درس بدایة الحکمة

جلسه ۵۴: شبهه‌ی علت غایی

 
۱

خطبه

۲

شبهه در علت غایی

این بحث آخرین بحث در مورد علت غایی است و آن اینکه شبهه‌ای شده است که بعضی تصور کرده‌اند که بین علت غایی و فاعل و فعلش در بعضی از موارد رابطه‌ی ضروری نیست یعنی آن شیء می‌تواند غایت نباشد زیرا غایت آنی است که رابطه‌ی ضروری با فعل و فاعل داشته باشد.

برای اینکه مسأله‌ی اتفاق در علت غائی روشن شود می‌گوییم: اتفاق سه مورد استعمال دارد:

گاه اتفاق به این معنا است که مسبَّبی است که سببش نادرا محقق می‌شود در نتیجه اگر آن مسبّب محقق شود (بعد از آنکه سبب نادرش محقق شده است) به آن مسبَّب، مسبَّب اتفاقی و به سبب آن سبب اتفاقی می‌گویند. مانند اینکه انسان وقتی در مسیری حرکت می‌کند غالبا با شیر برخورد نمی‌کند و نادرا این اتفاق می‌افتد. این اتفاق کاملا امکان دارد محقق شود و معنای آن این نیست که این عالم، عالم تصادف است و نه به این معنا است که اگر این اتفاق بیفتد بدون سبب محقق شده است. آمدن از به بیرون از خانه و آمدن شیر به سمت خانه‌ی من هیچ کدام بدون علت نبوده است. با این حال به آن اتفاق می‌گویند یعنی امری که نادر است محقق شده است.

اتفاق در معنای دوم اتفاق در باب علت فاعلی است که همان صدفه و نفی اصل علیت است. یعنی معلولی بدون علت و سبب محقق شود. این اتفاق محال است و اصل علیت آن را نفی می‌کند.

معنای سوم اتفاق همان است که در این فصل مطرح است و آن اینکه بین فاعل و غایتی که بر فعلش مترتب است رابطه‌ی ضروری وجود نداشته باشد. بعضی به این نوع از اتفاق قائل شده‌اند و گفته‌اند که محال نیست. (ولی اتفاق به معنای اول بالاتفاق ممکن و به معنای دوم بالاتفاق محال است.)

برای این نوع از اتفاق مثال می‌زنند که کسی چاهی می‌کند که به آب برسد. هدف او این است که به آب برسد ولی در بین کندن به گنج برخورد می‌کند. رسیدن به گنج هیچ رابطه‌ی ضروری ای با چاه کن که فاعل است ندارد و الا هر بار که چاه کنی چاه می‌کند باید به گنج برخورد می‌کرد زیرا رابطه‌ی ضروری قابل اتفاق نیست و هر جا که مسبّب که همان ذی الغایة است محقق می‌شد می‌بایست غایت هم محقق می‌شد. آنها نام آن را شانس خوب می‌گذارند و گاه عکس آن است یعنی کسی فعلی را انجام می‌دهد و به غایتی برخورد می‌کند که آن غایت مطلوب او نیست که به آن شانس بد می‌گویند مانند کسی که به بیابان می‌رود و به زیر ساختمانی می‌رود که از سایه‌ی آن استفاده کند ولی ناگهان سقف ساختمان به روی او خراب می‌شود و می‌میرد. او هرگز مردن خود را قصد نکرده بود و بین او و مردن رابطه‌ی ضروری نبود زیرا در بسیاری از موارد زیر سقف می‌رفت و نمی‌مرد ولی این دفعه اتفاقا این اتفاق افتاد. بنا بر این این غایت با فعل و با فاعل که همان رونده زیر سقف است ارتباطی ندارد.

بعضی قائل شده‌اند که پیدایش عالم هم از باب اتفاق است یعنی خداوند متعال که علت فاعلی است یک سیری چیزها مانند اتم‌ها را خلق کرده بود که آنها در فضای بیکران در حال حرکت بودند ولی اتفاقا آنها که مسانخ و هم جنس بودند با هم جمع شدند و از اجتماع آنها در هر جایی یک سری چیزهایی به وجود آمد مثلا یک جا خاک را به وجود آوردند و یک جا آب و یک جا هوا و یک جا آتش را. بعد در اتم‌های خاک یک سری اتم‌ها کوه را به وجود آوردند و یک سری خاک رس را و یک سری معدن طلا را و هکذا. بین حرکت آن اتم‌ها و این غایت رابطه‌ی ضروری ای وجود نداشت و آن حرکت اتمی سرگردان بود و اتفاقا به پیدایش عالم منتهی شد. این کار انکار علت فاعلی نیست بلکه به معنای انکار علت غایی است که می‌گویند رابطه‌ی ضروری با فعل و فاعل ندارد و ناگهان محقق می‌شود.

