درس بدایة الحکمة

جلسه ۵۱: اقسام علت فاعلی

 
۱

خطبه

۲

۴ قسم دیگر از اقسام علت فاعلی

بحث در این است که فاعل که یکی از اقسام علت است و چیزی است که به معلول هستی می‌دهد بر اقسامی تقسیم می‌شود. علامه ابتدا تقسیمی اجمالی از آن ارائه کرد و بعد تفصیلا وارد هر قسم شده است.

فاعلی که کارش را عالمانه انجام می‌دهد، یعنی به فعلش علم دارد، گاه اراده ندارد و فقط علم دارد به آن فاعل بالجبر می‌گویند مانند اینکه کسی را تهدید به انجام دادن کاری می‌کنند. او خودش اراده‌ی انجام آن کار را نداشت ولی به سبب تهدیدی که شده است آن کار را انجام می‌دهد.

اما اگر اراده نیزداشته باشد، گاه علمش در مرتبه‌ی فعلش است یعنی قبل از فعل، علمی ندارد مگر علمی بسیار اجمالی. چنین فاعلی، فاعل بالرضا نام دارد مانند اینکه انسان صورتی خیالی که در خارج نیست را در ذهن خود ترسیم کند. او قبل از خلق این تصویر، علم تفصیلی به آن نداشت زیرا علم تفصیلی به آن همان صورتی است که در ذهن مجسم می‌شود بله در سابق علم اجمالی دارد و آن اینکه علم دارد که می‌تواند خالق یک سری صور ناشناخته باشد و بعدا خواهیم گفت که نفس هرگز از خودش غافل نیست و علت، کمال معلول را به نحو اجمال در خود دارد. اشراقیین در مورد باری تعالی و علمش به موجودات همین نظر را قائل می‌باشند و می‌گویند خداوند قبل از خلق موجودات، علم تفصیلی به آنها ندارد. علم تفصیلی خداوند به موجودات عین وجود موجودات است. بنا بر این مخلوق‌ها هم مخلوق خداوند هستند و هم علم خداوند. مشائین علم خداوند را به اشیاء علم حضوری می‌دانند. البته ما نیز علم حضوری را در مورد خداوند قبول داریم ولی یک علم از آن بالاتر را قائلیم.

قسم دیگر فاعل عالم، فاعلی است که قبل از فعل به آن علم دارد ولی برای پیدایش فعل (معلول) علاوه بر علم باید انگیزه و محرک دیگری هم باشد و علم به تنهایی کافی نیست. مانند انسان در افعال اختیاری. وقتی ما به مکانی می‌رویم هم آن کار را تصور کردیم و عالمانه آن را انجام دادیم و هم نفع آن را در نظر گرفتم، در نظر گرفتن نفع محرکی است که من را به آن مکان حرکت داده است. نفع چیزی است که تصورش قبل از عمل است ولی تحققش بعد از عمل می‌باشد. این قسم را فاعل بالقصد می‌نامند.

گاه خود علم که قبل از معلول است به تنهایی برای پیداش معلول کافی است. این خود بر دو قسم است: گاه علم، زائد بر ذات است که به آن فاعل بالعنایة می‌گویند مانند کسی که در مکان بلندی قرار داده می‌شود که به تصور افتادن می‌افتد. او انگیزه‌ی دیگری ندارد مثلا این هدف را دنبال نمی‌کند که به زمین بخورد و بمیرد بلکه فقط افتادن را تصور می‌کند و می‌افتد. این تصور قبل از افتادن می‌افتد.

البته شبهه‌ای در اینجا وجود دارد که علامه بعدا متعرض می‌شود.

