علت بر چهار قسم است: علت فاعلی و غایی (که بحث آنها گذشت) و بعلت صوری و مادی که در این فصل مطرح می‌شود.

علت صوری همان صورت در اجسام است. سابقا هم گفتیم که هر جسمی مرکب از علت و صورت است. صورت هر جسم همان علت صوری آن است. صورت، علت صوری برای مرکب است به این معنا که پیدایش آن مرکب بر صورت متوقف است زیرا هر مرکبی بر اجزائش متوقف است و هر شیء مرکب از ماده و صورت می‌باشد. صورت همان جوهری است که شیء به وسیله‌ی آن فعلیت می‌یابد. یعنی ماده که توان محض است به وسیله‌ی صورت فعلیت می‌یابد. (در بحث جوهر و عرض گفتیم که جوهر پنج قسم است که یکی از آنها ماده است و دیگری صورت.)

بنا بر این صورت، علت صوری است نسبت به کل و اما نسبت به ماده، شریکة العلة می‌باشد یعنی ماده قوه‌ی محض است و عقل مجردی که آن را ایجاد می‌کند آن را در پناه صورت ایجاد می‌کند. بنا بر این صورت، شرط و شریکة العلة برای وجود ماده می‌باشد.

صورت به این معنا است که علت صوری نامیده می‌شود هرچند صورت معانی دیگری هم دارد. مثلا گاه صورت به معنای شکل است و صورت میز همان شکل میز است. شکل میز عرضی است برای میز و هرگز نمی‌تواند سازنده‌ی موجود جوهری باشد و علت نخواهد بود.

گاه صورت به صورت ذهنی اطلاق می‌شود یعنی آنچه که از خارج در ذهن ما ترسیم می‌شود. بر این اساس می‌گویند: العلم هو حضور صورة الشیء لدی عقل. این صورت نیز خارج از بحث ماست.

اما علت مادی: علت مادی همان ماده است یعنی ماده برای مرکب علت مادی است یعنی اگر مرکب بخواهد مرکب شود متوقف بر ماده است زیرا مرکب از دو جزء ماده و صورت تشکیل شده است و هر مرکبی بر اجزائش متوقف است.

مخفی نیست که علت به معنای چیزی است که وجود معلول بر آن متوقف است بر این اساس صورت و ماده‌ی جسم علت صوری و علت مادی جسم می‌باشند.

به هر حال ماده، علت مادی است نسبت به کل ولی نسبت آن به صورت این است که ماده، قابل و معلول صورت می‌باشد یعنی ماده صورت را می‌پذیرد و هکذا تمامی اعراض را می‌پذیرد زیرا ماده قوة الاشیاء است. وقتی صورت شریکة العلة برای ماده می‌باشد پس ماده معلول صورت می‌باشد.

در اینجا در مسأله‌ی علت مادی کلامی انحرافی وجود دارد و آن اینکه بعضی قائل شده‌اند که ما در موجودات تنها به یک علت احتیاج داریم که همان علت مادی است و بس و دیگر به علت فاعلی، غایی و صوری احتیاج نداریم. مارکسیست‌ها و امثال آنها که مادی هستند به این قول قائل می‌باشند. اینها می‌گویند که تحقق موجود به تحقق ماده‌اش است.

علامه در جواب می‌فرماید: این قول از دو جهت مردود است:

اول اینکه ماده فقط قوة الاشیاء است یعنی می‌تواند صورتی را بپذیرد و فعلیت یابد ولی بدون آن فعلیتی ندارد.

اما ماده اگر ماده‌ی اول باشد که هیولی است که قوه‌ی محض است و هیچ تحققی ندارد.

اما ماده اگر ثانیه باشد مانند نطفه برای انسان، به این معنا است که می‌تواند انسان شود و یا هسته از آن حیث که هسته است و می‌تواند صورت درخت را پذیرا شود و درخت شود ماده است. بنا بر این ماده بما هو ماده یعنی چیزی که توان دارد که فعلیتی را قبول کند و صورتی را بپذیرد (چه الآن فعلیت دارد مانند ماده‌ی ثانیه و یا ندارد مانند هیولی) الآن فاقد آن صورت است. وقتی حیثیت ماده، حیثیت فقدان باشد دیگر نمی‌تواند وجود شیء به آن باشد زیرا وجود شیء به معنای فعلیت است و حال آنکه ماده به تنهایی فاقد فعلیت می‌باشد.