۳

جواب شبهه

مشهور فلاسفه و علامه طباطبایی قائلند که هیچ اتفاقی به این معنا در هستی وجود ندارد یعنی هیچ غایتی نیست که با فعلش بی‌رابطه باشد و یا با فاعل و فعلش رابطه‌ی ضروری نداشته باشد. همه‌ی غایت‌ها که بر فعلی مترتب می‌شوند و یا از فاعلی سر می‌زنند به خاطر این است که رابطه‌ی ضروری به آن دارند.

بیان این مطلب احتیاج به یک مقدمه دارد و آن اینکه اشیایی که در عالم اتفاق می‌افتد از چهار حالت خارج نیست:

یا اشیایی است که دائمی الوقوع است یعنی هیچ حالت تخلف ندارد مانند اینکه هر وقت گندم کاشته شود همان گندم روییده می‌شود نه چیزی دیگری مانند جو. در این مورد شبهه‌ای وجود ندارد زیرا همیشه بین فعل و فاعل و غایت رابطه‌ی ضروری هست و هیچ تخلفی وجود ندارد. اگر شبهه‌ای هست در سه قسم دیگری است:

یک سری چیزها هم هست که در عالم محقق می‌شود و اکثری الوقوع است مانند اینکه اکثر بچه‌ها سالم و پنج انگشتی به دنیا می‌آیند.

بعضی چیزها هم محقق می‌شوند که متساوی الوقوع است یعنی خودش و ضدش متساوی اند مانند قیام زید و قعودش و یا کلام او و سکوتش.

گاه نیز چیزی اقلی الوقوع است یعنی نادرا اتفاق می‌افتد مانند اینکه نادرا اتفاق می‌افتد که فرزندی شش انگشتی به دنیا آید.

علامه می‌فرماید: آنی که اکثری الوقوع است فرقش با دائمی الوقوع در این است که دومی هیچ وقت با مانع برخورد نمی‌کند و آنی که مقتضایش است به همان می‌رسد و عامل قوی تری نیست که آن را به راه دیگری منحرف کند ولی امر اکثری طوری است که یک مقتضی هست و مقتضایی دارد ولی گاه یک مانع قوی‌تر می‌آید و آن مقتضی را به کار دیگری وادار می‌کند. مانند اینکه قوه‌ای که در ماده نهاده شده که به انسان تبدیل شود مقتضی این است که به بچه‌ای سالم تبدیل شود. ولی گاه بر اثر اوامری، موارد زائدی در آن ماده (مانند مضغه) وجود دارد که وقتی آن ماده تمام کارهایش را انجام می‌دهد همچنان مواد دیگری هم هست که گاه به شش انگشتی و یا شکل دیگری که طبیعی نیست می‌انجامد. بنا بر این پیدایش انگشت زائد به خاطر این نیست که قوه‌ی مصوره می‌خواهد انگشت زائد ایجاد کند بلکه قوه‌ی مصوره و آن مواد زائد به انگشت اضافی می‌انجامد بنا بر این وقتی انگشت زائد به قوه‌ی مصوره و مواد زائد سنجیده می‌شود به همان رابطه‌ی ضروری می‌رسیم زیرا قوه‌ی مصوره و آن ماده‌ی زائد لا جرم به تولید انگشت زائد منجر می‌شود اگر در اکثر اوقات بچه انگشت زائد ندارد برای این است که در اکثر موارد این موارد زائد در کنار قوه‌ی مصوره وجود ندارد. بنا بر این پنج انگشتی شدن و شش انگشتی شدن هر کدام با سبب خودشان رابطه‌ی ضروری دارند.

