درس کفایة الاصول - اصول عملیه و تعارض

جلسه ۱۰۹: استصحاب ۵۰

 
۱

خطبه

۲

دلیل پنجم بر مراد بودن غیر یقین از شک

دلیل پنجم: زراره از امام سوال می‌کند که مرد یقین به وضو داشته و یک چرت یا دو چرت می‌زند، آیا این وضو را واجب می‌کند یا خیر؟ حضرت می‌فرمایند وضو واجب نیست تا یقین به خوابیدن. بعد حضرت می‌فرمایند «لا تنقض الیقین بالشک ابدا». حال صاحب کفایه می‌فرمایند این جمله که بعد از لا حتی یستیقن انه قد نام آمده است، دلیل بر این است که مراد از شک، غیر یقین است. به اینکه:

قدم اول: لا ینقض الیقن بالشک ابدا، بیان برای «لا» است، لا یعنی وضو واجب نیست، حال حضرت درباره کسی این را می‌فرمایند که یقین داشته و الان شک کرده است و حضرت می‌گویند این مرد نباید یقین به وضو را با شک به وضو نقض کند.

قدم دوم: حتی یستیقن انه قد نام، غایت می‌شود برای لا ینقض الیقن بالشک، چون حتی یستیقن انه قد نام، غایت برای لا است و وقتی غایت برای لا شد، برای بیان آن هم می‌شود و هر دو عین هم هستند.

قدم سوم: حکم در مغیا این می‌شود که یقین با شک نقض نمی‌شود مطلقا (ظن بر خلاف حالت سابقه باشد یا نباشد) و این تا زمانی است که یقین به خواب نداشته باشد.

پس منظور از شک، غیر یقین است.

۳

تطبیق دلیل پنجم بر مراد بودن غیر یقین از شک

(دلیل پنجم:) وقوله عليه‌السلام بعده (لا حتی یستیقن انه قد نام): «ولا تنقض اليقين بالشكّ»، أنّ الحكم في المغيّى («لا») مطلقا (و لو ظن بر خلاف باشد) هو (حکم) عدم نقض اليقين بالشكّ، كما لا يخفى.

۴

دلیل اول شیخ انصاری بر مراد بودن غیر یقین از شک و بررسی آن

دلیل اول: اجماع؛ علماء اجماع دارند که استصحاب در جایی که افراد ظن بر خلاف حالت سابقه دارند، جاری می‌کنند و از این معلوم می‌شود که ظن مضر به استصحاب نیست و منظور از شک، خلاف الیقین است.

اشکال اول: اجماعی در کار نیست. لذا بعضی می‌گویند استصحاب در جایی است که دو طرف شک مساوی باشد.

اشکال دوم: بر فرض اجماع باشد، محتمل المدرک است.

۵

تطبیق دلیل اول شیخ انصاری بر مراد بودن غیر یقین از شک و بررسی آن

وقد استدلّ عليه (مراد از شک، خلاف یقین است) أيضا (علاوه بر ادله متقدمه) بوجهين آخرين:

الأوّل: الإجماع القطعيّ على اعتبار الاستصحاب مع الظنّ بالخلاف (خلاف حالت سابقه) على تقدير اعتباره (استصحاب) من باب الأخبار (نه اینکه استصحاب از باب ظن حجت باشد).

وفيه (وجه اول): أنّه لا وجه لدعواه ولو سلّم اتّفاق الأصحاب على الاعتبار (حجت بودن استصحاب با ظن بر خلاف)، (علت لاوجه:) لاحتمال أن يكون ذلك (اجماع) من جهة ظهور دلالة الأخبار عليه (اعتبار استصحاب با ظن به خلاف، یعنی محتمل المدرک است).

۶

دلیل دوم و بررسی آن

دلیل دوم: ظن غیر معتبر، دو حالت دارد:

۱. گاهی دلیل قائم شده بر عدم اعتبار ظن، مثل قیاس، در این صورت وجود ظن کالعدم است و استصحاب جاری می‌شود.

۲. گاهی دلیل بر عدم حجیت قائم نشده است، مثل شهرت، حال اگر این چنین ظنی بر خلاف یقین سابق اتفاق افتاد و به خاطر این ظن دست از حالت سابقه برداشتیم کار اشتباهی کرده‌ایم چون درباره این ظن شک داریم که حجت است یا خیر، پس گویا از یقین به خاطر شک دست برداشته‌ایم.

