درس بدایة الحکمة

جلسه ۵۹: حمل شایع و اقسام آن و غیریت و تقابل

 
۱

خطبه

۲

حمل شایع

علامه بعد از آنکه وحدت و پاره از احکام وحدت و کثرت را ذکر کردند فرمودند که یکی از آثار وحدت، حمل است زیرا همان به معنای این همانی است از این رو باید بین این و آن وحدتی باشد تا بتوان این دو را با هم حمل کرد. همچنین از آنجا که در حمل باید این و آن باشد این بدان معنا است که تغایری هم باید در کار باشد. بنا بر این هر جا از جهتی وحدت و از جهتی تغایر باشد حمل در آنجا صحیح است.

به هر حال در اصطلاح متعارف حمل در دو جا اطلاق می‌شود: حمل اولی ذاتی که در آن موضوع و مفهوم اتحاد مفهومی دارند که آن را توضیح دادیم. قسم دوم حمل شایع صناعی است که در آن موضوع و محمول از نظر مفهوم با هم اختلاف دارند (بنا بر این اختلاف درست شد و اما اتحاد) اتحاد آنها در مصداق است مانند زید قائم. مفهوم زید همان انسان با تمام مشخصات انسان بودن است یعنی جسم حساس متحرک بالاراده ناطق با این مشخصات که پسر کیست و وزن و رنگ و مو و پوست و سایر خصوصیاتش چیست یعنی زید که انسان به شرط شیء است موضوع می‌باشد. ولی قیام مفهومی دیگر است. زید حقیقتی جوهری و قیام مقوله‌ای عرضی است. با این حال هر دو وجودا به یک وجود موجودند و زید و قیام هر دو در یک مصداق قرار گرفته‌اند زیرا قیام که عرض است وجودش به این است که موجود باشد لغیره و این گونه نیست که زید روی یک صندلی نشسته باشد و قیامش روی صندلی ای دیگر.

این حمل را شایع می‌نامند زیرا این نوع حمل بین مردم شایع است نه حمل اول مانند الانسان انسان. همچنین این حمل صناعی است زیرا در صناعات و علوم و فنون این نوع حمل استفاده می‌شود ولی حمل اولی در تعریف یا برای دفع توهم و در مواردی نادر استعمال می‌شود.

۳

تطبیق حمل شایع

وثانيهما: (قسم دوم از حمل‌های شایع و متعارف این است که) أن يختلف أمران مفهوما ويتحدا وجودا، (که موضوع و مفهوم از نظر مفهومی اختلاف داشته باشند ولی از نظر وجودی یکی باشند.) كقولنا: (الانسان ضاحك) و (زيد قائم)، (مانند الانسان ضاحک یا زید قائم) ويسمى هذا الحمل ب (الحمل الشائع الصناعي). (و این نوع حمل را حمل شایع صناعی می‌نامند.)

۴

تقسیمات حمل شایع

فصل چهارم: تقسیمات حمل شایع

حمل شایع سه تقسیم دارد:

تقسیم اول این است که حمل شایع تقسیم می‌شود به حمل هو هو و حمل ذو هو.

حمل هو هو به جایی گفته می‌شود که مفهوم به شکلی است که به همان شکل قابل حمل است و احتیاج نیست که روی آن کاری اضافی انجام شود. مانند حمل ضاحک بر انسان در جایی که می‌گوییم: الانسان ضاحک. به این نوع حمل مواطات هم می‌گویند. مواطات به معنای مطابقت است یعنی این حمل به همین شکل که هست با موضوع هماهنگی دارد.

اما حمل ذو هو در جایی است که محمول با همان شکل خود قابل حمل نیست بلکه یا باید چیزی باید در تقدیر باشد یا اینکه از آن چیزی را مشتق کنیم تا قابل حمل شود. مانند: زید عدل که عدل بر زید حمل نمی‌شود یا زید قیام که قیام بر زید حمل نمی‌شود. در این مثال‌ها یا عدل باید عادل شود یعنی از عدل چیزی مشتق شود یا اینکه چیزی در تقدیر باشد مانند زید ذو عدل. به این نوع حمل ذو هو می‌گویند برای اینکه با ذو کارش درست می‌شود و نام دیگر آن حمل اشتقاق است زیرا با اشتقاق هم مشکلش در حمل حل می‌شود.