حال که اکثری الوقوع و اقلی الوقوع حل شده است مشکل متصور در متساوی الوقوع نیز حل می‌شود یعنی وقتی قیام و قعود با زید مطلق در نظر گرفت می‌شود ممکن گفته شود که زید بی‌هدف گاه می‌ایستد و گاه می‌نشیند ولی اگر با زید و اراده‌ی او سنجیده شود می‌بینیم که به ضرورت می‌رسیم یعنی زید با اراده‌ی قیام همیشه قیام می‌کند و با اراده‌ی قعود همیشه قعود می‌کند. اگر هم کسی بگوید که اینها دائمی هستند ولی رابطه‌ی ضروری بین آنها و فعل نیست در جواب می‌گوییم در مورد معلول و علت فاعلی نیز باید همین را گفت و حال آنکه اشتباه است و کسی به آن قائل نیست. اگر قرار باشد که دوام ترتّب کاشف از رابطه‌ی ضروری نباشد باید در علت و معلول هم دوام عدم تخلف معلول از علت نباید کاشف از عدم رابطه‌ی ضروری علت با معلول باشد. نتیجه اینکه که فعل همان گونه که به غایت ضروری ندارد فاعل ضروری هم لازم ندارد. بنا بر این کسانی که اتفاق را در علت غائی قائل شده‌اند اتفاق را در علت فاعلی قائل شده‌اند و گفته‌اند که معلول فقط به علت مادی احتیاج دارد نه علت فاعلی، غائی و صورت و فقط به ماده (علت مادی) احتیاج دارد لازمه‌ی آن نفی اصل علیت است که خلاف فطرت هر کسی است که حتی حیوانات هم در فطرت خود می‌یابند که اگر چیزی در عالم محقق می‌شود علت و سبب دارد.

نتیجه این می‌شود که غایت با فعل و فاعل رابطه‌ی ضروری دارد.

اما مثال چاه، اگر چاه کن، چاه را در زمینی می‌کَنَد که زیر آن گنج است، رسیدن به گنج ضرورت می‌یابد. بنا بر این رسیدن به گنج باید با ذی الغایت خودش سنجیده شود. ذی الغایت آن مطلق کندن چاه نیست بلکه ذی الغایت، کندن چاه در زمینی است که زیر آن گنج است.

همچنین است مثال کسی که زیر سقفی می‌رود که مشرف به انهدام است که بین رفتن و مردن رابطه‌ی ضروری است. بله اگر مردن به مطلق رفتن زیر سقف برای استفاده از سایه سنجیده شود، مردن از باب اتفاق می‌باشد ولی مردن غایت آن نیست بلکه غایت برای رفتن زیر سقف مشرف به انهدام است.

۴

تطبیق شبهه در علت غایی

الفصل التاسع في نفي القول بالاتفاق، وهو انتفاء الرابطة بين ما يعد غاية للأفعال وبين العلل الفاعلية (فصل نهم در مورد نفی قول به اتفاق است و اتفاق در باب علت غایی به معنای انتفاء رابطه‌ی ضروری بین غایت افعال و بین علل فاعلی است هکذا بین غایت و فعل می‌باشد.)

ربما يظن: أن من الغايات المترتبة على الأفعال ما هو غير مقصود لفاعله، (گاه گمان می‌شود که بعضی از غایاتی که بر افعال مترتب می‌شوند غایاتی وجود دارند که فاعل آن را قصد نکرده است) ولا مرتبط به، (و فاعل هیچ ارتباطی به آن غایت ندارد) ومثلوا له (و برای این غایات غیر مقصوده مثال زده‌اند) بمن يحفر بئرا ليصل إلى الماء فيعثر على كنز، (به کسی که چاه می‌کند که به آب برسد ولی به گنج دست می‌یابد.) والعثور على الكنز ليس غاية لحفر البئر مرتبطا به، (دست یابی به گنج غایت چاه کندن و مرتبط به آن نیست.) ويسمى هذا النوع من الإتفاق: (بختا سعيدا) (به این نوع از اتفاق شانس خوب می‌گویند.) وبمن يأوى إلى بيت ليستظل، فينهدم عليه فيموت (همچنین مثال می‌زنند به کسی که به اتاقی پناه می‌برد برای اینکه از سایه استفاده کند ولی خانه بر سرش خراب می‌شود و او می‌می میرد) ويسمى هذا النوع من الإتفاق: (بختا شقيا). (و به این نوع از اتفاق شانس بد می‌گویند.) وعلى ذلك بنى بعض علماء الطبيعة كينونة العالم، (بعضی بر اساس همین توهم و گمان تحقق عالم را بنا کرده‌اند و آن را از باب اتفاق می‌دانند) فقال: (إن عالم الأجسام مركبة من أجزاء صغار ذرية مبثوثة في خلاء غير متناه، (و گفته‌اند که عالم اجسام، مرکب از اجزاء ریز اتمی است که در فضایی غیر متناهی پراکنده شده بودند) وهي دائمة الحركة، (و آن اجزاء دائما در حال حرکت بودند. بله این اجزاء علت دارد و بدون علت فاعلی نیست ولی آن فاعل فقط این اجزاء را به وجود آورده و بعد رها کرده است و خودشان از باب اتفاق این عالم را پدید آوردند.) فاتفق أن تصادمت جملة منها فاجتمعت فكانت الأجسام، (پس اتفاقا مجموعه از آن اجزا اتمی با هم برخورد کردند و با هم جمع شدند و اجسام به وجود آمد.) فما صلح للبقاء بقي وما لم يصلح لذلك فنى سريعا أو بطيئا). (این اجسام هم گاه صلاحیت برای بقاء داشتند مانند کوه‌ها و دریا‌ها و آنها باقی مانند و بعضی صلاحیت بقاء نداشتند مانند هاله‌ی دور ماه و ابر و یا حیوانات منقرض شده سریع یا به کندی از بین رفتند.)

