جمله دو صورت دارد:
- گاهی در جمله غایتی به کار نرفته است. مثل این که شارع میفرماید صم یوم الاثنین. در این گونه جملات بحثی وجود ندارد.
- گاهی در جمله غایتی به کار رفته است. مثل این که شارع بفرماید صم یوم لاثنین الی یوم العاشر. این یک جمله است که در آن غایت (الی یوم العاشر) به کار رفته است.
در این گونه از جملات دو بحث وجود دارد [۱]:
بحث اول: یک بحث منطوقی
بحث دوم: بحث مفهومی
بحث منطوقی:
بحث منطوقی یعنی این که ایا غایت (به ما بعد ادات، غایت میگوید که در مثال یوم العاشر غایت است) در حکم مغیی (یوم الاثنین) است یا داخل در حکم مغیی نیست. این یک بحث منطوقی است زیرا بحث ما دربارهی شخص حکم است. میخواهیم ببینیم همین صومی که شارع فرمود واجب است، ایا خود همین صوم، روی غایت هم میآید یا نمیآید.
در این مساله نظریات زیادی وجود دارد. در مغنی دربارهی الی ۳ نظریه مطرح شده بود. اما عقیدهی مرحوم رضی و ابن هشام و مرحوم صاحب کفایه این است که غایت خارج از حکم مغیی است. یعنی اگر شارع بفرماید صم یوم الاثنین الی یوم العاشر، یوم العاشر وجوب صوم ندارد. یعنی غایت خارج از حکم مغیی است و مقصود هم شخص الحکم است. دلیل: (دلیل صاحب کفایه با مرحوم رضی یک چیز است اما دلیل ابن هشام یک چیز دیگر است)
صغری: غایت (یوم العاشر) حد مغیی است.
کبری: حد مغیی، خارج از مغیی است حکما یعنی یک حکم دیگری دارد غیر از حکم مغیی.
نتیجه: غایت خارج از مغیی است حکما.
مثال: در شرح لمعه درباب مکروهات بول و غائط، میگفت یک جایی که بول و غائط در انجا کراهت دارد، حریم خانه است. اگر انسان یک خانهای دارد، تا ده متری ان خانه ملک خودش است. اگر کسی در این محدوهی ده متری غائط بکند، حرام است مگر این که صاحب خانه اجازه بدهد. اما از ده متر که بگذرید، که میگویند خارج از ملک صاحب خانه است به انجا حریم و حد میگویند. میگویند در حریم خانه غائط کردن کراهت دارد. پس حریم به ان بعد از ده متری میگویند که خارج از ملک صاحب خانه است.
دلیل صاحب کفایه و مرحوم رضی این است که غائط خارج از حکم مغیی است.
بحث دوم: بحث مفهومی
اگر شما در بحث منطوقی بگویید غایت داخل در حکم مغیی است، بحث مفهومی یک جور مطرح میشود و اگر در بحث منطوقی بگویید غایت خارج از حکم مغیی است، بحث مفهومی یک گونهی دیگری مطرح میشود.
حالا اگر در بحث منطوقی قائل شدید که غایت خارج از حکم مغیی است، بحث مفهومی این طور میشود که ایا جملاتی که در انها غایت به کار رفته است، دلالت دارند بر انتفاء صوم از غایت و ما بعد غایت یا دلالت ندارد.
اما اگر در بحث منطوقی گفتید که غایت داخل در مغیی هست حکما و یوم العاشر هم وجوب صوم دارد، در این صورت در بحث مفهومی کلام را میبریم روی ما بعد غایت یعنی بحث مفهومی این گونه مطرح میشود که، ایا این جملهای که در آن غایت به کار رفته است، دلالت دارد بر انتفاء حکم از ما بعد غایت.
در مساله نظریات زیادی وجود دارد که ۳ نظریه معروف است:
نظریهی اول: جملهی غاییه مفهوم ندارد
نظریهی دوم: جملهی غاییه مفهوم دارد.
نظریهی سوم (صاحب کفایه): تفصیل
ایشان میفرمایند که غایتی که در جمله وارد شده است، دو صورت دارد:
- گاهی این غایت قید حکم است. در این صورت جمله مفهوم دارد مثل این جمله: کل شی لک طاهر حتی تعلم انه قذر. الان حتی تعلم قید حکم است و حکم طهارت است یعنی طهارت هست تا علم به نجاست.
سوال: چرا قید حکم است؟ قاعدهی ادبیه اقتضا دارد که قید حکم باشد. مرحوم حکیم از دو قاعدهی ادبی اسم میبرد:
حکم نزدیک به ان است و الاقرب یمنع الابعد.
دلیل مفهوم داشتن:
دلیل اول: تبادر.
یعنی متبادر از جعل شی، غایت برای حکم این است که با حصول آن شی حکم مرتفع شود.
دلیل دوم:
صغری: اگر با حصول غایت (علم به نجاست) حکم مرتفع نشود لازمهاش این است که غایت، غایت حکم نباشد (غایت، غایت و آخر عمر حکم نباشد)
کبری: والازم باطل (لانه خلف زیرا خلاف فرض است)
نتیجه: فلملزوم مثله
- گاهی این غایت قید موضوع (عین خارجی) یا متعلق (فعل مکلف) است. مثل این مثال: سر من البصره الی الکوفه. این الی الکوفه متعلق به سر است و سر، متعلق است زیرا فعل مکلف است. لذا الی الکوفه قید سر است نه وجوب. لذا انگار این طور گفته شده است: السیر من البصره الی الکوفه واجب. صاحب کفایه میفرماید در این صورت مفهوم ندارد. یعنی این جمله دلالت ندارد بر این که سیر در خود کوفه و ما بعد ان واجب نیست.
دلیل مفهوم نداشتن:
دلیلی بر مفهوم نیست و عدم الدلیل، دلیل علی عدم.
_____________________
[۱] استاد حیدری: این گونه که من بحث را مطرح کردم به همان صورتی است که شما در اصول فقه علامه مظفر خواندهاید اما صاحب کفایه اول امده بحث مفهومی را مطرح کرده و بعد آمده بحث منطوقی را مطرح کرده و این صحیح نیست زیرا بحث مفهومی مبتنی بر بحث منطوقی است یعنی اول باید در بحث منطوقی شما موضع خودت را مشخص بکنی بعد بر اساس ان موضعی که مشخص کردی، بحث مفهومی مطرح میشود.