تقسیم دوم این است که حمل شایع تقسیم می‌شود به بَتّی و غیر بَتّی.

بَتّ به معنای قطع است و بَتّی یعنی این حمل قطعی است. اگر موضوع در قضیه به گونه‌ای باشد که یک سری افراد قطعی و محقق در خارج داشته باشد در آنجا محمولی که بر آن حمل می‌شود و حمل محقق می‌شود به آن حمل بَتّی می‌گویند. مانند اینکه می‌گویند: بعض الانسان کاتب یا کل کاتب متحرک الاصابع. انسان چون افرادی خارجی دارد که بعضی از آنها کاتب اند یا قائم اند و هکذا موجب می‌شود که این حمل قطعی باشد.

ولی اگر موضوع، افراد محقق در خارج نداشته باشد بلکه افرادش تقدیری و فرضی باشد به آن غیر بَتّی می‌گویند. مانند: (اجتماع النقیضین محال) که در خارج هرگز نقیضین با هم اجتماع ندارند. اگر مصداق خارجی داشت، دیگر نمی‌شد محال را بر آن حمل کرد. محال بودن را روی مصداق فرضی حمل می‌کنیم یعنی هر چه در خارج بخواهد به شکل اجتماع نقیضین فرض شود محال است که در خارج محقق شود. همچنین مانند: (المعدوم المطلق لا یخبر عنه) معدوم مطلق چیزی است که نه وجود خارجی دارد نه ذهنی که در آن این نکته خوابیده است که معدوم است و در خارج مصداق ندارد. محمول در این حال بر مصداق فرضی حمل می‌شود یعنی این امر اعتباری اگر بخواهد مصداقی داشته باشد نمی‌توان از آن خبر داد.

تقسیم سوم: حمل گاه بسیط است و گاه مرکب

این تقسیم به اعتبار محمول است بر خلاف تقسیم قبلی که به اعتبار موضوع بود. به این نوع تقسیم، هلیه‌ی بسیطه و هلیه‌ی مرکبه نیز می‌گویند. اگر محمول وجود موضوع باشد به آن حمل، حمل بسیط یا هلیه‌ی بسیطیه می‌گویند مانند الانسان موجود، زید موجود و السماء موجود. محمول در این حمل فقط موجود است. آن را بسیط می‌نامند چون ساده است زیرا ساده‌ترین چیزی را که می‌توان برای موضوع تصور کرد همان وجودش است. این حمل فقط ثبوت موضوع را بیان می‌کند و می‌گوید که موضوع ثابت است و تحقق و عینیت دارد.

ولی اگر محمول چیزی غیر از وجود باشد مانند: الانسان ابیض و یا زید قائم و یا الکاتب متحرک الاصابع، به آن حمل مرکب و یا هلیه‌ی مرکبه می‌گویند زیرا موضوع در اینجا وجودش مفروض است و بعد می‌خواهیم بر این موضوع موجود می‌خواهیم چیزی را اضافه کنیم و مثلا بگوییم زید موجود ابیض و یا قائم هم هست و یا عالم موجود، عادل هم هست. این حمل همان ثبوت شیء لشیء است.

در مورد هل بسیطه می‌گویند که مفادش مفاد کان تامه است مانند کان زید که به معنای این است که زید موجود است که به معنای ثبوت شیء است مانند ثبوت و وجود زید و در هل مرکبه می‌گویند که مفادش مفاد کان ناقصه است مانند کان زید قائم که از باب ثبوت شیء لشیء است مانند ثبوت قیام برای زیدی که ثابت و موجود است.