۵

تطبیق جواب شبهه

والحق: أن لا اتفاق في الوجود. (حق این است که در عالم خلق هیچ چیز اتفاقی به وجود نمی‌آید.) ولنقدم لتوضيح ذلك مقدمة، (خوب است برای توضیح این مطلب مقدمه‌ای ارائه کنیم) هي: أن الأمور الكائنة يمكن أن تتصور على وجوه أربعة: (و آن اینکه اموری که تحقق می‌یابند از چهار قسمت خارج نیستند و این تقسیم عقلی است) منها ما هو دائمي الوجود، (بعضی از این امور کائنه، دائمی الوجود اند) ومنها ما هو أكثري الوجود، (بعضی از آنها اکثری الوجود می‌باشند یعنی اکثرا این گونه اتفاق می‌افتند) ومنها ما يحصل بالتساوي (بعضی هم به گونه‌ای هستند که خودشان و ضدشان به شکل مساوی محقق می‌شوند) كقيام زيد وقعوده مثلا، (مانند قیام و قعود زید) ومنها ما يحصل نادرا وعلى الأقل (بعضی از امور کائنه نیز کم اتفاق می‌افتند) كوجود الإصبع الزائد في الانسان. (مانند وجود انگشت زائده در انسان.) والأمر الأكثري الوجود يفارق الدائمي الوجود بوجود معارض يعارضه في بعض الأحيان، (اما امر اکثر الوجود از دائمی الوجود جدا می‌شود به این گونه که دائمی الوجود معارضی ندارد بلکه همیشگی است ولی اکثری الوجود در بعضی از موارد با معارض، برخورد می‌کند.) كعدد أصابع اليد، فإنها خمسة على الأغلب، (مانند تعداد انگشتان دست که غالبا پنج تا هستند) وربما أصابت القوة المصورة للأصبع مادة زائدة صالحة لصورة الإصبع، فصورتها أصبعا، (و گاه می‌شود که قوه‌ای که صورت دهنده به انگشت است و شکل انگشت را در ماده ایجاد می‌کند دارای ماده‌ای زائده می‌شود و این ماده‌ی زائده صلاحیت یک انگشت دیگر را هم دارد در نتیجه آن ماده‌ی زائد یک انگشت را می‌سازد.) ومن هنا يعلم: أن كون الأصابع خمسة مشروط بعدم مادة زائدة، (از اینجا واضح می‌شود که پنج انگشت بودن مشروط به این است که ماده‌ی زائدی در کار نباشد) وأن الأمر بهذا الشرط دائمي الوجود (و پنج انگشت بودن با این شرط که ماده‌ی زائدی وجود نداشته باشد دائمی الوجود است) لا أكثريه، (نه اکثری الوجود و نه اقلی الوجود) و ان الاقلی الوجود مع اشتراط المعارض المذكور أيضا (و اقلی الوجود نیز با شرط معارض مذکور یعنی با این شرط که آن ماده‌ی زائد باشد) دائمي الوجود لا أقليه، (آن هم دائمی الوجود خواهد بود نه اقلی الوجود) وإذا كان الأكثري والأقلي دائميين بالحقيقة فالأمر في المساوي ظاهر، (حال که اکثری