پس نتیجه این می‌شود که اگر حتی کسی ظن بر خلاف داشته باشد، استصحاب جاری می‌شود با وجود ظن، ظن مضر به حالت سابقه نیست.

اشکال: صغری: استصحاب اثر شک متساوی الطرفین است.

یکی فرض می‌کند که استصحاب، اثر شک متساوی الطرفین است، حال دلیل شیخ انصاری می‌تواند این را نقض کند و بگوید استصحاب اثر مطلق غیر یقین است یا خیر.

کبری: اثر شک متساوی الطرفین بر ظن مترتب نمی‌شود. چون ادله‌ای که می‌گوید ظن حجت نیست، می‌گوید آثار شرعی مظنون را بار نکن نه اینکه آثار متساوی الطرفین را بار کن.

نتیجه: استصحاب بر ظن مترتب نمی‌شود.

۷

تطبیق دلیل دوم و بررسی آن

الثاني: أنّ الظنّ (ظن بر خلاف حالت سابقه) غير المعتبر إن علم بعدم اعتباره (ظن) بالدليل فمعناه (علم به عدم اعتبار ظن) أنّ وجوده (ظن) كعدمه (ظن) عند الشارع، و (عطف بر انّ است) أنّ كلّ ما يترتّب شرعا على تقدير عدمه (ظن) فهو («ما») المترتّب على تقدير وجوده (ظن)؛ وإن كان (ظن) ممّا (ظنونی که) شكّ في اعتباره («ما») فمرجع رفع اليد عن اليقين بالحكم الفعليّ السابق بسببه (ظن) إلى نقض اليقين بالشكّ، فتأمّل جيّدا.

وفيه (وجه ثانی): أنّ قضيّة عدم اعتباره (ظن) ـ لإلغائه (ظن) أو (عطف لالغاء است) لعدم الدليل على اعتباره (ظن) ـ لا يكاد يكون إلّا عدم إثبات مظنونه (ظن) به (ظن) تعبّدا (غایت اثبات:) ليترتّب عليه (مظنون) آثاره (مظنون) شرعا، لا (عطف بر عدم است) ترتيب آثار الشكّ مع عدمه (ظن)، بل لا بدّ حينئذ (ظن بر خلاف حالت سابقه) في تعيين أنّ الوظيفة أيّ أصل من الاصول العمليّة من الدليل، فلو فرض عدم دلالة الأخبار معه (ظن غیر معتبر) على اعتبار الاستصحاب فلا بدّ من الانتهاء إلى سائر الاصول بلا شبهة ولا ارتياب. ولعلّه اشير إليه (اشکال) بالأمر بالتأمّل، فتأمّل جيّدا.

۸

تطبیق تتمه

تتمّة

[في بيان شرطين من شرائط الاستصحاب]

لا يذهب عليك: أنّه لا بدّ في الاستصحاب من بقاء الموضوع (معروض مستصحب) وعدم أمارة معتبرة هناك (در مورد استصحاب) ولو على وفاقه (استصحاب)، فهنا مقامان:

حرّك في جنبه شيء وهو لا يعلم ، حيث دلّ بإطلاقه ـ مع ترك الاستفصال بين ما إذا أفادت هذه الأمارة الظنّ وما إذا لم تفد ، بداهة أنّها لو لم تكن مفيدة له دائما لكانت مفيدة له أحيانا ـ على عموم النفي لصورة الإفادة.

وقوله عليه‌السلام بعده (١) : «ولا تنقض اليقين بالشكّ» ، أنّ الحكم (٢) في المغيّى مطلقا (٣) هو عدم نقض اليقين بالشكّ ، كما لا يخفى.

وقد استدلّ عليه أيضا بوجهين آخرين (٤) :

الأوّل : الإجماع القطعيّ على اعتبار الاستصحاب مع الظنّ بالخلاف على تقدير اعتباره من باب الأخبار.

وفيه : أنّه لا وجه لدعواه ولو سلّم اتّفاق الأصحاب على الاعتبار (٥) ، لاحتمال أن يكون ذلك من جهة ظهور دلالة الأخبار عليه (٦).