دوم اینکه سابقا گفتیم که الشیء ما لم یجب لم یوجد یعنی هیچ چیزی تا به حد ضرورت نرسد موجود نمی‌شود. این ضرورت نمی‌تواند مستند به ماده باشد زیرا حیثیت ماده، حیثیت قوه و امکان است یعنی چیزی است که می‌تواند بعدا چیزی شود ولی الآن چیزی نیست و فعلیت ندارد و الآن ضرورتی برایش نیست. این ضرورت و وجوب که موجب وجود می‌شود در ماده نیست زیرا شأن ماده، قوه است. بنا بر این اگر قرار باشد که ما بدون ماده چیزی نداشته باشیم لازمه‌اش این است که شیء بدون وجوب، موجود شود.

بنا بر این ماده چون فعلیت ندارد نه می‌تواند فعلیت اعطاء کند و نه ضرورت از آن ناشی شود بنا بر این اگر فعلیت بخواهد تنها علت برای تحقق اشیاء باشد یعنی شیء باید بی‌جهت بتواند موجود شود در حالی نه فعلیت دارد و نه ضرورت و قول به این، نقض قانون علیت می‌باشد یعنی باید یک چیزی بتواند محقق شود بدون اینکه علتی داشته باشد.

اگر مستشکل بگوید که لازم نیست ضرورت آفرین که همان ماده است خودش هم ضرورت و یا فعلیت داشته باشد بلکه ضرورت، خودش به خودی خود محقق می‌شود و یا اینکه چیزی که خودش فعلیت و ضرورت ندارد بتواند فعلیت و ضرورت را ایجاد کند این مشکل پیش می‌آید که هر چیزی در عالم باید بتواند موجود شود و هر چیزی باید بتواند دنبال هر علتی موجود شود زیرا قرار شده است که هیچ رابطه‌ی ضروری و تلازمی بین اشیاء نباشد بنا بر این اگر با ماده که نه فعلیت ندارد و نه ضرورت بتواند جسمی مادی و ضروری الوجود تولید شود باید بشود که با یخ گرما تولید شود و هکذا. این چیزی است که هر عاقلی حکم به بطلان آن می‌کند.

نتیجه اینکه علت مادی، به تنهایی برای پیدایش اشیاء کافی نیست.

بعد علامه اضافه می‌کند که ماده‌ای که تا به حال از آن بحث می‌کردیم همان جوهری است که صرف القوة می‌باشد. با این حال، ماده در معانی دیگر نیز استعمال می‌شود که از بحث ما خارج است. مثلا ماده گاه به معنای هر چیزی است که چیز دیگری در آن حلول کند که همان محل است و ماده به این معنا همان ماده‌ی بالمعنی الاعم است زیرا هم ماده‌ی محل بحث را شامل می‌شود و هم شامل چیزی مانند بدن که نفس به آن تعقل می‌گیرد و هم شامل جوهر می‌شود که عرض در آن حلول می‌کند.

همچنین در بحث مواد ثلاث (کیفیت نسبت که همان وجوب و امتناع و امکان است که اگر به زبان آورده شود و یا نوشته شود به آن جهت می‌گویند) نیز ارتباطی به بحث علت مادی ندارد.

الفصل العاشر في العلة الصورية والمادية (فصل دهم در علت صوری و مادی است.)