و اقلی الوجود هر دو دائمی شده‌اند امر در مساوی الوجود نیز واضح می‌شود.) فالأمور كلها دائمية الوجود (بنا بر این امور همیشه دائمی الوجود اند یعنی دیگر چهار قسم نیست و همه همواره دائمی الوجود می‌باشند) جارية على نظام ثابت لا يختلف ولا يتخلف. (و جاری بر یک سیستم و نظام ثابت و برقراری هستند که هرگز فرق نمی‌کند (یعنی این گونه نیست که یک مورد با مورد دیگر فرق کند) و تخلف هم نمی‌کند (یعنی یک مورد هم یافت نمی‌شود که تخلفی در کار باشد. یعنی ذی الغایة باشد ولی غایت نباشد.) وإذا كان كذلك، (وقتی همه، دائمی شده‌اند) فلو فرض أمر كمالي مترتب على فعل فاعل ترتبا دائميا لا يختلف ولا يتخلف، (پس وقتی فرض بر این شد که امری کمالی مترتب بر فعل فاعل است و ترتّب آن هم دائمی است که نه ناگونی می‌پذیرد و نه تخلف در آن راه می‌باید) حكم العقل حكما ضروريا فطريا (عقل نیز حکم یک حکم بدیهی فطری می‌کند بر) بوجود رابطة وجودية بين الأمر الكمالي المذكور وبين فعل الفاعل، رابطة (اینکه بین رابطه‌ی وجودی و بین امر کمالی مزبور و بین فعل فاعل رابطه‌ای وجود دارد) تقضي بنوع من الاتحاد الوجودي بينهما (رابطه‌ای که آن رابطه به نوعی از اتحاد وجودی بین آن فعل و آن امر کمالی حکم می‌کند.) ينتهي إليه قصد الفاعل لفعله، وهذا هو الغاية. (رابطه‌ای که قصد فاعل برای فعلش به آن امر کمالی منتهی می‌شود و آن همان غایت نام دارد. وقتی فاعل، فعلی را قصد می‌کند هر آنچه را که به آن فعل متحد است را قصد می‌کند.) (حال علامه به این اشکال پاسخ می‌دهد که هرچند ترتّب مزبور دائمی است ولی ممکن است ضرورتی در کار نباشد و می‌گوید:) ولو جاز لنا أن نرتاب في ارتباط غايات الأفعال بفواعلها مع ما ذكر من دوام الترتب، (اگر برای ما جایز باشد که در ارتباط غایات افعال به فواعل آن افعال شک کنیم و دوام ترتّب را زیر سؤال ببریم و بگوییم هرچند دائما مترتب است رابطه‌ی ضروری بین آن نیست) جاز لنا أن نرتاب في ارتباط الأفعال بفواعلها (باید بتوانیم در ارتباط فعلی به فاعل‌هایشان نیز شک کنیم و وقتی در آن شک کردیم) وتوقف الحوادث والأمور على علة فاعلية، (باید در توقف حوادث و امور بر علت فاعلیه‌ی آنها نیز بتوانیم شک کنیم) إذ ليس هناك إلا ملازمة وجودية وترتب دائمي، (زیرا بیان فعل و فاعل هم نیز چیزی نیست مگر یک ملازمه‌ی وجودی و یک ترتّب دائمی)

