درس بدایة الحکمة

جلسه ۶۰: اقسام تقابل و توضیح تقابل تضایف و تضاد

 
۱

خطبه

۲

اقسام تقابل

گفتیم از آثار کثرت، غیریت و تقابل می‌باشد یعنی هر جا کثرت باشد دوگانگی و مغایرت هم وجود دارد. غیریت گاه ذاتیه است و گاه غیر ذاتیه. غیریت ذاتیه را تقابل می‌نامند و عبارت است از اینکه یک شیء به خاطر ذاتش با چیز دیگری مغایرت دارد ولی غیریت غیر ذاتیه که نام دیگرش تخالف است این که ذات به سبب ذاتش با چیز دیگر مغایرت ندارد و غیرتی که با دیگری دارد به سبب عوامل خارجی است.

غیریت ذاتیه که تقابل است باید ابتدا به شکل اصطلاحی تعریف شود و بعد اقسامش توضیح داده شود.

تقابل را تعریف کرده‌اند به: امتناع اجتماع شيئين في محل واحد، من جهة واحدة، في زمان واحد. تقابل یعنی دو چیز که ممتنع است با هم در یک محل جمع شوند. همچنین باید از جهت واحده جمع نشوند و الا اگر جهاتشان متفاوت باشد می‌توانند در یک محل جمع شوند مثلا یک فرد می‌تواند هم پدر باشد و هم پسر ولی این از دو جهت است یعنی او پدر زید و فرزند عمرو است. بله اگر جهات آن یکی باشد مثلا فرد مزبور نمی‌تواند هم پدر زید باشد و هم فرزند عمر.

همچنین اجتماع آنها در زمان واحد محال است و الا می‌توانند در دو زمان در یک محل جمع شوند.

تقابل خود بر چهار قسم است: زیرا طرفین تقابل که اسمشان متقابلین است از دو حال خارج نیست. یا هر دو وجودی اند یا یکی وجودی و دیگری عدمی. البته این احتمال که هر دو عدمی باشند اصلا قابل تصور نیست زیرا دو تا نیستی که وجودی ندارند که یکدیگری را طرد کنند. یعنی وجودی سفیدی است که با وجود سیاهی تقابل دارد و الا عدم سفیدی با عدم سیاهی با هم تضادی ندارند مثلا آن موقع که خداوند اینها را خلق نکرده بود هیچ کدام نبودند و تقابلی هم در کار نبود. البته بعدا تبیین می‌کنند که چگونه می‌شود یکی وجودی و دیگری عدمی باشد.

اما جایی که هر دو وجودی هستند یا به گونه‌ای است که تعقل یکی همواره به نسبت به تعقل دیگری است یعنی نمی‌شود یکی را مستقلا تعقل کرد به آن متضایفان می‌گویند. مانند زید که می‌خواهد متصف به پدر شود که در این صورت باید با فرزند مقایسه شود ولی اگر همان زید بخواهد به صفت ابیض متصف شود لازم نیست که با چیز دیگری مقایسه شود.

و یا اینکه به گونه‌ای است که تعقل یکی احتیاج به تعلق دیگری ندارد که به آن متضادان می‌گویند.

اما جایی که یکی وجودی است و دیگری عدمی گاه به گونه‌ای است که موضوعی وجود دارد که هم قابل وجودی است و هم عدمی و اگر عدمی هم در جایی صدق می‌کند بر همان موضوع قابل صدق می‌کند. به عبارت دیگری، محلی داریم که گاه متصف است به آن امر وجودی و گاه با اینکه شأنیت دارد که آن امر وجودی را داشته باشد الآن آن را ندارد و متصف به عدم آن امر وجودی است. مانند تقابل بین بینایی و کوری. بینایی کمعالی است در انسان و امری است وجودی ولی کوری همان نداشتن بینایی است در مورد موجودی که می‌تواند بینا باشد. این قسم را عدم و ملکه می‌نامند.

اما در جایی که در موضوع شرط نباشد که قابلیت هر دو را داشته باشد به آن تقابل نفی و اثبات یا تقابل تناقض می‌گویند. مانند بصر و عدم البصر (نه کوری) یا مانند قیام و عدم القیام. هر اثباتی با نفی خودش چنین تقابلی دارد.

