درس بدایة الحکمة

جلسه ۹۰: احکام متفرقه‌ای در مورد علم حصولی و اینکه هر مجردی عقل و عاقل و معقول است

 
۱

خطبه

۲

چند نکته نسبت به علم حصولی

به مناسبت اینکه در گذشته سخن در علم حصولی بود در این فصل چند نکته راجع به علم حصولی بیان می‌شود.

اول اینکه در علم حصولی یک معلوم بالذات داریم و یک معلوم بالعرض. معلوم بالذات آن صورتی است که نزد انسان از اشیاء خارجی حاضر است که همان مفهوم ذهنی است. این را مفهوم بالذات می‌نامند زیرا این همان چیزی است که نزد نفس حاضر است و اولا و بالذات معلوم است.

معلوم بالعرض موجودی است که خارج از من و خارج از نفس من است و صورت آن و نه خودش، پیش من حاضر است. شیء خارجی معلوم بالعرض است یعنی بالمجاز به آن معلوم می‌گویند. در مجاز باید مناسبتی باشد و مناسبت در ما نحن فیه این است که معلوم بالذات ما ماهیّت همان شیء خارجی است بنا بر این وجود خارجی و ذهنی در این امر شریکند که ماهیّت هر دو یکی است. مثلا وقتی ما درختی را می‌بینیم آنچه به آن اولا و بالذات علم داریم صورت درخت است نه درخت خارجی. درخت خارجی معلوم بالعرض برای ماست.

دوم اینکه در اول بحث علم گفتیم که علم عبارت است از حصول مجردی نزد مجردی دیگر. همچنین گفتیم که وقتی علم، مجرد است عالم هم باید مجرد باشد. اکنون اضافه می‌کنیم وقتی علم، مجرد است، از نظر وجود از نفس اقوی خواهد بود زیرا نفس هرچند مجرد است ولی در مقام فعل تعلق به ماده دارد ولی آن صورت علمیه به تمام معنا یعنی ذاتا و در مقام فعل، مجرد است.

وجه دیگر بر اینکه آن اقوی است این است که نفس ناقص را کامل می‌کند زیرا نفس، به وسیله‌ی علومی که برایش حاصل می‌شود از قوه به فعل خارج شد و کامل می‌شود. حال که وجود مجردی نزد نفس حاضر است معنای آن این است که این امور مجرده که همان صور ذهنی ما هستند خودشان و با وجودشان نزد نفس حاضر هستند نه صورتشان. بنا بر این علم ما به آنها حضوری است و نه حصولی. علت اینکه به آنها علم حصولی می‌گویند این است که چون این علم با معلوم بالعرض اتحاد دارد ما تصور می‌کنیم که صورت‌هایی که در ذهن است را از راه ابزارهای ادراکی که همان حواس خمسه است از خارج انتزاع کرده‌ایم و در نتیجه می‌گوییم که ما فقط صورت آنها را از خارج انتزاع کرده‌ایم و نه خودشان را و بدین جهت علم ما به آنها حصولی است. بنا بر این حصولی بودن آن به سبب توهمی است که ما داریم و حال آنکه نه آنها را از خارج گرفته‌ایم و نه از راه چشم آنها به دست آمده است زیرا اینها صرفا یک عکس است که در چشم منعکس می‌شود و بعد حتی آن صورت هم نیست بلکه به صورت امواجی است که از طریق عصب به مغز می‌رسد. نگاه کردن هر چند لازم است ولی اینها نفس را آماده می‌کنند که آن صورت در ذهن خلق شود. به هر حال وجدانا من از آنچه در خارج دیدم دیگر صورت گیری نمی‌کنم زیرا خودش نزد من حاضر است و ثانیا اگر بخواهم به صورتش علم داشته باشم باید از صورتش نیز صورت گیری کنم و هکذا تا بی‌نهایت و هرگز نباید علم حاصل شود.

سپس علامه می‌فرماید: با این بیان مشخص می‌شود که تمامی علوم حصولیه در واقع علم حضوری است و دیگر اینکه علم حصولی مخصوص انسان است و در موجودات عالمی که ما فوق انسان هستند و مجرد می‌باشند علم حصولی در آنها راه ندارد زیرا آنها با ابزار مادی مانند چشم و گوش کار نمی‌کنند بنا بر این در مورد آنها حتی توهمی که در فوق ذکر شده بود که علم ما از خارج حصولی در است مورد آنها راه ندارد. اگر آنها به چیزی علم دارند به سبب این است که وجود آن اشیاء نزد آنها حاضر است.