۵

تطبیق تقسیمات حمل شایع

الفصل الرابع تقسيمات للحمل الشائع (فصل چهارم تقسیمات حمل شایع)

وينقسم الحمل الشائع إلى (حمل هو هو)، وهو أن يحمل المحمول على الموضوع بلا اعتبار أمر زائد، (و حمل شایع در تقسیم اول تقسیم می‌شود به حمل هو هو و آن یعنی محمول به همان وضعی که دارد می‌تواند بر موضوع حمل شود) نحو (الانسان ضاحك) (مانند الانسان ضاحک که ضاحک برای حمل شدن بر انسان به چیز زائدی احتیاج ندارد) ويسمى أيضا: (حمل المواطاة)، (به این حمل، حمل مواطات هم می‌گویند زیرا مواطات به معنای مطابقت است یعنی محمول به همان وضعی که دارد با موضوع مطابقت دارد.) و (حمل ذي هو) (و به حمل ذی هو) وهو أن يتوقف اتحاد المحمول مع الموضوع على اعتبار زائد، (که حملی است که در آن اتحاد موضوع با محمول برای اینکه بتواند بر آن حمل شود بر اعتباری اضافی احتیاج دارد) كتقدير ذي (مثلا باید کلمه‌ی ذو را در تقدیر بگیریم) أو الاشتقاق، (یا اینکه باید از آن چیزی را مشتق کنیم) ك (زيد عدل)، أي ذو عدل أو عادل. (مثلا برای حمل عدل بر زید یا باید بگوییم زید ذو عدل و دارای عدل است یا اینکه عادل را از آن مشتق کنیم. البته گاه برای مبالغه می‌گویند زید عدل در اینجا هم عدل قابل حمل بر زید نیست بلکه چون مبالغه که در آن کمی خلاف واقع که دروغ نیست خوابیده است در کار است می‌توان عدل را حمل کرد.)

وينقسم أيضا إلى (بتي) و (غير بتي)، (و حمل شایع در تقسیم دوم تقسیم به بتی و غیر می‌شود. این حمل به لحاظ موضوع است.) والبتي: ما كانت لموضوعه أفراد محققة (حمل شایع بتی به حملی گفته می‌شود که برای موضوع آن، یک سری افراد تحقق یافته که در خارج هستند و وجود خارجی دارند وجود دارد) يصدق عليها عنوانه (که بر آن افراد، عنوان موضوع را می‌توان بار کرد مثلا به همه می‌توان گفت انسان، عالم و یا زید.) ك (الانسان ضاحك) و (الكاتب متحرك الأصابع)، (مانند الانسان ضاحک که انسان افرادی دارد که عنوان انسان بر آنها صادق است و هکذا در الکاتب متحرک الاصابع) وغير البتي: ما كانت لموضوعه أفراد مقدرة غير محققة، (و حمل غیر بتی حملی است که برای موضوعش افرادی مقدر و فرضی وجود دارد که تحقق خارجی ندارند.) كقولنا: (كل معدوم مطلق فإنه لا يخبر عنه) (مانند هر چه که نباشد نمی‌توان از آن گزارش دارد و مثلا گفت: رفت، آمد و یا نشسته است. واضح است که در خارج و در ذهن معدوم وجود ندارد.) و (كل اجتماع النقيضين محال). (و یا مانند اینکه اجتماع نقیضین محال است. واضح است که اجتماع نقیضین در خارج نیست و الا نمی‌توانستیم بگوییم که محال است موجود شود.)

