درس بدایة الحکمة

جلسه ۵۰: بطلان تسلسل و اقسام علل فاعلیه

 
۱

خطبه

۲

محال بودن تسلسل در علل

علامه فرمودند که تسلسل در علل محال است یعنی سلسله‌ی علت و معلول نمی‌تواند تا بی‌نهایت ادامه پیدا کند. در جلسه‌ی قبل اولین برهان که برهان (وسط و طرف) ابو علی سینا بود را بیان کردیم. این دلیل سه گونه تسلسل را ابطال می‌کند. چه تسلسلی که از طرف علت ادامه یابد یا معلول یا از هر دو جانب.

دلیل دیگری که اقامه شده است دلیلی است که از راه وجود رابط اقامه شده است. این دلیل فقط یک نوع تسلسل را ابطال می‌کند و آن تسلسلی است که بین قائل به وجود خداوند متعال و غیر آن محل نزاع و اختلاف است. این دلیل فقط تسلسل تصاعدی را ابطال می‌کند یعنی این سلسله از طرف علت نمی‌تواند به واجب الوجود ختم نشود. این دلیل نمی‌تواند تسلسل از ناحیه‌ی معلول را ابطال کند.

حاصل این دلیل این است که معلول، وجودی مستقل ندارد و وجودش رابط است و این گونه نیست که وجودی داشته باشد و بعد وصفی به نام نیاز به او عارض شده باشد بلکه وجودش عین وابستگی به علت است. حال اگر در سلسله‌ی ما هر کدام معلول بالاتر باشد پس می‌توان همه را یکپارچه کرد و گفت که همه معلول اند و به علتی که دیگر معلول نباشد ختم نمی‌شوند. تا وجود مستقلی نباشد، وجود رابط نمی‌تواند معنا داشته باشد یعنی وجود رابطه هست ولی چیزی که آن به آن مرتبط باشد نباشد و این خلف در رابط بودن است و لازمه‌ی آن این است که یک چیز هم رابط باشد و چون به چیز مستقلی ارتباط ندارد رابط نباشد و این تناقض است.

۳

تطبیق محال بودن تسلسل در علل

ويدل على وجوب تناهي العلل التامة خاصة (و دلالت بر لزوم تناهی علل تامه فقط (نه تناهی علل ناقصه و مضافا بر اینکه این دلیل فقط در طرف علت است نه در طرف معلول) ما تقدم أن وجود المعلول وجود رابط بالنسبة إلى علته، (دلیل بر بطلان آن همان چیزی است که قبلا گفتیم که وجود معلول نسبت به وجود علت، وجود رابط است یعنی اصل هستی وجود معلول نیاز است نه اینکه وجودی داشته باشد و بعد نیاز هم داشته باشد تا نیاز وصفی زائد برای آن باشد.) فإنه لو ترتبت العلية والمعلولية في سلسلة غير متناهية من غير أن تنتهي إلى علة غير معلولة، (زیرا اگر به فرض محال، علیت و معلولیت در یک زنجیره‌ای غیر متناهی بر هم ترتّب داشته باشند و به علتی که دیگر معلول نیست ختم نشوند) كانت وجودات رابطة متحققة (همه وجودات رابطی محقق می‌باشند. بله هر معلولی خودش علت برای دیگری است ولی ما به جنبه‌ی معلول بودن آن کار داریم بعنی هرچند علت است ولی بالاخره معلول هم هست و از این جهت رابط می‌باشد و باید به علتی وابست باشد.) من غير وجود نفسي مستقل تقوم به، (بدون اینکه وجود نفسی و مستقلی باشد که این وجودات رابط به آن متقوم باشند.) وهو محال. (و این محال است زیرا بازگشت آن به تناقض است زیرا وجودات رابط هم باید رابط باشند و هم مستقل باشند. این مانند این است که یک تیر ایستاده است چون به تیر دیگری تکیه کرده است و آن تیر هم به تیر دیگر و اگر به دیواری ختم نشود که خودش مستقلا ایستاده است همه باید بیفتند و ایستاده نباشند.) ولهم على استحالة التسلسل حجج أخرى مذكورة في المطولات. (و فلاسفه بر استحاله‌ی تسلسل ادله‌ی دیگری نیز اقامه کرده کند که در کتاب مفصل ذکر شده است مثلا در اسفار قریب به یازده برهان بر بطلان تسلسل اقامه شده است.)