۳

ادامه اقسام علت فاعلی

و گاه علم، عین ذات است مانند خداوند متعال که اشیاء را خلق می‌کند و یا مانند نفس انسان که به معلوماتش علم دارد و این معلومات را به زبان می‌آورد. اثر علم، که به صورت گفتار یا نوشتار تجلی می‌کند، قبلا به علم تفصیلی معلوم انسان می‌باشد. این علم تفصیلی عین ذات است زیرا بعدا توضیح خواهیم داد که عالم با علم، متحد است (هرچند نفس در مرحله‌ای مانند زمانی که فرد کودک بود، عالم نبود ولی بعد که بزرگ شد و علم پیدا کرد، علم در آن مرتبه عین ذات اوست و نه زائد بر ذات او)

مثال واضح‌تر آن واجب تعالی است و آن اینکه او قبل از خلق اشیاء، به اشیاء علم دارد و به سبب علمی که به آنها دارد آنها را خلق می‌کند و علم او به اشیاء تفصیلی است. این به سبب آن است که خداوند علم به ذاتش دارد و ذاتش مستجمع جمیع کمالاتی است که در عالم می‌تواند موجود شود از این رو علم به ذات مساوی است با علم به همه‌ی موجودات. البته عقل ما نمی‌تواند چگونگی این علم را در مورد خداوند درک کند.

قسم دیگر فاعل، فاعل بالتسخیر است که عبارت است از فاعلی که فعلی را انجام می‌دهد ولی خودش مستقلا این کار را نمی‌کند بلکه خودش معلول فاعل دیگری است. واضح است که وقتی خودش معلول فاعل دیگری است فعلش نیز با واسطه، معلول فاعل دیگری می‌باشد. هر فاعلی غیر از خداوند متعال از این قبیل می‌باشند. بنا بر این تمامی فاعل‌های فوق غیر از خداوند، فاعل بالتسخیر می‌باشند. به همین دلیل می‌گوییم که این قسم در عرض قسم‌های دیگر نیست بلکه تقسیم مستقلی است.

۴

۴ قسم دیگر از اقسام علت فاعلی

الثالث: الفاعل بالجبر، (قسم سوم فاعل بالجبر است) وهو ما له علم بفعله وليس بإرادته، (که فاعلی است که علم به فعلش دارد ولی فعلش به اراده‌ی خودش نیست) كالإنسان يكره على فعل ما لا يريده. (مانند انسانی که بر خلاف میلش وادارش می‌کنند که کاری را که نمی‌خواهد انجام دهد.)

الرابع: الفاعل بالرضا، (قسم چهارم فاعل بالرضا است) وهو الذي له إرادة وعلمه التفصيلي بالفعل عين الفعل (این فاعل بر خلاف قبلی اراده به انجام کار دارد و علم تفصیلی اش به فعل عین خود فعل است یعنی قبل از فعل، به آن علم تفصیلی ندارد) وليس له قبل الفعل إلا علم إجمالي به (و این فاعل، قبل از فعل علم اجمالی به فعلش دارد) بعلمه بذاته، (یعنی به ذاتش علم دارد و می‌داند که این قدرت را دارد که بتواند فعلش را (مانند صور خیالی) خلق کند) كالإنسان يفعل الصور الخيالية (مانند انسان که صورت‌هایی خیالی را در ذهن خود می‌سازد) وعلمه التفصيلي بها عينها (و علم تفصیلی فاعل به این صور عین همان صور است) وله قبلها علم إجمالي بها بعلمه بذاته، (و انسان قبل از این صور علم اجمالی به این صور دارد زیرا علم دارد به ذاتش و می‌داند که توانایی خلق این صور را دارا است.) وكفاعلية الواجب للأشياء عند الإشراقيين. (مثال دیگر آن فاعلیت خداوند نسبت به اشیاء است (طبق مسلک اشراقیین) که می‌گویند خداوند قبل از خلق اشیاء علم اجمالی به اشیاء دارد و علم تفصیلی او به اشیاء عین خلق اشیاء می‌باشد یعنی به محض خلق کردن، علم تفصیلی محقق می‌شود زیرا علم او عبارت است از حضور این اشیاء در پیشگاهش نه به معنای وجود صورت این اشیاء در ذات است. یعنی خود این اشیاء نزد خداوند حاضرند نه تصویری از آنها بر خلاف چیزی مانند علم من به درخت، که من فقط علم به صورت درخت دارم از این رو به درخت خارجی می‌گویند معلوم بالعرض و الا درخت خارجی با شاخ و برگش وارد ذهن نمی‌شود و به صورت درخت می‌گویند معلوم بالذات. این قسم علم را علم حصولی می‌نامند یعنی علمی که عبارت است از حصول صورت شیء در عقل. بر این اساس، علم من به خودم و یا علم من به صورتی از درخت که نزد من حاضر است علم حضوری است. اشراقیین می‌گویند که علم واجب به موجودات حضوری است نه حصولی. ما نیز همین را قبول داریم و حتی در بحث علم مطرح می‌کنیم که علم حصولی در مورد هیچ مجردی معنا ندارد. ولی اشراقی می‌گوید که خداوند قبل از خلق اشیاء علم تفصیلی به اشیاء ندارد که ما این را قبول نداریم.)