أما العلة الصورية: فهی الصورة (اما علت صوری همان صورت است.) - بمعنى ما به الشئ هو هو بالفعل (مراد همان صورتی است که به معنای چیزی است که به وسیله‌ی آن شیء خودش هست بالفعل یعنی آن چیزی که انسان به آن انسان می‌شود سنگ به آن چیز سنگ می‌شود که همان صورت نوعیه است. این همان چیزی است که در سابق می‌گفتیم صورت جوهری است که فعلیت بخش ماده می‌باشد.) - بالنسبة إلى النوع المركب منها ومن المادة، (این علت صوری به نسبت به نوعی که مرکب از صورت و ماده می‌باشد علت صوری محسوب می‌شود.) فإن لوجود النوع توقفا عليها بالضرورة، (وجود نوع بر صورت متوقف است و این توقف بالضرورة است و از آنجا که وجود هر مرکبی بر وجود اجزائش متوقف است پس صورت، علت نوع می‌باشد. سابقا هم گفتیم که علت به معنای مطلق متوقَف علیه می‌باشد.) وأما بالنسبة إلى المادة، فهي صورة وشريكة العلة الفاعلية على ما تقدم، (اما صورت به نسبت به ماده فقط صورت و شریکة علت فاعلی می‌باشد یعنی علت فاعلی که همان موجود مجردی است که ماده را ایجاد می‌کند، آن را در پناه صورت و به شرط وجود صورت انجام می‌دهد.) وقد تطلق الصورة على معان اخر خارجة من غرضنا. (اما صورت به معناهای دیگری نیز می‌آید که ارتباطی به بحث ما ندارد. مانند صورت به معنای شکل و یا صورت به معنای وجود ذهنی)

وأما العلة المادية. (اما علت مادی) فهي المادة بالنسبة إلى النوع المركب منها ومن الصورة، (این علت همان ماده است که نسبت به نوعی که از ماده و صورت تشکیل شده است سنجیده می‌شود. از آنجا که هر مرکبی بر اجزایش متوقف است، ماده علت برای نوع می‌باشد.) فإن لوجود النوع توقفا عليها بالضرورة، (برای وجود نوع، بالضروره و بالبداهه یک نوع توقفی بر ماده است زیرا مرکب بالضرورة بر اجزایش مترتب است.) وأما بالنسبة إلى الصورة فهي مادة قابلة معلولة لها على ما تقدم. (اما نسبت به صورت (و نه نسبت به مجموع) فقط ماده است و نه علت مادی. ماده‌ای که صورت را قبول می‌کند و معلول صورت است زیرا صورت شریکة العلة برای ماده می‌باشد. کما اینکه قبلا هم گفتیم که شأن ماده قبول است که هم صورت را قبول می‌کند هم سایر اعراض را)

وقد حصر قوم من الطبيعيين العلة في المادة، (بعضی از علماء مادی علت را منحصر به ماده می‌دانند. مادیون کسانی هستند که ما وراء طبیعت را منکرند) والأصول المتقدمة ترده، (جواب این است که اصولی که قبلا گذشت این قول را رد می‌کند.) فإن المادة - سواء كانت الأولى أو الثانية - (چون ماده چه ماده‌ی اولی باشد چه ثانیه (البته طبیعیون خیلی خبر از ماده‌ی اولی که هیولی است ندارند زیرا خارج از حس است و خیلی آنها با آن سر و کار ندارند.) حيثيتها القوة، (ماده در هر دو حالت قوه‌ی محض است یعنی می‌تواند بعدا چیزی بشود.) ولازمها الفقدان، (و لازمه‌ی آن این است که ماده فعلا صورت ندارد و بعدا می‌تواند دارا شود یعنی الآن و فعلا آن را ندارد.) ومن الضروري أنه لا يكفي لإعطاء فعلية النوع وإيجادها، (و کاملا بدیهی است که چنین چیزی که لازمه‌اش فقدان است کافی نیست برای اینکه بتواند به نوع مانند نوع درخت و سنبله و مانند آن فعلیت دهد و آنها را موجود کند. چگونه فاقد شیء که حتی خودش آن را دارا نیست می‌تواند به دیگری آن را اعطاء کند.) فلا يبقى للفعلية إلا أن توجد من غير علة، (بنا بر این وقتی هسته درخت شده است و در قالب درخت فعلیت یافته است این درخت شدن نمی‌توانست از طریق ماده باشد و اگر قرار باشد که فعلیت آن از طریق ماده باشد لازمه‌اش این است که بدون علت موجود شده باشد.) وهو محال. (و موجود شدن بدون علت محال است.)