بعد علامه به سراغ یکی از احکام مشترک چهار قسم فوق می‌رود و می‌فرماید: تقابل همیشه بین دو طرف محقق می‌شود زیرا تقابل عبارت از رابطه است و این رابطه بدون دو طرف محقق نمی‌شود.

۳

تطبیق اقسام تقابل

وينقسم التقابل، وهو الغيرية الذاتية (تقابل که عبارت از همان غیریت ذاتیه است (در مقابل غیریت غیر ذاتیه) - وقد عرفوه بامتناع اجتماع شيئين في محل واحد، من جهة واحدة، في زمان واحد -، (که در تعریفش گفته‌اند که عبارت است از امتناع اجتماع دو شیء در یک محل (نه اینکه یکی کور باشد و یکی دیگر بینا) از جهت واحده (نه اینکه یکی پدر عمرو باشد و پسر زید) و در زمان واحد (نه اینکه امروز سیاه باشد و فردا سفید.) إلى أربعة أقسام، (چنین تقابل ذاتی به چهار قسم تقسیم می‌شود.) فإن المتقابلين إما أن يكونا وجوديين، أو لا، (متقابلین یا وجودی اند یا نه. این حصر چون دائر بین نفی و اثبات است حصرش عقلی می‌باشد.) وعلى الأول (اگر وجودی اند) إما أن يكون كل منهما معقولا بالقياس إلى الآخر، (یا تعقل هر کدام باید طرف دیگر هم تعقل شود) كالعلو والسفل، (مانند بالا و پائین که بالا بدون پائین و برعکس قابل تصور نیست زیرا اگر پایینی نباشد بالا بودن هم وجود ندارد.) فهما (متضائفان) (به آنها متضایفان می‌گویند.) والتقابل تقابل التضايف، (و تقابل بین آن و تضایف است) أو لا يكونان كذلك، (یا این گونه نیستند) كالسواد والبياض، (مانند سیاهی و سفیدی زیرا انسان بالاخره در زندگی خود در ابتدا یا سیاهی را می‌بیند و یا سفیدی را و همان را می‌فهمد حتی اگر دیگری را ندیده باشد.) فهما (متضادان) والتقابل تقابل التضاد، (این دو متضادان نام دارند و تقابل بین آن دو نیز تقابل تضاد است. البته بعدا شرایط دیگر تضاد بیان می‌شود از این رو حصر تقابل در این چهار قسم عقلی نیست. از این رو در اینکه تقابل بین واحد و کثیر از کدام قسم است بعضی قائل به قسم پنجمی شده‌اند.) وعلى الثاني (که هر دو وجودی نیستند.) يكون أحدهما وجوديا والآخر عدميا، (فقط در جایی است که یکی وجودی باشد و دیگری عدمی نه جایی که دو عدم در کار باشد) إذ لا تقابل بين عدميين، (زیرا بین دو امر عدمی تقابلی وجود ندارد زیرا دو تا نیستی که یکدیگر را طرد نمی‌کنند.) وحينئذ، إما أن يكون هناك موضوع قابل لكل منهما، (یا در خارج موضوعی است که هم می‌تواند امر وجودی را قبول کند و هم امر عدمی را) كالعمى والبصر، (که موضوعی مانند انسان دارد که هر دو را می‌تواند قبول کند.) ويسمى تقابلهما: (تقابل العدم والملكة)، (به تقابل بین این دو تقابل عدم و ملکه می‌گویند. به آن امر وجودی ملکه می‌گویند یعنی شیء شأنیت داشتن آن را دارد و به امر عدمی عدم می‌گویند. البته اصل آن عدم ملکه و ملکه بود که به شکل خلاصه عدم و ملکه می‌گویند.) وإما أن لا يكون كذلك، (یا داشتن موضوع واحد شرط آن نیست.) كالنفي والاثبات، (مانند قیام و لا قیام و یا بصر و عدم البصر. اگر هیچ موجودی نباشد عدم البصر صادق است ولی عمی صادق نیست.) ويسميان: (متناقضين) وتقابلهما تقابل التناقض، (به این گونه تقابل تناقض می‌گویند و تقابل بین آن دو را تقابل تناقض می‌نامند.) كذا قرروا. (این گونه گفته‌اند) ومن أحكام مطلق التقابل أنه يتحقق بين طرفين، (از احکام تقابل این است که همواره باید بین دو طرف باشد) لأنه نوع نسبة بين المتقابلين، والنسبة تتحقق بين طرفين. (زیرا تقابل یک نوع نسبت بین دو چیز است که با هم تقابل دارند و نسبت هم بین دو طرف تحقق می‌یابد از این رو اگر یک طرف فعلیت دارد طرف دیگر هم باید فعلیت داشته باشد.)