الخامس: الفاعل بالقصد، (قسم پنجم فاعل بالقصد است) وهو الذي له إرادة وعلم بفعله قبل الفعل، (که فاعلی است که هم اراده به انجام فعل دارد و هم علم به آن دارد و این علم قبل از انجام فعلا است) بداع زائد، (که علاوه بر علم هدفی را در نظر می‌گیرد که آن هدف انگیزه می‌شود و موجب انجام عمل می‌شود.) كالإنسان في أفعاله الاختيارية. (مانند انسان در افعال اختیاری اش. مثلا اگر من در سرمای زمستان، نان خریدن را تصور کنم این تصور به تنهایی موجب رفتن به سمت نانوایی نیست بلکه هنگامی حرکت انجام می‌شود که فایده را تصور کنم که اگر نان نباشد گرسنه می‌مانم و بعد که آن را تصدیق کردم حرکت را انجام می‌دهم و فعل را محقق می‌کنم. بنا بر این بعد از تصور و تصدیق، اراده به انجام کار محقق شده و فعل انجام می‌شود.)

السادس: الفاعل بالعناية، (قسم ششم، فاعل بالعنایة است) وهو الذي له إرادة وعلم سابق على الفعل زائد على ذات الفاعل، (این فاعلی است که هم اراده دارد هم قبل از عمل، به فعل علم دارد ولی این علم زائد بر ذات فاعل است.) نفس الصورة العلمية منشأ لصدور الفعل من غير داع زائد، (در اینجا به انگیزه‌ی اضافی احتیاج نیست بلکه خود صورت علمیه منشاأ برای صدور فعل است) كالإنسان الواقع على جِذع عال، (مانند انسانی که بر یک تنه‌ی درختی که خیلی بلند است قرار داده شده است که فقط جای دو یا یک پا برای اوست) فإنه بمجرد توهم السقوط يسقط على الأرض، (چنین انسانی به مجرد توهم سقوط، سقوط می‌کند. عمل افتادن کاری است که انسان انجام می‌دهد و علم او به سقوط قبل از سقوط است و انگیزه‌ی زائدی برای افتادن ندارد مثلا نمی‌گوید سریع‌تر بیفتم تا زودتر به زمین برسم.) وكالواجب في إيجاده على قول المشائين. (همچنین مانند خداوند در ایجاد اشیاء البته بنا بر قول مشائین ولی قول اشراقیین این بود که فعل واجب از قسم چهارم است. یعنی واجب قبل از فعل، علم دارد ولی علم او به صور است و این علم حصولی است یعنی زائد بر ذات است یعنی صورتی از اشیاء را تصور می‌کند و بر اساس آن عالم را خلق می‌کند. مانند مهندسی که ابتدا طرح خانه را تصور می‌کند و بعد آن را می‌سازد. این علم، تفصیلی است.)