وينقسم أيضا إلى (بسيط) و (مركب)، (و به تقسیم سوم تقسیم می‌شود به حمل بسیط و مرکب) ويسميان: (الهلية البسيطة) و (الهلية المركبة)، (و به آنها هلیه‌ی بسیطه و هلیه‌ی مرکبه نیز می‌گویند. البته آیت الله جوادی می‌فرمود که این تعبیر در حمل صحیح نیست زیرا هل در استفهام صحیح است زیرا گاه می‌گویند که آیا زید هست (که هل بسیطه است و از وجود شیء سؤال می‌کند) و گاه می‌گویند آیا زید قائم است. (که هل مرکبه است و از عوارض موجود سؤال می‌کند.) از این رو بهتر بود که بگویند این دو مفاد کان تامه و مفاد کان ناقصه نامیده می‌شوند.) والهلية البسيطة ما كان المحمول فيها وجود الموضوع كقولنا: (الانسان موجود) (و هلیه‌ی بسیطه یا آنی که مفاد کان تامه است حملی است که محمول در آن وجود موضوع است مانند الانسان موجود. یعنی موضوع را در موضوع و موجود را در محمول قرار دهیم.) والمركبة ما كان المحمول فيها أثرا من آثار وجوده كقولنا: (الانسان ضاحك). (و هلیه‌ی مرکبه آن است که محمول در آن اثری از آثار وجود موضوع است. یعنی اول وجود موضوع را فرض کرده‌ایم و بعد اثری را بر آن حمل می‌کنیم. مانند الانسان ضاحک که از باب ثبوت شیء لشیء است یعنی ثبوت ضحک برای انسانی که ثبوتش مسلم فرض شده است. بر خلاف نوع قبل که از باب ثبوت شیء می‌باشد.)

۶

اشکال و جواب

حال که هل‌ها همیشه مرکبه نیستند و بعضی از آنها بسیطه‌اند اشکالی که سابقا هم مطرح شده بود جوابش بهتر مطرح می‌شود.

اشکال این است که ما گاه وجود را بر ماهیّت حمل می‌کنیم و می‌گوییم: الانسان موجود. بعد قاعده‌ای داریم و آن اینکه ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت مثبت له. یعنی اگر چیزی به نام الف بخواهد برای چیزی به نام ب ثابت شود فرع این است که مثبت له که ب است باید وجود داشته باشد.

اشکال اینجا است که ما در الانسان موجود می‌خواهیم وجود را بر ماهیّت اثبات کنیم. اگر وجود بخواهد بر انسان ثابت شود این فرع آن است که انسان ثابت باشد یعنی قبل از حمل وجود بر آن، خودش یک وجودی داشته باشد. (با توجه به اینکه ثبوت و وجود یک معنا دارند بر خلاف معتزله که بین آن دو فرق می‌گذارند.) حال به سراغ وجودی می‌رویم که انسان از قبل داشت که آن هم تحت قاعده‌ی فوق قرار می‌گیرد یعنی آن وجود هم برای انسان فرع وجود انسان است و هکذا تا بی‌نهایت. بنا بر این قاعده‌ی ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت مثبت له.

جواب این است که در هلیه‌ی بسیطه سخن از ثبوت شیء لشیء نیست بلکه سخن از ثبوت الشیء است یعنی ماهیّت به همین محمول موجود است. بنا بر این تخصصا از تحت آن قاعده خارج است.

۷

تطبیق اشکال و جواب

وبذلك (و به این نکته که هل گاه بسیطه است و گاه مرکب) يندفع ما استشكل على قاعدة الفرعية - وهي أن (ثبوت شئ لشئ فرع ثبوت المثبت له) (دفع می‌شود اشکالی که بر قاعده‌ی فرعیه‌ای عبارت بود از ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت المثبت له است دفع می‌شود. (یعنی ثبوت محمولی برای یک موضوع فرع بر این است که آن موضوع از قبل موجود باشد.) - بأن ثبوت الوجود للإنسان - مثلا - في قولنا: (الانسان موجود)، فرع ثبوت الانسان قبله، (اشکال این است که در الانسان موجود، ثبوت وجود برای انسان فرع بر این است که انسان قبل از این حمل ثابت و موجود باش.) فله وجود قبل ثبوت الوجود له، (پس انسان باید قبل از ثبوت وجود بر آن، وجود داشته باشد.) وتجري فيه قاعدة الفرعية، (حال که انسان خودش از قبل وجودی دارد باز همان قاعده در مورد همان جاری می‌شود زیرا حمل همان وجود بر آن فرع وجود انسان قبل از آن است.) وهلم جرا، فيتسلسل. (و همین طور تا بی‌نهایت ادامه می‌یابد و به تسلسل می‌انجامد که محال است. حال که تسلسل محال است علامت آن است که این قاعده در اینجا نقض می‌شود.)