ومن هنا ما أنكر كثير من القائلين بالإتفاق العلة الفاعلية، (از همین جاست که اگر کسی دوام ترتّب را دلیل قرار ندهد و بگوید با دوام ترتّب نمی‌توان به لزوم ضرورت رسید کشف می‌شود که بسیاری از کسانی که قائل به اتفاق اند علت فاعلی را انکار کرده‌اند.) كما أنكر العلة الغائية (کما اینکه علت غایی را نیز انکار کرده‌اند) وحصر العلية في العلة المادية (و یا اینکه گفته‌اند که علیت منحصر در علت مادی است و مادی در وجود به علت فاعلی، غایی و صورت احتیاج ندارد.) وستجئ الإشارة إليه. (و به زودی به آن اشاره می‌کنیم) فقد تبين من جميع ما تقدم: (از آنچه تا به حال گفته‌ایم واضح می‌شود که) أن الغايات النادرة الوجود المعدودة من الإتفاق غايات دائمية ذاتية لعللها، (که غایات نادر الوجودی که گفته شده است اتفاقی است آنها غایاتی است دائمی که برای عللت خود ذاتی است و برای آنها ضرورت دارد.) وإنما تنسب إلى غيرها بالعرض، (و این غایات فقط بالعرض و مجازا به غیر علل خودشان نسبت داده شده‌اند.) فالحافر لأرض تحتها كنز يعثر على الكنز دائما، (بنا بر این چاه کنی که زمینی را می‌کند که زیر آن گنج است همواره به گنج می‌رسد.) وهو غاية له بالذات، (و این عثور بر گنج، غایت ذاتی است برای چاه کن مزبور) وإنما تنسب إلى الحافر للوصول إلى الماء بالعرض، (اما عثور بر گنج بالعرض به چاه کنی که دنبال آب است مجازا نسبت داده می‌شود و حال آنکه باید به چاه کنی که زمین مزبور را می‌کند منتسب شود.) وكذا البيت الذي اجتمعت عليه أسباب الانهدام ينهدم على من فيه دائما، (همچنین خانه‌ای که در آن اسباب انهدام جمع شده است دائما بر کسی که در آن خانه است فرود می‌آید.) وهو غاية للمتوقف فيه بالذات، (و این انهدام غایت ذاتی است برای آن فاعلی که در آن خانه توقف می‌کند) وإنما عدت غاية للمستظل بالعرض، (و همانا غایت فوق که همان انهدام است بالعرض و مجازا شمرده شده است غایت برای کسی که می‌خواست از سایه استفاده کند.) فالقول بالإتفاق من الجهل بالسبب. (بنا بر این قول به اتفاق به سبب جهل به سبب است. یعنی او چون به علت اصلی تصور ندارد و چیز دیگری را علت فرض کرده است قائل به اتفاق شده است. حاجی نیز در منظومه می‌فرماید: یقول الاتفاق جاهل السبب.)

الفعل خير للفاعل.

ولكل من هذه المبادي الثلاثة غاية ، وربما تطابقت أكثر من واحد منها في الغاية ، وربما لم يتطابق.

فإذا كان المبدأ الأول وهو العلم فكريا ، كان للفعل الإرادي غاية فكرية ، وإذا كان تخيلا من غير فكر ، فربما كان تخيلا فقط ثم تعلق به الشوق ، ثم حركت العاملة نحوه العضلات ، ويسمى الفعل عندئذ جزافا ، كما ربما تصور الصبي حركة من الحركات ، فيشتاق إليها فيأتي بها ، وما انتهت إليه الحركة حينئذ غاية للمبادي كلها.

وربما كان تخيلا مع خلق وعادة ، كالعبث باللحية ويسمى عادة ، وربما كان تخيلا مع طبيعة كالتنفس ، أو تخيلا مع مزاج كحركات المريض ، ويسمى قصدا ضروريا ، وفي كل من هذه الأفعال لمباديها غاياتها ، وقد تطابقت في أنها ما انتهت إليه الحرة ، وأما الغاية الفكرية فليس لها مبدأ فكري ، حتى تكون له غايته.

وكل مبدإ من هذه المبادي إذا لم يوجد غايته ، لانقطاع الفعل دون البلوغ إلى الغاية ، بعروض مانع من الموانع ، سمي الفعل بالنسبة إليه باطلا ، وانقطاع الفعل بسبب مانع ، يحول بينه وبين الوصول إلى الغاية ، غير كون الفاعل لا غاية له في فعله.

الفصل التاسع

في نفي القول بالاتفاق وهو انتفاء الرابطة بين

ما يعد غاية للأفعال وبين العلل الفاعلية

ربما يظن أن من الغايات المترتبة على الأفعال ، ما هي غير مقصودة

لفاعلها ولا مرتبطة به ، ومثلوا له بمن يحفر بئرا ، ليصل إلى الماء فيعثر على كنز ، والعثور على الكنز ، ليس غاية لحفر البئر مرتبطة به ، ويسمى هذا النوع من الاتفاق بختا سعيدا ، وبمن يأوي إلى بيت ليستظل فينهدم عليه فيموت ، ويسمى هذا النوع من الاتفاق بختا شقيا.