۵

تطبیق اقسام دیگر علت فاعلی

السابع: الفاعل بالتجلي، (قسم هفتم، فاعل بالتجلی است) وهو الذي يفعل الفعل وله علم سابق تفصيلي به (که فاعلی است که فعل را انجام می‌دهد در حالی که قبل از فعل، علم تفصیلی به فعل دارد) هو عين علمه الاجمالي بذاته، (و علم تفصیلی او عین علم بسیط است. البته علم اجمالی در اینجا به معنای علم اجمالی مصطلح نیست ولی اجتماع آن را با علم تفصیلی از باب اجتماع متناقضین بود. علم اجمالی در اینجا به معنای علم بسیط است. یعنی علم خداوند به اشیاء علم بسیط است و دارای اجزاء نیست زیرا ذات واجب تعالی بسیط است و اجزاء نیست.) كالنفس الانسانية المجردة، (همچنین مانند نفس انسانی است که موجودی مجرد است) فإنها لما كانت الصورة الأخيرة لنوعها، (چون نفس، آخرین صورت برای نوع خودش است یعنی انسان قبلا صورت‌های مختلفی داشت گاه نطفه بود و گاه علقه تا آنجا که صورت انسانی را گرفت و روح در آن دمیده شد و انسان شد. صورت اخیره به وحدته، واجد تمام کمالات ما دون آن است بنا بر این اگر بدن حرکت می‌کند این در واقع نفس انسان است که حرکت می‌کند و الا حرکت کردن در سنگ هم هست که مرتبه‌ی ما دون آن می‌باشد. همچنین اگر دستگاه هاضمه کار می‌کند این به سبب کار نفس است نه به سبب روح نباتی انسان زیرا روح انسان کمال نباتی هم دارد. ما عقیده نداریم که انسان چند روح دارد مانند روح نباتی و روح حیوانی و روح انسانی بلکه اعتقاد ما بر این است که انسان یک روح دارد که همان روح انسانی است که همه‌ی کارها را انجام می‌دهد.) كانت على بساطتها (این نفس انسانی با اینکه مجرد است و بسیط می‌باشد زیرا مجرد، اجزاء ندارد) هي المبدأ لجميع كمالاتها وآثارها الواجدة لها في ذاتها، (مبدأ برای همه‌ی کمالات و آثارش می‌باشد یعنی نفس انسانی مبدأ برای سخن گفتن و دیدن و حرکت کردن و عدالت و شجاعت و مانند آن است؛ کمالات و آثاری که نفس در ذاتش آن را دارد. بنا بر این اگر انسان از ابتدا معلومات لازمه را نداشته باشد نمی‌تواند چیزی را بیان کند و اگر مثلا عدالت در آن نباشد آثار عدالت از آن تراوش نمی‌کند.) وعلمها الحضوري بذاتها علم بتفاصيل كمالاتها، (و علم حضوری انسان به ذات خودش (در مقابل علم حصولی) علم به تفصیلات کمالاتش است. و بعدا می‌گوییم که علم انسان به خودش به معنای علم به مفهوم انسان نیست بلکه انسان اول خودش را می‌یابد و بعد مفهوم (من) را برای آن می‌سازد و با آن به چیزی که شناخته است اشاره می‌کند.) وإن لم يتميز بعضها من بعض، (هر چند این علم واحد و بسیط است و کمالاتش هم به وحدت و بساطت موجود است یعنی این گونه نیست که بخشی از نفس متکفل علم اصول انسان باشد و بخشی متکلف علم فقه او و بخشی از آن متکفل شجاعت او باشد و هکذا.) وكالواجب (تعالى) بناء على ما سيجئ من أن له (تعالى) علما إجماليا في عين الكشف التفصيلي. (مثال دیگر آن علم خداوند است که بعدا به آن خواهیم پرداخت و ما نیز همین قول را قبول داریم که خداوند متعال قبل از فعل، علم بسیط به اشیاء دارد (علم اجمالی در اینجا به معنای علم مبهم نیست) و این علم بسیط، مبهم نیست بلکه کاملا شفاف است و مانند علم تفصیلی است. این علم قبل از فعل است و علت برای ایجاد می‌باشد. زیرا این علم عین ذات است و ذات خداوند علت برای ایجاد است پس می‌توان گفت که علم، علت ایجاد است.)