وجه الاندفاع: (جواب از آن اشکال این است که) أن قاعدة الفرعية إنما تجري في ثبوت شئ لشئ، (قاعده‌ی فوق در ثبوت شیء بر شیء دیگری است) ومفاد الهلية البسيطة ثبوت الشئ، لا ثبوت شئ لشئ، (و حال آنکه مفاد هلیه‌ی بسیطه عبارت است از ثبوت و وجود شیء نه ثبوت شیء لشیء.) فلا تجري فيها القاعدة. (بنا بر این قاعده‌ی فوق در هلیه‌ی بسیطه جاری نمی‌شود. اما جوابی که بعضی دیگر داده‌اند و گفته‌اند که قاعده را باید تغییر داد و گفت که ثبوت شیء لشیء مسلتزم ثبوت المثبت له. بنا بر این وقتی مسلتزم این است که آن شیء قبلا موجود باشد این اعم از این است که قبلا موجود باشد یا به وجود محمول. این جواب صحیح نیست زیرا شما با این کار یک قاعده‌ی دیگر که بی‌اشکال است درست کرده‌اید ولی این علامت بر این نیست که قاعده‌ای که ما گفتیم بلا اشکال است و این علامت آن است که شما اشکال فوق را قبول کرده‌اید. فخر رازی جواب دیگری داده و گفته است: ما من عام الا و قد خص و قاعده‌ی فوق در این مورد تخصیص می‌خورد. جواب آن هم این است که ما من عام الا و قد خص در قوانین اعتباری و قراردادی قابل اجرا است یعنی قرارداد می‌کنند که مثلا روزه بر همه واجب است و بعد چند مورد را استثناء می‌کنند نه در قوانین عقلی و فلسفی که سخن از احکام قرار دادی نیست اینها قابل تخلف نیست زیرا اگر تخلف پذیر باشد علامت آن است که فهم عقل صحیح نمی‌باشد. از این رو تخصیص در احکام عقلیه مساوی با نبود و نابودی احکام عقلیه است.)

۸

غیرت و تقابل

فصل پنجم: غیریت و تقابل

بحث در وحدت و کثرت است و گفتیم که از آثار وحدت حمل است زیرا در حمل، محمول باید با موضوع اتحاد داشته باشد.

از احکام کثرت هم غیریت و مقابله است یعنی آن باید با این فرق داشته باشد.

غیریت که از آثار کثرت است بر دو قسم است: غیریت ذاتی و غیری ذاتی.

غیریت ذاتی در جایی است که هر کدام از کثیرها بالذات دیگری را کنار بزند و با دیگری ضدیت داشته باشد مانند وجود وعدم زیرا ذاتا هر جا وجود باشد، عدم کنار زده می‌شود و بالعکس.

غیریت غیر ذاتی این است که دو چیز هر چند دو تا هستند و از هم بیگانه‌اند ولی این بیگانگی از ناحیه‌ی ذاتشان نیست بلکه از ناحیه‌ی امری خارجی است. از این رو این امکان وجود دارد که این دو در جایی جمع شوند.

مانند سیاهی در ذغال و شیرینی در شکر که غیر هم هستند ولی این غیریت به خاطر ذات آنها نیست بلکه به سبب اختلاف موضوع‌های آنها است که ذغال و شکر می‌باشد. بنا بر این اگر بتوانیم موضوع واحدی برای آن پیدا کنیم مانند خرمای سیاه که هم سیاه است و هم شیرین هر دو با هم جمع می‌شوند. با این حال سیاهی با شیرینی با هم فرق دارند ولی این فرق موجب مطارده نمی‌شود.