۳

تطبیق چند نکته نسبت به علم حصولی

الفصل العاشر في أحكام متفرقة (فصل دهم در احکام متفرقه در مورد علم است)

منها: أن المعلوم بالعلم الحصولي ينقسم إلى (معلوم بالذات) و (معلوم بالعرض)، (اول اینکه معلوم به علم حصولی تقسیم می‌شود به معلوم بالذات که واقعا معلوم است و معلوم بالعرض که واقعا معلوم نیست. این تقسیم مربوط به علم حصولی است که صورت شیء نزد من حاضر است ولی در علم حضوری چنین تقسیمی وجود ندارد زیرا خود شیء نزد من حاضر است و در آن معلوم بالعرض تصویر ندارد.) والمعلوم بالذات هو الصورة الحاصلة بنفسها عند العالم، (معلوم بالذات همان صورت است که وقتی حاضر است خودش نزد من حاضر است نه اینکه صورتی از آن نزد من حاضر باشد مثلا اگر صورت درخت خارجی نزد من حاضر است این صورت با وجودش نزد من حاضر است.) والمعلوم بالعرض هو الأمر الخارجي الذي يحكيه الصورة العلمية، (و معلوم بالعرض همان امر خارج از من است که صورت علمیه از آن حکایت می‌کند مانند درخت خارجی که خودش از من بیرون است و من فقط با صورت آن ارتباط دارم.) ويسمى: (معلوما بالعرض والمجاز) (و آن شیء خارجی بالعرض و از باب مجاز در اسناد معلوم است زیرا چون صورتش نزد من حاضر است و نه خودش مجازا به جای اینکه بگوییم صورتش معلوم ما است می‌گوییم خودش معلوم ما می‌باشد. مانند اسناد جریان به ناودان در جری المیزاب) لاتحاد ما له مع المعلوم بالذات. (زیرا موجود خارجی یک نوع اتحادی با معلوم بالذات که همان صورت ذهنی آن است دارد.)

ومنها: أنه تقدم أن كل معقول فهو مجرد، (حکم دیگر این است که در فصل اول و دوم گذشت که هر چیزی که به آن علم دارم مجرد است) كما أن كل عاقل فهو مجرد، (کما اینکه هر عالمی مجرد است زیرا وقتی معلوم، مجرد است اگر عالِم، مجرد نباشد معلوم باید مادی باشد.) فليعلم أن هذه المفاهيم الظاهرة للقوة العاقلة، (باید دانست که این مفاهیمی که از علم حوصلی ظاهر و حاضر می‌شود برای قوه‌ی عاقله) التي تكتسب بحصولها لها الفعلية حيث كانت مجردة، (مفاهیمی که قوه‌ی عاقله به سبب حاضر شدن آن مفاهیم برای قوه‌ی عاقله فعلیت کسب می‌کند. زیرا قبل از این مفاهیم قوه‌ی عاقله آنها را نداشت و بعد از آمدن آن صورت‌ها آن قوه تبدیل به فعلیت می‌شود. چون این مفاهیم مجرد هستند) فهي أقوى وجودا من النفس العاقلة التي تستكمل بها (پس آنها از نظر وجود، از نفس تعلق کننده که به وسیله‌ی آنها کامل می‌شود قوی‌تر هستند زیرا به گونه‌ای هستند که ارتباط نفس با آنها موجب کمال نفس می‌شود.) و آثارها مترتبة علیها (و این وجودات مجرده آثاری دارند که بر آنها مترتب است زیرا علم هستند و هر چیزی که با آنها ارتباط برقرار کند عالم می‌شود. بنا بر این اینها ماهیّت نیستند بلکه وجوداتی هستند که دارای اثر می‌باشند.) فهي في الحقيقة موجودات مجردة (بنا بر این علوم من در واقع موجودات مجرده‌ای هستند که) تظهر بوجوداتها الخارجية للنفس العالمة، (که با وجود خارجی اشان برای نفس جلوه می‌کنند. بنا بر این من وجود آنها را حس می‌کنم نه اینکه به واسطه‌ی ماهیّت، به آنها علم داشته باشم و صورتی از آنها در ذهن من باشد بلکه خودشان در نفس من هستند. گفته نشود که اینها وجود ذهنی هستند زیرا سابقا هم گفتیم که ذهنی بودن آنها در قیاس با وجود خارج است و الا از این جهت که علم هستند وجود خارجی اند نه وجود ذهنی و به همین دلیل کیف می‌باشند.) فتتحد النفس بها إن كانت صور جواهر، (اگر این معلومات صور جواهر باشند، نفس با خود آنها متحد می‌باشد که این مطلب را در بحث اتحاد عالم و معلوم بیان کردیم.) وبموضوعاتها المتصفة بها إن كانت أعراضا، (و اگر این معلومات عرض باشد نفس با موضوعات آنها متحد می‌باشد. بنا بر این علم من به همه‌ی آنها علم حضوری است نه حصولی.) لكنا لاتصالنا من طريق أدوات الإدراك بالمواد نتوهم أنها نفس الصور القائمة بالمواد نزعناها من المواد (ولی علت اینکه ما آنها را علم حصولی می‌نامیم این است که چون ما از طریق ادوارت ادراک مانند چشم و گوش و غیره با خارج ارتباط داریم خیال می‌کنیم که این مفاهیم که نزد ما حاضر هستند همان صورت‌هایی هستند که به ماده‌ی خارجی قائم اند و ما آنها را از آن موارد جدا کرده تصویری از آنها را وارد ذهن کرده‌ایم.) من دون آثارها المترتبة عليها في نشأة المادة، (و وارد ذهن شده‌اند بدون آن آثاری که بر آنها در وجود خارجی بار است. مثلا تصویر میوه در ذهن، رنگ و طعم میوه‌ی خارجی را ندارد.) فصارت وجودات ذهنية للأشياء لا تترتب عليها آثارها. (که در نتیجه وجود ذهنی آن اشیاء شده‌اند که آثار خارج در آنها وجود ندارد.)