۴

علت فاعلی و اقسام آن

فصل ششم: اقسام علت فاعلی

علت فاعلی چیزی است که وجود معلول از آن است و آن هستی بخش و سازنده‌ی معلول است. این در مقابل علت مادی است که علت قابلی است و در مقابل علت صوری که فعلیت معلول به آن است و در مقابل علت غایی که محرک علت فاعلی است. علت فاعلی بر هشت قسم است زیرا:

یا علت، علم به کارش دارد یا ندارد (یعنی علتی است که عالمانه کار می‌کند یا نه) علتی که عالمانه کار نمی‌کند (قسم دوم) گاه کاری می‌کند مطابق با سرشت و طبیعتش است یعنی کاری می‌کند که برای آن ساخته شده است و یا چنین نیست. قسم اول را فاعل بالطبع می‌گویند که فاعلی است که علم به کارش ندارد وکاری که انجام می‌دهد مطابق سرشتش است. مانند دستگاه هاضمه که غذا را هضم می‌کند. (البته دقیق‌تر این است که بگوییم نفس در مرتبه‌ی دستگاه هاضمه این کار را انجام می‌دهد زیرا نفس است که در آنجا حضور دارد و در نتیجه مری و روده‌ها و سایر اجزاء دستگاه هاضمه آن کارها را انجام می‌دهند. به همین دلیل است که وقتی روح از انسان جدا می‌شود دیگر دستگاه‌های بدن کار خود را انجام نمی‌دهند. به هر حال نفس، مراتب مختلفی دارد و عین اینکه یک وجود است هم در هاضمه حضور دارد و هم در مرتبه‌ی تعقل نفس یک وجود است که همه‌ی این کمالات را در عین اینکه وحدت دارد انجام می‌دهد. هم تعقل دارد و هم احساس و هم کارهای غیر ارادی مانند هضم را انجام می‌دهد. نفس که همان من بودن است یعنی من که می‌گویم هستم در واقع همان نفس می‌باشم کارهایی انجام می‌دهم مانند هاضمه که به آن جاهلم و آن کار را عالمانه انجام نمی‌دهم.)

قسم دوم فاعلی است که عالم به کارش نیست و کاری که انجام می‌دهد بر خلاف فطرت و طبعش می‌باشد مانند اینکه نفس در مرتبه‌ی هاضمه، اگر بدن مریض باشد غذا را به جای جذب کردن بر می‌گرداند. میکروب‌ها و عواملی که موجب مرض می‌باشند نفس را تحت فشار قرار می‌دهند و مجبورش می‌کنند کار خلاف طبعش را انجام دهد. این قسم را فاعل بالقسر می‌گویند. مثال دیگر آن این است که سنگ را که رها می‌کنیم طبعش این است که پائین بیاید که به آن فاعل بالطبع می‌گویند که خودش از این حرکت خبر ندارد. اگر سنگی را از طریق فلاخن به بالا پرت کنیم آن را فاعل بالقسر می‌گویند زیرا سنگ، خودش در حال حرکت است و فاعل حرکت خودش می‌باشد ولی بر خلاف طبع و به بالا حرکت می‌کند.

گاه فاعل، به کارش عالم هست که بر پنج قسم تقسیم می‌شود زیرا:

گاه کاری که انجام می‌دهد با اراده است و گاه بی‌اراده.

اگر کسی بی‌اراده کار کنند مانند این است که کسی را مجبور به انجام کاری می‌کند. او به کارش علم دارد ولی در انجام آن مجبور است مانند اینکه کسی را مجبور می‌کنند که کسی را بکشد. اگر او آن فعل را انجام دهد کاری است که عالمانه است ولی نه از روی اراده‌ی شخصی. به این قسم، فاعل بالجبر می‌گویند.

بعد اگر علم دارد و اراده دارد یا علم او عین کار اوست و علمش قبل از کار او نیست (زیرا علمش عین کار است و در نتیجه قبل از کار به کارش علم ندارد و علمش با فعلش محقق می‌شود.) به آن فاعل بالرضا می‌گویند. مانند اینکه فردی یک موجود عجیب و غریب را در ذهنش تصور می‌کند. نفس که این موجود را می‌سازد، به آن علم دارد ولی علمش همان چیزی است که آن را می‌سازد و قبلش به آن علم نداشت و علم با خلق آن صورت یکی است.