وعلى ذلك بنى بعض علماء الطبيعة كينونة العالم ، فقال إن عالم الأجسام مركبة من أجزاء ، صغار ذرية مبثوثة في خلاء غير متناه ، وهي دائمة الحركة فاتفق أن تصادمت جملة منها ، فاجتمعت فكانت الأجسام فما صلح للبقاء بقي ، وما لم يصلح لذلك فنى سريعا أو بطيئا.

والحق أن لا اتفاق في الوجود ، ولنقدم لتوضيح ذلك مقدمة ، هي أن الأمور الكائنة ، يمكن أن تتصور على وجوه أربعة ، منها ما هو دائمي الوجود ، ومنها ما هو أكثري الوجود ، ومنها ما يحصل بالتساوي ، كقيام زيد وقعوده مثلا ، ومنها ما يحصل نادرا وعلى الأقل ، كوجود الإصبع الزائد في الإنسان.

والأمر الأكثري الوجود يفارق الدائمي الوجود ، بوجود معارض يعارضه في بعض الأحيان ، كعدد أصابع اليد فإنها خمسة على الأغلب ، وربما أصابت القوة المصورة للإصبع مادة زائدة صالحة لصورة الإصبع ، فصورتها إصبعا ومن هنا يعلم ، أن كون الأصابع خمسة مشروط بعدم مادة زائدة ، وأن الأمر بهذا الشرط دائمي الوجود لا أكثريه ، وأن الأقلي الوجود مع اشتراط المعارض ، المذكور أيضا دائمي الوجود ، لا أقليه وإذا كان الأكثري والأقلي دائميين بالحقيقة ، فالأمر في المساوي ظاهر ، فالأمور كلها دائمية الوجود ، جارية على نظام ثابت لا يختلف ولا يتخلف.

وإذا كان كذلك ، فلو فرض أمر كمالي مترتب على فعل فاعل ، ترتبا دائميا لا يختلف ولا يتخلف ، حكم العقل حكما ضروريا فطريا بوجود رابطة وجودية ، بين الأمر الكمالي المذكور وبين فعل الفاعل ، رابطة تقضي بنوع من الاتحاد الوجودي بينهما ، ينتهي إليه قصد الفاعل لفعله وهذا هو الغاية.

ولو جاز لنا أن نرتاب ، في ارتباط غايات الأفعال بفواعلها ، مع ما ذكر من دوام الترتب ، جاز لنا أن نرتاب في ارتباط الأفعال ، بفواعلها وتوقف الحوادث والأمور على علة فاعلية ، إذ ليس هناك إلا ملازمة وجودية وترتب دائمي ، ومن هنا ما أنكر كثير من القائلين بالاتفاق ، العلة الفاعلية كما أنكر العلة الغائية ، وحصر العلية في العلة المادية ، وستجيء (١) الإشارة إليه.

فقد تبين من جميع ما تقدم ، أن الغايات النادرة الوجود المعدودة من الاتفاق ، غايات دائمية ذاتية لعللها ، وإنما تنسب إلى غيرها بالعرض ، فالحافر لأرض تحتها كنز يعثر على الكنز دائما ، وهو غاية له بالذات ، وإنما تنسب إلى الحافر للوصول إلى الماء بالعرض ، وكذا البيت الذي اجتمعت عليه أسباب الانهدام ، ينهدم على من فيه دائما ، وهو غاية للمتوقف فيه بالذات ، وإنما عدت غاية للمستظل بالعرض ، فالقول بالاتفاق من الجهل بالسبب.

الفصل العاشر

في العلة الصورية والمادية

أما العلة الصورية فهي الصورة ، بمعنى ما به الشيء هو هو بالفعل ، بالنسبة إلى النوع المركب منها ومن المادة ، فإن لوجود النوع توقفا عليها بالضرورة ، وأما بالنسبة إلى المادة ، فهي صورة وشريكة العلة الفاعلية على ما تقدم (٢) ، وقد تطلق الصورة على معان أخر خارجة من غرضنا.

وأما العلة المادية فهي المادة ، بالنسبة إلى النوع المركب منها ومن الصورة ، فإن لوجود النوع توقفا عليها بالضرورة ، وأما بالنسبة إلى الصورة فهي ،

__________________

(١) في الفصل الآتي.

(٢) في الفصل السابع من المرحلة السادسة.