الثاني : أنّ الظنّ غير المعتبر إن علم بعدم اعتباره بالدليل فمعناه أنّ وجوده كعدمه عند الشارع ، وأنّ كلّ ما يترتّب شرعا على تقدير عدمه فهو المترتّب على تقدير وجوده ؛ وإن كان ممّا شكّ في اعتباره فمرجع رفع اليد عن اليقين بالحكم الفعليّ السابق بسببه إلى نقض اليقين بالشكّ ، فتأمّل جيّدا.

وفيه : أنّ قضيّة عدم اعتباره ـ لإلغائه أو لعدم الدليل على اعتباره ـ لا يكاد يكون إلّا عدم إثبات مظنونه به (٧) تعبّدا ليترتّب عليه آثاره شرعا ، لا ترتيب آثار الشكّ مع عدمه ، بل لا بدّ حينئذ في تعيين أنّ الوظيفة أيّ أصل من الاصول العمليّة

__________________

(١) أي : بعد قوله عليه‌السلام : «لا ، حتّى يستيقن أنّه قد نام».

(٢) هكذا في النسخ. والصواب أن يقول : «على أنّ الحكم» أي : ويدلّ قوله عليه‌السلام على أنّ الحكم ...

(٣) أي : ولو كان الظنّ على خلافه.

(٤) استدلّ بهما الشيخ الأعظم في فرائد الاصول ٣ : ٢٨٥ ـ ٢٨٦.

(٥) أي : على اعتبار الاستصحاب مع الظنّ بالخلاف.

(٦) فيصير الإجماع مدركيّا لا يصلح للركون إليه.

(٧) هكذا في النسخ. والأولى أن يقول : «المظنون به» أي : المظنون بالظنّ غير المعتبر.

من الدليل (١) ، فلو فرض عدم دلالة الأخبار معه (٢) على اعتبار الاستصحاب فلا بدّ من الانتهاء إلى سائر الاصول بلا شبهة ولا ارتياب. ولعلّه اشير إليه بالأمر بالتأمّل (٣) ، فتأمّل جيّدا.

تتمّة

[في بيان شرطين من شرائط الاستصحاب]

لا يذهب عليك : أنّه لا بدّ في الاستصحاب من بقاء الموضوع وعدم أمارة معتبرة هناك ولو على وفاقه ، فهنا مقامان :

المقام الأوّل : [اعتبار بقاء الموضوع]

انّه لا إشكال في اعتبار بقاء الموضوع ، بمعنى اتّحاد القضيّة المشكوكة مع المتيقّنة موضوعا كاتّحادهما حكما ، ضرورة أنّه بدونه لا يكون الشكّ في البقاء ، بل في الحدوث ، ولا رفع اليد عن اليقين في محلّ الشكّ نقض اليقين بالشكّ. فاعتبار البقاء بهذا المعنى لا يحتاج إلى زيادة بيان وإقامة برهان.

والاستدلال عليه ب «استحالة انتقال العرض إلى موضوع آخر ، لتقوّمه بالموضوع وتشخّصه به» (٤) ، غريب ، بداهة أنّ استحالته حقيقة غير مستلزم

__________________

(١) هكذا في النسخ. والأولى سوق العبارة هكذا : «بل لا بدّ من الدليل على أنّ الوظيفة أيّ أصل من الاصول العمليّة؟».

(٢) أي : مع الظنّ غير المعتبر.

(٣) أي : لعلّه اشير في كلام الشيخ إلى الإشكال بالأمر بالتأمّل حيث قال : «فتأمّل جدّا». فرائد الاصول ٣ : ٢٨٦.

(٤) هذا ما استدلّ به الشيخ الأعظم الأنصاريّ في فرائد الاصول ٣ : ٢٩٠ ـ ٢٩١. وتوضيحه : أنّ الحكم عارض على الموضوع ، فإذا جرى الاستصحاب في بقاء الحكم العارض على الموضوع الّذي لم يعلم بقاؤه لاحقا لزم إمّا بقاء العرض ـ أي الحكم ـ بلا موضوع ، وهو محال ، لأنّ الموضوع من علل تشخّص العرض وقوامه في الخارج ، فبقاؤه بلا موضوع ممتنع ؛ وإمّا انتقاله إلى موضوع آخر ، وهذا أيضا محال ، لأنّ الحكم ببقاء العرض حينئذ ليس إبقاؤه لنفس ذلك العرض ، بل هو حكم بحدوث عارض مثله في موضوع آخر.