اما اگر علم قبل از فعل است یا به گونه‌ای است که علم، برای تحقق فعل کافی است و گاه کافی نیست بلکه باید در کنار آن انگیزه‌ای زائد هم باشد. این قسم اخیر را فاعل بالقصد می‌نامند مانند انسان برای کارهای معمولی زندگی اش. مثلا من آمدن به محل آموزش را تصور می‌کنم ولی این تصور کافی نیست که این عمل از من سر بزند بلکه باید انگیزه‌ای مانند تقرب به خدا (انگیزه‌ی الهی) و یا غیر آن (انگیزه‌ی شیطانی مانند ریا) باید باشد تا موجب حرکت شود.

و گاه خود علم برای تحقق معلوم کافی است و به انگیزه‌ی اضافی احتیاج ندارد. این خود بر دو قسم است یا علم زائد بر ذات است مانند انسانی که چشم او را می‌بندند و بالای یک تیرکی که بیست متر از زمین فاصله دارد قرار می‌دهند و جای او به قدری ضیق است که فقط به اندازه‌ی کف پاهاش جا برای ایستادن دارد. چنین انسانی اگر چشمش را باز کنند سریع تعادل خود را از دست داده و به زمین می‌افتد. تصور افتادن عین ذات او نیست. اصلا تمامی علوم انسان زائد بر ذاتش است زیرا انسان وقتی دنیا می‌آید هیچ علمی ندارد کما اینکه خداوند می‌فرماید: وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئا [۱] این قسم را فاعل بالعنایة می‌گویند یعنی با صرف توجه می‌افتد.

و گاه علم، هم علت فعل است و هم عین ذات می‌باشد مانند خداوند در خلق اشیاء که علم به اشیاء دارد و به خاطر همان علمی که دارد، خلق می‌کند. در اینجا علم که عین ذات است می‌توان گفت که علم علت برای پیدایش معلول است که به آن فاعل بالتجلی می‌گویند.

قسم دیگر آن است که هر یک از هفت قسم فوق اگر فاعلی بالای سر خود داشته باشد که اینها را خلق کرده باشد و قهرا فعلشان بالواسطه مخلوق آن باشد، آن فاعل‌ها فاعل بالتسخیر نامیده می‌شوند یعنی کار انجام می‌دهند ولی به سبب اینکه گماشته‌ی فاعل بالاتر از خود می‌باشند. فاعل بالتسخیر در عرض تقسیم‌های فوق نیست بلکه یک تقسیم مستقل است. بنا بر این فاعلی لا بالتسخیر منحصر در خداوند است که کسی بالاتر از او نیست.

بنا بر این علت فاعلی دو تقسیم دارد، یک تقسیم که هفت قسم دارد و تقسیم دیگری که دو قسم بیشتر ندارد.

۵

تطبیق علت فاعلی و اقسام آن

الفصل السادس العلة الفاعلية و اقسامها (فصل ششم در علت فاعلیه است و اقسام آن است.)