فقد تبين بهذا البيان أن العلوم الحصولية في الحقيقة علوم حضورية. (به این بیان مشخص می‌شود که علم حصولیه در واقع همان علوم حضوریه است زیرا معلوم بالذات با وجودش نزد من حاضر است.) وبان أيضا أن العقول المجردة عن المادة لا علم حصوليا عندها، (و همچنین واضح شد که عقول مجرده که از ماده دور هستند و نه تنها مادی نیستند بلکه ارتباط با ماده هم ندارند، علم حصولی نیز ندارند و هر چه دارند حضوری است.) لانقطاعها عن المادة ذاتا وفعلا. (زیرا ذاتا و فعلا از ماده دور هستند و علم حصولی به سبب این بود که از راه ابزار ادراکی با ماده در ارتباط بودیم و حال آنکه آنها با ماده در ارتباط نیستند.)

۴

عقال بودن هر مجرد

فصل یازدهم: هر مجردی عاقل و عقل و معقول است.

هر مجردی عاقل است یعنی درک می‌کند. این عقل به معنای احساس و خیال نیست زیرا عقل به معنای ادراک کلی که در مقابل احساس و خیال است از اقسام علم حصولی است و ما گفتیم که مجردات علم حصولی ندارند و علم آنها حضوری است. بنا بر این عاقل بودن در مورد مجرد یعنی درک کننده.

هر مجردی هم علم دارد به خودش و هم علم دارد به مجردات دیگر. اما علم به خودش دارد زیرا واضح است که خودش از خودش غائب نیست همان گونه که نفس ما که مجرد است از خودش غائب نیست چه رسد به موجودات ما فوق ما که هیچ ارتباطی به ماده ندارند. بنا بر این علم که عبارت است از حضور شیء لشیء برای آنها وجود دارد زیرا نفس آنها نزد خودشان حاضر است.