۴

تقابل تضایف

فصل ششم: تقابل تضایف

الفصل السادس في تقابل التضايف (فصل ششم در احکام متضایفین است.)

من أحكام التضايف: أن المتضايفين متكافئان وجودا وعدما، وقوة وفعلا، (از احکام تضایف این است که متضایفین از نظر وجود و عدم و از نظر قوه و فعل با هم یکسان اند) فإذا كان أحدهما موجودا كان الآخر موجودا بالضرورة، وإذا كان أحدهما معدوما كان الآخر معدوما بالضرورة، (بنا بر این اگر یکی از آنها موجود است یا معدوم دیگری هم باید به ناچار موجود و یا معدوم باشد.) وإذا كان أحدهما بالفعل أو بالقوة كان الآخر كذلك بالضرورة، (و اگر یکی از آنها بالفعل یا بالقوه بود دیگری هم باید بالضرورة همان گونه باشد.) ولازم ذلك أنهما معان، (لازمه‌ی برابری آن دو از نظر وجود و عدم و قوه و فعل این است که آنها همواره با هم هستند یعنی نمی‌شود الآن یکی باشد و بعد دیگری بیاید) لا يتقدم أحدهما على الآخر، لا ذهنا ولا خارجا. (یکی از آنها نمی‌شود که مقدم شود و دیگری بعد بیاید نه در ذهن و نه در خارج یعنی در ذهن می‌شود یکی تصور شود و دیگری تصور نشود و هکذا در خارج.)

۵

تقابل تضاد

فصل هفتم: در تقابل تضاد

آنچه از تقسیم فوق به دست می‌آید این است که متضادان دو امر وجودی اند و تصور یکی احتیاج به تصور دیگری ندارد و با هم نیز جمع نمی‌شوند با این حال وقتی دنبال آن می‌رویم می‌بینیم که احکام دیگری هم برای آن پیدا می‌شود از جمله:

سابقا گفتیم که همه‌ی هستی در یکی از ده مقوله که مقولات عشر است مندرج می‌باشند. یعنی همه‌ی موجودات در هستی با هم شریکند و اختلاف آنها در ماهیّت است و ماهیّت هم از آن ده مورد خارج نیست که یکی جوهر است و نه تا عرض. (البته خداوند متعال که ماهیّت ندارد از این تقسیم خارج است.) این اجناس عععالیه خودشان انواعی دارند مانند جوهر که عقل، نفس و سه مورد دیگر را شامل می‌شود. بعد این انواع خود یک سری انواع دیگر دارد مثلا جسم که جوهر است دو نوع است یا نامی است و یا غیر نامی و هکذا هر کدام به انواع دیگری تقسیم می‌شود.

آنی که از همه بالاتر است جنس عالی نام دارد و آخری نیز نوع سافل است و جنس سافل یکی مانده به آخر است زیرا آنی که آخری است نوع است و دیگری جنس نیست. بنا بر این حیوان، جنس سافل می‌شود. در این میان هر چه هست جنس متسوط است. همین تقسیم در کیف و سایر مقولات جاری است. مثلا کیف جنس عالی است و به کیف محسوس، کیف نفسانی، کیف استعدادی و کیف مخصوص به کم. خود اینها باز به انواع دیگری تقسیم می‌شود مثلا کیف محسوس به مذوقات، مبصرات، مسموعات و مانند آن تقسیم می‌شود و بعد مبصرات به رنگ‌ها و شکل‌ها و هکذا تقسیم می‌شوند.

تضاد در اجناس ععالیه وجود ندارد زیرا مثلا جوهر و کیف با یک وجود موجود می‌شوند هکذا نوع هر یک از اجناس ععالیه با نوع جنس دیگر در تضاد نیست. مثلا جسم و رنگ با هم قابل جمع شدن هستند. هکذا انسان که از انواع پائین جوهر است با سفیدی که از نوع سافل کیف است با هم قابل جمع شدن هستند.

