل فيه» في (ظ).

(٢) في غير (ت) : «لنفسه».

(٣) في (ر) و (ص) ونسخة بدل (ت) : «المخصّصين».

(٤) في (ه) زيادة : «تخصيص».