اما آنچه مهم است این است که هر مجردی علم به همه‌ی مجردات مجرده‌ی دیگر دارد زیرا مقتضی موجود است و مانع مفقود. مقتضی موجود است زیرا این امکان برای موجودات مجرد هست که مجردات دیگر را ادراک کنند و این امر محال نیست و مانعی هم برای آن وجود ندارد. وقتی چنین است می‌گوییم: در موجودات مجرد، هر آنچه ممکن باشد در آنها محقق است زیرا امکان ندارد چیزی برای موجودات مجرد ممکن باشد ولی آن را بالقوه داشته باشند بلکه هر آنچه برایشان ممکن است را بالفعل دارند. از آن سو خداوند که تام الفاعلیة است و قدرت تام دارد و علم تام دارد و بخیل هم نیست بنا بر این به هر موجودی تا هر آنقدر که استعداد دارد افاضه می‌کند. بله، موجودات مادی مانند انسان باید توسط حرکت مراحلی را طی کند تا بتواند آن فیض را دریافت کند ولی در موجودات مجرد چون چنین حرکتی نیست و حرکت از قوه به فعل در آنها وجود ندارد بنا بر این هر آنچه برایشان ممکن است را بالفعل دارند. درک موجودات مجرد دیگر یکی از این ممکنات است. بنا بر این هر موجود مجرد، موجودات مجردی که در سطح او یا مادون او هستند را درک می‌کند. ولی موجودات ما فوق که محاط بر آنها هستند را نمی‌توانند بتمامه درک کنند زیرا در این صورت آن وجود ما فوق که محاط است باید محیط باشد و آن وجود وسیع‌تر ضیق شود تا بتواند در مادون گنجانده و درک شود.

مستشکل اشکال می‌کند که اگر چنین است، نفس انسان هم باید همه‌ی مجردات عالم را درک کند و حال آنکه چنین نیست زیرا ما بالوجدان چنین درکی را در خود حس نمی‌کنیم.

جواب این است که نفس، ذاتا مجرد است و بنا بر این خودش را درک می‌کند ولی چون نفس در مقام فعل متعلق به ماده است و باید به وسیله‌ی حرکت جوهری خود را به فعل برساند چنین درکی ندارد. البته می‌تواند به جایی برسد که همه‌ی آنچه در عالم است نزد او حاضر باشد و این زمانی است که عقل مستفاد شده باشد. این مرحله‌ی بالاترین مرحله‌ی ادراکی یک انسان است.

نکته‌ی دیگر این است که وقتی می‌گوییم هر مجردی عاقل است مراد مجرد جوهری است ولی اگر مجردی، عرض باشد (زیرا عرض مجرد جوهری، جوهری است مثلا اگر موجودی مثالی باشد، حجمش که عرض است هم مجرد است و هکذا رنگش.) واضح است که مجرد عرضی چنین درکی ندارد زیرا وجودش لغیره است و از خودش چیزی ندارد بنا بر این وقتی وجودش لغیره است یعنی وجودش برای غیر خودش است و برای خودش نیست تا درک مزبور هم برای خودش باشد.

۵

تطبیق عاقل بودن هر مجرد

الفصل الحادي عشر كل مجرد فهو عاقل وعقل ومعقول (فصل یازدهم در اینکه هر موجود مجردی هم عاقل است یعنی مدرک است و آن هم به شکل حضوری و نه حصولی و همچنین عقل است و معقول.)

لأن المجرد تام ذاتا، لا تعلق له بالقوة (زیرا هر مجرد از نظر ذات تام است و هیچ ارتباطی با قوه و توان ندارد که الآن کامل نباشد و بعد کامل شود.) فذاته التامة حاضرة لذاته موجودة لها، (بنا بر این ذات او که مجرد است و تام می‌باشد برای خودش حاضر است و برای خودش حاضر می‌باشد.) ولا نعني بالعلم إلا حضور شئ لشئ بالمعنى الذي تقدم، (و معنای علم چیزی نیست مگر اینکه چیزی برای چیز دیگری حاضر باشد به شکل حضور مجرد برای مجرد دیگر. در ما نحن فیه هم مدرِک و مدرَک هر دو مجردند بنا بر این علم حاصل است.) هذا في علمه بنفسه، (این در جایی است که می‌گوییم مجرد علم به خودش دارد.) وأما علمه بغيره، (و اما علم مجرد به غیر خودش) فإن له لتمام ذاته إمكان أن يعقل كل ذات تام يمكن أن يعقل، (به خاطر این است که برای این مجرد، چون ذاتش تام است این امکان وجود دارد که هر ذات تامی را که ممکن است درک شود را درک کند. یعنی هر ذات تامی که مساوی یا مادون او باشد را می‌تواند درک کند. و هکذا موجودات مافوق را به اندازه‌ی سعه‌ی وجودی خودش می‌تواند درک کند.) وما للموجود المجرد بالإمكان فهو له بالفعل، (و هر آنچه که برای موجود مجرد ممکن است برای او بالفعل وجود دارد زیرا حرکت در موجود مجرد نیست و وقتی قابلیت داشتن چیزی را داشت از آنجا که از ناحیه‌ی خداوند بخلی نیست، بالفعل همان را دارا می‌باشد.) فهو عاقل بالفعل لكل مجرد تام الوجود، (بنا بر این مجرد، بالفعل هر مجرد تام الوجودی را درک می‌کند.) كما أن كل مجرد فهو معقول بالفعل (از این رو هر مجردی بالفعل معقول هم هست زیرا هر مجردی ابتدائا خودش را درک می‌کند.) وعقل بالفعل. (و از آنجا که ادراک به معنای حضور شیء لشیء است بنا بر این هر مجردی ادراک است.)