۹

تطبیق غیرت و تقابل

الفصل الخامس في الغيرية والتقابل (فصل پنجم در غیریت و تقابل)

قد تقدم أن من عوارض الكثرة، الغيرية، (قبلا هم گفتیم که غیر هم بودن از آثار کثرت است زیرا وقتی چیزی کثیر می‌شود به این معنا است که این غیر آن است و الا اگر همه عین هم بودند دیگر کثیر ایجاد نمی‌شد.) وهي تنقسم إلى غيرية ذاتية، وغير ذاتية، (و تقسیم می‌شود به غیریت ذاتی و غیر ذاتی) والغيرية الذاتية هي كون المغايرة بين الشئ وغيره لذاته، (غیریت ذاتی این است که دوگانگی و مقابله بین یک چیز و غیر خودش به خاطر ذات خود شیء است.) كالمغايرة بين الوجود والعدم، (مانند مغایرت بین وجود و عدم که ذات آنها به گونه‌ای است که یکدیگر را طرد می‌کنند. همچنین است مقابله بین بینایی و کوری) وتسمى: (تقابلا)، (و به آن تقابل می‌گویند.) والغيرية غير الذاتية هي كون المغايرة لأسباب اخر، غير ذات الشئ، (و غیریت غیر ذاتی آنی است که مغایرت بین دو چیز به سبب چیزهای دیگری غیر از ذات دو شیء است.) كافتراق الحلاوة والسواد في السكر والفحم، (مانند مغایرت بین شیرینی شکر و سیاهی ذغال که چون تخالف در آنها در ذاتشان نیست در چیزی مانند خرما می‌توانند جمع شوند.) وتسمى: (خلافا). (و نام این قسم، خلاف است.)

باختلاف جهة الوحدة بالعرض ، فالوحدة في معنى النوع تسمى تماثلا ، وفي معنى الجنس تجانسا ، وفي الكيف تشابها ، وفي الكم تساويا ، وفي الوضع توازيا وفي النسبة تناسبا ، ووجود كل من الأقسام المذكورة ظاهر كذا قرروا.

الفصل الثالث

الهوهوية وهو الحمل

من عوارض الوحدة الهوهوية ، كما أن من عوارض الكثرة الغيرية ، ثم الهوهوية هي الاتحاد في جهة ما ، مع الاختلاف من جهة ما وهذا هو الحمل ، ولازمه صحة الحمل في كل مختلفين بينهما اتحاد ما ، لكن التعارف خص إطلاق الحمل ، على موردين من الاتحاد بعد الاختلاف.

أحدهما أن يتحد الموضوع والمحمول مفهوما وماهية ، ويختلفا بنوع من الاعتبار ، كالاختلاف بالإجمال والتفصيل في قولنا ، الإنسان حيوان ناطق فإن الحد عين المحدود مفهوما ، وإنما يختلفان بالإجمال والتفصيل ، وكالاختلاف بفرض انسلاب الشيء عن نفسه ، فتغاير نفسه نفسه ، ثم يحمل على نفسه لدفع توهم المغايرة ، فيقال الإنسان إنسان ، ويسمى هذا الحمل بالحمل الذاتي الأولي(١).

وثانيهما أن يختلف أمران مفهوما ويتحدا وجودا ، كقولنا الإنسان ضاحك وزيد قائم ، ويسمى هذا الحمل بالحمل الشائع

__________________

(١) سمّي ذاتياَ ، لكون المحمول فيه ذاتياً للموضوع وأوليّاً ، لأنّه من الضروريات الأولية ، التى لا يتوقف التصديق بها على أزيد من تصوّر الموضوع والمحمول منه.

الصناعي(١).