وأيضا، (دلیل دیگری که برای رد مادیون اقامه شده است عبارت است از) قد تقدم أن الشئ ما لم يجب لم يوجد، (آنچه گذشت که شیء تا به حد وجوب نرسد موجود نمی‌شود) والوجوب الذي هو الضرورة واللزوم لا مجال لاستناده إلى المادة التي حيثيتها القبول والإمكان، (و از آن طرف وجوب که عبارت است از ضرورت و لزوم نمی‌تواند به ماده مستند باشد زیرا حیثیت ماده فقط قبول و امکان است و نه وجوب، نمی‌تواند معطی وجوب و ضرورت باشد.) فوراء المادة أمر يوجب الشئ ويوجده، (بنا بر این باید وراء ماده امر دیگری باشد که شیء را واجب و موجود کند.) ولو انتفت رابطه التلازم التي إنما تتحقق بين العلة والمعلول (حال اگر کسی که مادی است رابطه‌ی تلازمی که بین علت و معلول است را انکار کند و بگوید لازم نیست که علتی باشد که اول شیء را لازم کند و بعد موجود کند) أو بين معلولي علة ثالثة (و یا تلازم بین دو معلول که از یک علت ثالثی ناشی می‌شوند را منکر شود) وارتفعت من بين الأشياء (و اگر رابطه‌ی تلازم بین اشیاء منتفی شود که معنایش این است که رابطه‌ی علیت بین اشیاء برداشته شود.) بطل الحكم باستتباع أي شئ لأي شئ، (حکم به اینکه دنبال هر چیزی یک چیز خاصی باید بیاید از بین می‌رود. بنا بر این اینکه می‌گوییم به دنبال آتش باید سوزاندن باشد باید از بین برود و آتش گهگاه موجب سرما شود.) ولم يجز الاستناد إلى حكم ثابت، (و دیگر نباید بتوان به حکم ثابتی اعتماد کرد و بر اساس آن زندگی را تنظیم کرد.) وهو خلاف الضرورة العقلية، (و حال آنکه این بر خلاف بداهت عقل است. نتیجه اینکه باید قاعده‌ی الشیء ما لم یجب لم یوجد را باید پذیرفت. پس شیء باید واجب شود تا موجود شود و این وجوب نمی‌تواند از ماده ناشی شود زیرا ماده خودش وجوب ندارد. و از آن جا که مادگراها غیر از ماده چیز دیگری را به عنوان علت قبول ندارند باید شیء بدون علت به وجود آید) وللمادة معان اخر غير ما تقدم خارجة من غرضنا. (البته ماده به معانی دیگری نیز می‌آید که خارج از بحث ماست.)

فصل یازدهم علت جسمانی

این فصل حاوی دو حکم از علل جسمانی است یعنی علت‌هایی که جسم اند و یا رابطه‌ای با جسم دارند،

حکم اول این است که امکان ندارد که معلول علت جسمانی لا متناهی باشد. معلول آن هم از نظر تعداد باید متناهی باشد و هم زمان معلول‌ها باید متناهی باشد یعنی نمی‌تواند در زمان لا متناها موجود باشد. همچنین نمی‌شود معلول مزبور از نظر شدت وجودی لا یتناهی باشد. یعنی نمی‌تواند وجودش نا محدود و بدون حد باشد.

دلیل آن این است که علت‌های جسمانی به حرکت جوهری متحرک می‌باشند. موجود جسمانی در هر آن با آن قبل و بعد قابل جمع نیست یعنی حالتی که الآن آتش دارد (آتش فعلی) یک لحظه‌ی قبل نبوده است و یک لحظه‌ی بعد نیست و آنی که در بعد است و یا قبلا بوده مثل این است. این بدلیل آن است که جسم یک موجود سیال است و در حال حرکت است و وجودش در هر آن با قبل و بعدش فرق دارد مانند سنگی که از بالا به پائین در حالت حرکت است که در هر آن در یک نقطه است که با نقطه‌ی قبلی و بعدی فرق دارد. بنا بر این هر موجودی محفوف به دو عدم است. چنین علتی که جسمانی است و محدود به دو عدم است نمی‌تواند معلولی نا محدود ایجاد کند. بنا بر این معلول آن هم از نظر زمان، تعداد و شدت وجودی محدود است زیرا خود علت چنین حدهایی را دارد و معلول از وجود علت پائین‌تر و ضعیف‌تر است.