فإن قلت: مقتضى ما ذكر كون النفس الانسانية عاقلة لكل معقول، لتجردها، (اگر اشکال شود که نفس انسانی نیز مجرد است و باید هر مجرد دیگری که قابل درک هستند را درک کند.) وهو خلاف الضرورة. (و این بر خلاف ضرورت است زیرا ما که نفسمان مجرد است چنین درکی نداریم.)

قلت: هو كذلك، (بنا بر این هر مجردی باید مجردات دیگر را درک کند.) لكن النفس مجردة ذاتا لا فعلا، (ولی نفس در مقام ذات مجرد است و نه در مقام فعل) فهي لتجردها ذاتا تعقل ذاتها بالفعل، (و چون ذاتا مجرد است خودش را بالفعل درک می‌کند.) لكن تعقلها فعلا يوجب خروجها من القوة إلى الفعل تدريجا بحسب الاستعدادات المختلفة، (لکن چون فعلا به ماده وابسته است درک در او موجب می‌شود که او از قوه به فعل به حسب استعدادات مختلفی که کسب می‌کند تدریجا خارج شود.) فإذا تجردت تجردا تاما ولم يشغلها تدبير البدن، (و اگر به شکل تام مجرد شود و تدبیر بدن او را مشغول نکند.) حصلت لها جميع العلوم حصولا بالعقل الاجمالي، (در آن حال تمامی علوم برای او به شکل درک اجمالی حاصل می‌شود یعنی با یک وجود واحد بسیط تمامی همه چیز را درک می‌کند. مانند ملکه‌ی اجتهاد که مجتهد با داشتن آن تمامی مسائل فقهی را حل می‌کند.) وتصير عقلا مستفادا بالفعل. (و نفسی که در ابتدا عقل هیولانی بود الآن عقل مستفاد بالفعل می‌شود که آخرین مرحله‌ی ادراک نفس انسانی است.) وغير خفي أن هذا البرهان إنما يجري في الذوات المجردة الجوهرية، (مخفی نماند که این برهان که هر مجردی هم خودش را درک می‌کند و هم مجردات دیگر در مجردات جوهری جاری است.) التي وجودها لنفسها، (که وجودشان برای خودشان است.) وأما أعراضها التي وجودها لغيرها فلا، بل العاقل لها موضوعاتها. (اما در اعراض که وجودشان لغیره است چنین نیست مدرک در آنها همان موضوعات آنها می‌باشند؛ همان‌هایی که وجود اعراض برای آنها است.)

والممكن معا ، كالوجود والحياة فهو اعتباري ، وإلا لكان الواجب ذا ماهية تعالى عن ذلك.

وثانيا أن ما كان منها ، محمولا على أزيد من مقولة واحدة ، كالحركة فهو اعتباري ، وإلا كان مجنسا بجنسين فأزيد وهو محال.

وثالثا أن المفاهيم الاعتبارية لا حد لها ، ولا تؤخذ في حد ماهية من الماهيات.

وللاعتباري معان أخر خارجة عن بحثنا ، منها الاعتباري مقابل الأصيل كالماهية مقابل الوجود ، ومنها الاعتباري بمعنى ما ليس له وجود منحاز ، مقابل ما له وجود منحاز ، كالإضافة الموجودة بوجود طرفيها ، مقابل الجوهر الموجود بنفسه (١) ، ومنها ما يوقع ويحمل على الموضوعات ، بنوع من التشبيه والمناسبة ، للحصول على غاية عملية ، كإطلاق الرأس على زيد ، لكون نسبته إلى القوم كنسبة الرأس إلى البدن ، حيث يدبر أمرهم ويصلح شأنهم ، ويشير إلى كل بما يخصه من واجب العمل.