الثامن: الفاعل بالتسخير، (قسم هشتم که تقسیم مستقلی است و در عرض تقسیم‌های قبلی نیست فاعل بالتسخیر نام دارد.) وهو الفاعل إذا نسب إليه فعله (یعنی فاعل وقتی فعلش را به آن نسبتی دهی ولی) من جهة أن لنفس الفاعل فاعلا آخر، (از این جهت که خود این فاعل، یک فاعل دیگری دارد که فوقش است.) إليه يستند هو وفعله، (که به آن فاعل ما فوقف این فاعل و فعلش نسبت داده می‌شود یعنی خودش و فعلش معلول آن فاعل است.) فهو فاعل مسخر في فعله، (پس این فاعل ما دون، در فعلش مسخر فاعل ما فوق است. مثلا آتش که می‌سوزاند به سبب فاعل دیگری است که سوزاندن را در آتش قرار داده است.) كالقوى الطبيعية (مانند قوای طبیعی در انسان که عبارت از هاضمه، ماسکه، جاذبه و دافعه) و النباتیه (مانند قوه‌ی مغذیه که بدن را تغذیه می‌کند و قوه‌ی منمیه که بدن را رشد می‌دهد و قوه‌ی مولده که انسان به وسیله‌ی آن تولید مثل می‌کند) و الحیوانیه (مانند قوای شهوی و غضبی و احساسی که انسان حساس متحرک بالاراده است. قوه‌ی شهویه و غضبیه دو شاخه از قوه‌ی عامله می‌باشند. که به معنای قوای تمایلات و نفرت‌ها است) المسخرة في أفعالها للنفس الانسانية، (همه‌ی اینها در افعالشان مسخر نفس انسانی می‌باشند. البته ممکن است این اشکال به ذهن آید که در مورد نفس و قوی سه نظریه است یک نظر همان است که سابقا گفتیم که انسان قبل از روح نباتی یک صورت مادی دارد چند روح دارد: روح نباتی، حیوانی و انسانی ولی این چهار تا در طول هم هستند یعنی هر ما دونی مسخر ما فوق است. مثلا قوه‌ی مغذیه قوای چهار گانه‌ی طبیعی را به کار می‌گمارد تا کارش انجام شود. بنا بر این نظریه‌ی تسخیر، قابل امکان است. نظریه‌ی دیگر این است که انسان یک نفس بیشتر ندارد که همان نفس انسانی است ولی این نفس قوایی دارد که به منزله‌ی ابزارهای آن می‌باشند. یکی از آن ابزارها قوای طبیعی و یکی از آنها قوای نباتی است و دیگر قوای حیوانی. بنا بر این نظریه، فاعل بالتسخیر نیز صحیح می‌باشد. نظریه‌ی سوم نظریه‌ی حقه است که علامه و صدر المتالهین پیرو آن هستند و آن اینکه نفس چند تا نیست و قوا نیز ابزارهای نفس نیستند بلکه نفس در همه جا حضور دارد و خودش همه‌ی کارها را انجام می‌دهد، نفس چون صورت اخیره‌ی نوع خودش است به وحدتی که دارد کار هاضمه، تولید مثل و غیره را انجام می‌دهد. حاجی نیز در منظومه همین قول را انتخاب کرده است و در شعر خود می‌گوید: النفس فی وحدتها کل القوی. بنا بر این مثال علامه در متن، بر اساس قول دیگران است نه بر اساس قولی که خودشان انتخاب کرده‌اند. قرینه‌ی آن این است که ایشان در فاعل بالطبع گفتند که نفس است که این کارها را انجام می‌دهد.) وكالفواعل الكونية المسخرة للواجب (تعالى) في أفعالها. (هکذا مانند همه‌ی فاعل‌های هستی که همه در افعال، مسخر خداوند می‌باشند. خداوند علة العلل است و همه‌ی علت‌ها از او ناشی می‌شود. البته اگر من کاری را انجام می‌دهم من علت قریب هستم و او علت بعید می‌باشد.)