حکم دوم این است که علت‌های جسمانی کاری را انجام نمی‌دهند مگر اینکه دارای وضع خاص باشد. مثلا آتشی که در چوب است اگر بخواهد بسوزاند و یا چیزی را گرم کند، این کار را نمی‌تواند انجام دهد مگر اینکه آتش با آن چوب وضع خاصی داشته باشد. بر این اساس، آتش مزبور نمی‌تواند آبی که در صد فرسخی آن است را گرم کند. زیرا موجودات جسمانی در وجودشان بر وضع متوقف اند. حال که وجود خودشان احتیاج به وضع دارد ایجاد هم نمی‌تواند بیش از باشد. اگر ایجاد فرع وجود است نمی‌تواند زائد بر آن باشد و اگر باشد علامت آن است که ایجاد متوقف بر وجود آن نبوده است.

الفصل الحادي عشر في العلة الجسمانية (فصل یازدهم در علل جسمانیه است)

العلل الجسمانية متناهية أثرا، من حيث العدة والمدة والشدة، (علل جسمانیه از نظر اثر محدود است یعنی معلول آنها متناهی و محدود است و این محدودیت از نظر تعداد، زمان و شدت وجود است. یعنی معلول‌های آنها نمی‌تواند از نظر تعداد لا متناهی باشد و هکذا از نظر زمان و شدت وجود.) قالوا: (لأن الأنواع الجسمانية متحركة بالحركة الجوهرية، (زیرا گفته شده است که همه‌ی انواع جسمانی به حرکت جوهری متحرک اند یعنی هر زمان شأن با قبل و بعد فرق دارد و فقط مثل قبل و بعد است. در حرکت، هیچ گاه دو جزء با هم جمع نمی‌شود و هرگز دو جزء آن عین هم نیستند بلکه مثل هم می‌باشند.) فالطبائع والقوى التي لها منحلة منقسمة إلى حدود وأبعاض، (بنا بر این طبایع که همان صورت نوعیه است که علت می‌باشد (نه ماده زیرا ماده فقط قبول می‌کند و قوه‌ی محض است) و قوایی که آن صور جسمانیه دارند به حدود و ابعاض منحل و تقسیم می‌شوند.) كل واحدة منها محفوف بالعدمين (که هر یک از این حدود و ابعاض محفوف به دو عدم است یعنی آنچه الآن هست قبلا نبوده و بعدا هم نبوده است.) محدود ذاتا وأثرا). (در نتیجه خودش از نظر ذات محدود است و بالتبع و به طریق اولی اثرش هم محدود خواهد بود. زیرا اثر نمی‌تواند بیشتر از مؤثر باشد و حتی مساوی با مؤثر هم نمی‌تواند باشد.)

وأيضا، (حکم دوم این است که) العلل الجسمانية لا تفعل إلا مع وضع خاص بينها وبين المادة، (علت‌های جسمانیه کاری انجام نمی‌دهند مگر به سبب وضع خاصی که بین علل جسمانیه است و بین ماده‌ی خاصی که می‌خواهد از آن تأثیر بگیرد. مثلا ماده که می‌خواهد بسوزد در صورتی از آتش می‌سوزد که وضع خاصی بین آن دو باشد مثلا فاصله‌ی بین آن دو زیاد نباشد.) قالوا: (لأنها لما احتاجت في وجودها إلى المادة، احتاجت في إيجادها إليها، (در بیان آن گفته شده است که علل جسمانی وقتی در وجودشان به ماده احتیاج داشتند (زیرا ماده علت مادی آنها است.) در ایجادشان نیز به آن ماده احتیاج خواهند داشت زیرا ایجاد، فرع وجود است و به وسیله‌ی وجود محقق می‌شود. اگر وجودی که ایجاد می‌کند احتیاج به ماده دارد ایجادش هم احتیاج به ماده دارد.) والحاجة إليها في الإيجاد هي بأن يحصل لها بسببها وضع خاص مع المعلول، (احتیاج داشتن به ماده در ایجاد به این است که در ایجاد آزاد نباشند و ماده‌ی آن اجازه نمی‌دهد که هر جا رود و هر کاری را انجام دهد بلکه فقط باید صورت نوعیه، در محدوده‌ی ماده که معلول است فعالیت کند.) ولذلك كان للقرب والبعد والأوضاع الخاصة دخل في تأثير العلل الجسمانية). (به همین دلیل است که برای قرب و بعد و وضع‌های خاص در تأثیر علل جسمانی دخالت است و اینها تأثیر گذارند. مثلا اگر چیزی روی آتش باشد می‌سوزد ولی اگر زیرش باشد ممکن است نسوزد.)