الفصل العاشر

في أحكام متفرقة

منها أن المعلوم بالعلم الحصولي ينقسم ، إلى معلوم بالذات ومعلوم بالعرض ، والمعلوم بالذات هو ، الصورة الحاصلة بنفسها عند العالم ، والمعلوم بالعرض هو ، الأمر الخارجي الذي يحكيه الصورة العلمية ، ويسمى معلوما بالعرض والمجاز ، لاتحاد ما له مع المعلوم بالذات.

__________________

(١) وفي نهاية الحكمة : في نفسه.

ومنها أنه تقدم أن كل معقول فهو مجرد ، كما أن كل عاقل فهو مجرد ، فليعلم أن هذه المفاهيم الظاهرة للقوة العاقلة ، التي تكتسب بحصولها لها الفعلية ، حيث كانت مجردة ، فهي أقوى وجودا من النفس العاقلة ، التي تستكمل بها وآثارها مترتبة عليها ، فهي في الحقيقة موجودات مجردة ، تظهر بوجوداتها الخارجية للنفس العالمة ، فتتحد النفس بها إن كانت صور جواهر ، وبموضوعاتها المتصفة بها إن كانت أعراضا ، لكنا لاتصالنا من طريق أدوات الإدراك بالمواد ، نتوهم أنها نفس الصور القائمة بالمواد ، نزعناها من المواد من دون آثارها ، المترتبة عليها في نشأة المادة ، فصارت وجودات ذهنية للأشياء ، لا يترتب عليها آثارها.

فقد تبين بهذا البيان ، أن العلوم الحصولية في الحقيقة علوم حضورية.

وبان أيضا أن العقول المجردة عن المادة ، لا علم حصوليا عندها ، لانقطاعها عن المادة ذاتا وفعلا.

الفصل الحادي عشر

كل مجرد فهو عاقل

لأن المجرد تام ذاتا لا تعلق له بالقوة ، فذاته التامة حاضرة لذاته موجودة لها ، ولا نعني بالعلم إلا حضور شيء لشيء ، بالمعنى الذي تقدم (١) ، هذا في علمه بنفسه وأما علمه بغيره ، فإن له لتمام ذاته ، إمكان أن يعقل كل ذات تام يمكن أن يعقل ، وما للموجود المجرد بالإمكان فهو له بالفعل ، فهو عاقل بالفعل لكل مجرد تام الوجود ، كما أن كل مجرد فهو معقول بالفعل وعقل بالفعل.

__________________

(١) في الفصل الأول.

فإن قلت مقتضى ما ذكر ، كون النفس الإنسانية عاقلة لكل معقول ، لتجردها وهو خلاف الضرورة.

قلت هو كذلك ، لكن النفس مجردة ذاتا لا فعلا ، فهي لتجردها ذاتا تعقل ذاتها بالفعل ، لكن تعلقها فعلا ، يوجب خروجها من القوة إلى الفعل تدريجا ، بحسب الاستعدادات المختلفة ، فإذا تجردت تجردا تاما ، ولم يشغلها تدبير البدن ، حصلت لها جميع العلوم حصولا بالعقل الإجمالي ، وتصير عقلا مستفادا بالفعل.

وغير خفي أن هذا البرهان ، إنما يجري في الذوات المجردة الجوهرية ، التي وجودها لنفسها ، وأما أعراضها التي وجودها لغيرها ، فلا بل العاقل لها موضوعاتها.

الفصل الثاني عشر

في العلم الحضوري وأنه لا يختص بعلم الشيء بنفسه

قد تقدم أن الجواهر المجردة ، لتمامها وفعليتها حاضرة في نفسها لنفسها ، فهي عالمة بنفسها علما حضوريا ، فهل يختص العلم الحضوري بعلم الشيء بنفسه ، أو يعمه وعلم العلة بمعلولها إذا كانا مجردين ، وبالعكس المشاءون ، على الأول ، والإشراقيون ، على الثاني وهو الحق.

وذلك لأن وجود المعلول كما تقدم (١) ، رابط لوجود العلة قائم به غير مستقل عنه ، فهو إذا كانا مجردين ، حاضر بتمام وجوده عند علته لا حائل بينهما ، فهو بنفس وجوده معلوم لها علما حضوريا.

وكذلك العلة حاضرة بوجودها ، لمعلولها القائم بها المستقل باستقلالها ، إذا كانا مجردين من غير حائل يحول بينهما ، فهي معلومة لمعلولها علما حضوريا ، وهو المطلوب.

__________________

(١) في الفصل الثالث من المرحلة السابعة.