وحينئذ إما أن يكون علمه مقرونا بداع زائد ، وهو الفاعل بالقصد ، وإما أن لا يكون علمه مقرونا بداع زائد ، بل يكون نفس العلم فعليا منشأ لصدور المعلول ، وحينئذ فإما أن يكون علمه زائدا على ذاته ، وهو الفاعل بالعناية ، أو غير زائد على ذاته وهو الفاعل بالتجلي ، والفاعل في ما تقدم إذا نسب إلى فعله ، من جهة أنه وفعله فعل لفاعل آخر ، كان فاعلا بالتسخير.

فللفاعل أقسام ثمانية ، أحدها الفاعل بالطبع وهو الذي لا علم له بفعله ، مع كون الفعل ملائما لطبعه ، كالنفس في مرتبة القوى البدنية الطبيعية ، تفعل أفعالها بالطبع.

الثاني الفاعل بالقسر ، وهو الذي لا علم له بفعله ولا فعله ملائم لطبعه ، كالنفس في مرتبة القوى عند المرض ، فإن الأفعال تنحرف فيه عن مجرى الصحة لعوامل قاسرة.

الثالث الفاعل بالجبر وهو ما له علم بفعله ، وليس بإرادته كالإنسان يكره على فعل ما لا يريده.

الرابع الفاعل بالرضا وهو الذي له إرادة ، وعلمه التفصيلي بالفعل عين الفعل ، وليس له قبل الفعل إلا علم إجمالي به بعلمه بذاته ، كالإنسان يفعل الصور الخيالية وعلمه التفصيلي بها عينها ، وله قبلها علم إجمالي بها بعلمه بذاته ، وكفاعلية الواجب للأشياء عند الإشراقيين.

الخامس الفاعل بالقصد ، وهو الذي له إرادة وعلم بفعله قبل الفعل ، بداع زائد كالإنسان في أفعاله الاختيارية.

السادس الفاعل بالعناية ، وهو الذي له إرادة وعلم ، سابق على الفعل زائد على ذات الفاعل ، نفس الصورة العلمية منشأ لصدور الفعل ، من غير داع زائد ، كالإنسان الواقع على جذع عال ، فإنه بمجرد توهم السقوط يسقط على الأرض ، وكالواجب في إيجاده على قول المشائين.

السابع الفاعل بالتجلي وهو الذي يفعل الفعل ، وله علم سابق

تفصيلي به هو عين علمه الإجمالي بذاته ، كالنفس الإنسانية المجردة ، فإنها لما كانت الصورة الأخيرة لنوعها ، كانت على بساطتها هي المبدأ ، لجميع كمالاتها وآثارها الواجدة لها في ذاتها ، وعلمها الحضوري بذاتها علم بتفاصيل كمالاتها ، وإن لم يتميز بعضها من بعض ، وكالواجب تعالى بناء على ما سيجيء (١) ، من أن له تعالى علما إجماليا ، في عين الكشف التفصيلي.

الثامن الفاعل بالتسخير ، وهو الفاعل إذا نسب إليه فعله ، من جهة أن لنفس الفاعل فاعلا آخر ، إليه يستند هو وفعله فهو فاعل مسخر في فعله ، كالقوى الطبيعية والنباتية والحيوانية ، المسخرة في أفعالها للنفس الإنسانية ، وكالفواعل الكونية المسخرة للواجب ، تعالى في أفعالها.

وفي كون الفاعل بالجبر والفاعل بالعناية ، مباينين للفاعل بالقصد مباينة نوعية ، على ما يقتضيه التقسيم كلام.

الفصل السابع

في العلة الغائية

وهي الكمال الأخير الذي يتوجه إليه الفاعل في فعله.

فإن كان لعلم الفاعل دخل في فاعليته ، كانت الغاية مرادة للفاعل في فعله ، وإن شئت فقل كان الفعل مرادا له لأجلها ، ولهذا قيل إن الغاية متقدمة ، على الفعل تصورا ومتأخرة عنه وجودا.

وإن لم يكن للعلم دخل في فاعلية الفاعل ، كانت الغاية ما ينتهي إليه الفعل ، وذلك أن لكمال الشيء نسبة ثابتة إليه ، فهو مقتض لكماله ، ومنعه

__________________

(١) في الفصل الخامس من المرحلة الثانية عشرة.