اگر در داخل یک جنس چند نوع باشد آن نوع‌ها هم در صورتی که نوع سافل نباشند بلکه جنس باشند با هم قابل جمع شدن می‌باشند. مثلا یک چیز می‌تواند هم کیف مذوق باشد و هم کیف مسموم یعنی یک هم می‌تواند طعم داشته باشد و هم بو.

تنها جایی که تضاد در آن راه دارد نوع سافل است که تحت جنس قریب می‌باشند و این از طریق استقراء به دست آمده است یعنی گشتند و دیدند که تضاد فقط در همین قسم است از این رو قید داخلان تحت جنس قریب در تعریف تضاد مندرج شده است.

وجه الاندفاع أن قاعدة الفرعية ، إنما تجري في ثبوت شيء لشيء ، ومفاد الهلية البسيطة ثبوت الشيء ، لا ثبوت شيء لشيء ، فلا تجري فيها القاعدة.

الفصل الخامس

في الغيرية والتقابل

قد تقدم أن من عوارض الكثرة الغيرية ، وهي تنقسم إلى غيرية ذاتية وغير ذاتية ، والغيرية الذاتية هي ، كون المغايرة بين الشيء وغيره لذاته ، كالمغايرة بين الوجود والعدم وتسمى تقابلا ، والغيرية غير الذاتية ، هي كون المغايرة لأسباب أخر غير ذات الشيء ، كافتراق الحلاوة والسواد في السكر والفحم ، وتسمى خلافا.

وينقسم التقابل وهو الغيرية الذاتية ، وقد عرفوه بامتناع اجتماع شيئين في محل واحد ، من جهة واحدة في زمان واحد ، إلى أربعة أقسام ، فإن المتقابلين إما أن يكونا وجوديين أو لا ، وعلى الأول إما أن يكون كل منهما ، معقولا بالقياس إلى الآخر ، كالعلو والسفل فهما متضائفان ، والتقابل تقابل التضايف ، أو لا يكونا كذلك كالسواد والبياض ، فهما متضادان والتقابل تقابل التضاد ، وعلى الثاني يكون أحدهما وجوديا والآخر عدميا ، إذ لا تقابل بين عدميين ، وحينئذ إما أن يكون هناك موضوع قابل لكل منهما ،

__________________

(١) هذا الجواب لصدر المتألهين (رحمه الله) *. وقد تخلص الدواني عن الإشكال بتبديل الفرعية بالاستلزام ، فقال : " ثبوت شئ لشئ مستلزم لثبوت المثبت له ، فلا إشكال في الهلية البسيطة ، لأن ثبوت الوجود للماهية مستلزم لثبوت الماهية بهذا الوجود ". وفيه : أنه تسليم لورود الإشكال على القاعدة. وعن الإمام الرازي أن القاعدة مخصصة بالهلية البسيطة. وفيه : أنه تخصيص في القواعد العقلية. ـ منه (رحمه الله) ـ.

كالعمى والبصر ويسمى تقابلهما ، تقابل العدم والملكة ، وإما أن لا يكون كذلك كالنفي والإثبات ، ويسميان متناقضين ، وتقابلهما تقابل التناقض كذا قرروا.

ومن أحكام مطلق التقابل ، أنه يتحقق بين طرفين ، لأنه نوع نسبة بين المتقابلين ، والنسبة تتحق بين طرفين(١).

الفصل السادس

في تقابل التضايف

من أحكام التضايف ، أن المتضايفين متكافئان وجودا وعدما وقوة وفعلا ، فإذا كان أحدهما موجودا ، كان الآخر موجودا بالضرورة ، وإذا كان أحدهما معدوما كان الآخر معدوما بالضرورة ، وإذا كان أحدهما بالفعل أو بالقوة ، كان الآخر كذلك بالضرورة ، ولازم ذلك أنهما معان ، لا يتقدم أحدهما على الآخر لا ذهنا ولا خارجا.

الفصل السابع

في تقابل التضاد

التضاد على ما تحصل من التقسيم السابق ، كون أمرين وجوديين غير

__________________

(١) اي : إنّ مفهوم التقابل بما هو وإن كان يعم التضائف وغيره ، ولكن مصداقه مندرج تحت خصوص التضائف. منه دام ظله.