الفصل الرابع

تقسيمات للحمل الشائع

وينقسم الحمل الشائع إلى حمل هو هو ، وهو أن يحمل المحمول على الموضوع ، بلا اعتبار أمر زائد ، نحو الإنسان ضاحك ، ويسمى أيضا حمل المواطاة وحمل ذي هو ، وهو أن يتوقف اتحاد المحمول مع الموضوع ، على اعتبار زائد كتقدير ذي ، أو الاشتقاق كزيد عدل أي ذو عدل أو عادل.

وينقسم أيضا إلى بتي وغير بتي ، والبتي ما كانت لموضوعه أفراد محققة ، يصدق عليها عنوانه ، كالإنسان ضاحك والكاتب متحرك الأصابع ، وغير البتي ، ما كانت لموضوعه أفراد مقدرة غير محققة ، كقولنا كل معدوم مطلق فإنه لا يخبر عنه ، وكل اجتماع النقيضين محال.

وينقسم أيضا إلى بسيط ومركب ، ويسميان الهلية البسيطة والهلية المركبة ، والهلية البسيطة ما كان المحمول فيها وجود الموضوع ، كقولنا الإنسان موجود ، والمركبة ما كان المحمول فيها أثرا من آثار وجوده ، كقولنا الإنسان ضاحك.

وبذلك يندفع ما استشكل على قاعدة الفرعية ، وهي أن ثبوت شيء لشيء فرع ثبوت المثبت له ، بأن ثبوت الوجود للإنسان مثلا في قولنا ، الإنسان موجود فرع ثبوت الإنسان قبله ، فله وجود قبل ثبوت الوجود له ، وتجري فيه قاعدة الفرعية وهلم جرا فيتسلسل.

__________________

(١) سمّي شائعاً لأنه الشائع في المحاورات وصناعياً لأنّه المعروف والمستعمل في الصناعات والعلوم ـ منه.

وجه الاندفاع أن قاعدة الفرعية ، إنما تجري في ثبوت شيء لشيء ، ومفاد الهلية البسيطة ثبوت الشيء ، لا ثبوت شيء لشيء ، فلا تجري فيها القاعدة.

الفصل الخامس

في الغيرية والتقابل

قد تقدم أن من عوارض الكثرة الغيرية ، وهي تنقسم إلى غيرية ذاتية وغير ذاتية ، والغيرية الذاتية هي ، كون المغايرة بين الشيء وغيره لذاته ، كالمغايرة بين الوجود والعدم وتسمى تقابلا ، والغيرية غير الذاتية ، هي كون المغايرة لأسباب أخر غير ذات الشيء ، كافتراق الحلاوة والسواد في السكر والفحم ، وتسمى خلافا.

وينقسم التقابل وهو الغيرية الذاتية ، وقد عرفوه بامتناع اجتماع شيئين في محل واحد ، من جهة واحدة في زمان واحد ، إلى أربعة أقسام ، فإن المتقابلين إما أن يكونا وجوديين أو لا ، وعلى الأول إما أن يكون كل منهما ، معقولا بالقياس إلى الآخر ، كالعلو والسفل فهما متضائفان ، والتقابل تقابل التضايف ، أو لا يكونا كذلك كالسواد والبياض ، فهما متضادان والتقابل تقابل التضاد ، وعلى الثاني يكون أحدهما وجوديا والآخر عدميا ، إذ لا تقابل بين عدميين ، وحينئذ إما أن يكون هناك موضوع قابل لكل منهما ،

__________________

(١) هذا الجواب لصدر المتألهين (رحمه الله) *. وقد تخلص الدواني عن الإشكال بتبديل الفرعية بالاستلزام ، فقال : " ثبوت شئ لشئ مستلزم لثبوت المثبت له ، فلا إشكال في الهلية البسيطة ، لأن ثبوت الوجود للماهية مستلزم لثبوت الماهية بهذا الوجود ". وفيه : أنه تسليم لورود الإشكال على القاعدة. وعن الإمام الرازي أن القاعدة مخصصة بالهلية البسيطة. وفيه : أنه تخصيص في القواعد العقلية. ـ منه (رحمه الله) ـ.