العلة الفاعلية - وهي التي تفيض وجود المعلول وتفعله - على أقسام. (علت فاعلی که علتی است که وجود را به معلول افاضه می‌کند و معلول را انجام می‌دهد یعنی معلول، فعل اوست، بر چند قسم است.) وقد ذكروا في وجه ضبطها: (در بیان اینکه این تقسیمات چگونه به وجود آمده است گفته‌اند) أن الفاعل إما أن يكون له علم بفعله أو لا، (فاعل یا علم به کارش دارد یا نه) والثاني (که علم به کارش ندارد) إما أن يلائم فعله طبعه، وهو (الفاعل بالطبع) (یا کارش ملائم با طبع و سرشتش است که به آن فاعل بالطبع می‌گویند) أو لا يلائم وهو (الفاعل بالقسر)، (یا کارش مطابق سرشت و طبعش نیست که به آن فاعل بالقسر می‌گویند) والأول - وهو الذي له علم بفعله - (و قسم اول یعنی فاعلی که به فعلش علم دارد) إن لم يكن فعله بإرادته، فهو (الفاعل بالجبر)، (اگر کارش را عالمانه انجام می‌دهد ولی با اراده‌ی خودش این کار را نمی‌کند با آن فاعل بالجبر می‌گویند مانند اینکه کسی را مجبور می‌کنند که کسی را بکشد) وإن كان بها، (اگر کارش از روی اراده است) فإما أن يكون علمه بفعله في مرتبة فعله، (اگر علمش به فعل در مرتبه‌ی خود فعل است یعنی علم بر فعل تقدم رتبی ندارد و هر دو با هم ایجاد می‌شود) بل عين فعله (بلکه حتی نه تنها در یک مرتبه است بلکه حتی هر دو یکی بیشتر نیست) وهو (الفاعل بالرضا)، (به آن فاعل بالرضا می‌گویند مانند تصور یک موجود عجیب) وإما أن يكون علمه بفعله قبل فعله، (و یا اینکه علمش به فعل، قبل از فعلش می‌باشد.) وحينئذ إما أن يكون علمه مقرونا بداع زائد (یا علمش با یک انگیزه‌ی اضافه‌ای همراه است یعنی علم به تنهایی برای تحقق معلول کافی نیست) وهو (الفاعل بالقصد) (که به آن فاعل بالقصد می‌گویند. مانند انسان در نوع کارهای روزمره که چیزی را تصور می‌کند و فایده‌اش را در نظر می‌گیرد و آن فایده محرک آن می‌شود تا کار را انجام دهد) وإما أن لا يكون علمه مقرونا بداع زائد، (و یا اینکه علم تنها به تنهایی برای فعل کافی است و به انگیزه‌ی زائدی احتیاج ندارد) بل يكون نفس العلم فعليا منشأ لصدور المعلول، (بلکه خود علم فعلی می‌باشد. علم به اقسام مختلفی تقسیم می‌شود که یکی از آنها تقسیم به فعلی و انفعالی است. علم فعلی آنی است که موجب تحقق معلول می‌شود ولی علم انفعالی چیزی است که تحقق معلوم موجب پیداش آن می‌شود مانند علم من به درخت که چون درخت است من به آن علم دارم ولی علم فعلی مانند علم خداوند به شجر که چون از قبل می‌دانست آن را خلق کرد. بنا بر این در این قسم سخن در علمی است که فعلی می‌باشد و همان علم فعلی منشأ برای ایجاد معلول می‌شود.) وحينئذ فإما أن يكون علمه زائدا على ذاته وهو (الفاعل بالعناية) (یا علم، زائد بر ذاتش است که به آن فاعل بالعنایة می‌گویند) أو غير زائد على ذاته وهو (الفاعل بالتجلي)، (و یا زائد بر ذاتش نیست که به آن فاعل بالتجلی می‌گویند.)

والفاعل في ما تقدم (و فاعل در جمیع اقسام سابق) إذا نسب إلى فعله (اگر با فعلش سنجیده شود به گونه‌ای که بگویند، او فاعل این فعل است.) من جهة أنه وفعله فعل لفاعل آخر، (با این لحاظ که خودش و فعلش فعلی برای فاعل دیگر می‌باشد) كان (فاعلا بالتسخير). (به آن فاعل بالتسخیر می‌گویند. مانند لحاظ من که فاعل در آمدن به این مکان هستم که هم من و هم آمدن من معلول فعل خداوند می‌باشیم. وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ [۲] که البته این تصور منافاتی با اراده در من ندارد. این تقسیم در عرض تقسیمات فوق نیست و تقسیم مستقلی است زیرا هر یک از هفت قسم فوق یا فاعل بالتسخیر است یا لا بالتسخیر) فللفاعل أقسام ثمانية: (سپس علامه هشت قسم سابق را توضیح داده می‌فرماید: پس هشت قسم فاعل داریم)

أحدها: الفاعل بالطبع، (یکی از آنها فاعل باطبع است) وهو الذي لا علم له بفعله، (که فاعلی است که به فعل خودش علم ندارد) مع كون الفعل ملائما لطبعه، (و فعل او با سرشتش سازگار است) كالنفس في مرتبة القوى البدنية الطبيعية، (مانند نفس در مرحله‌ی قوای بدنی طبیعی مانند قوای هاضمه، ماسکه، جاذبه و گردش خون مانند آن) تفعل أفعالها بالطبع. (این کارهای مطابق طبع آن است زیرا نفس خلق شده است که این کارها را انجام دهد. البته مراد خود نفس است نه هاضمه هضم کردن نیرویی است که معده را به حرکت در می‌آورد که از نفس گرفته می‌شود. مثلا قوه‌ی باصره غیر از چشم است چشم نمی‌بیند بلکه قوه‌ی باصره می‌بیند و الا چشم بعد از مرگ هم هست ولی نمی‌بیند.)

الثاني: الفاعل بالقسر، (قسم دوم فاعل بالقسر است) وهو الذي لا علم له بفعله، (که فاعلی است که علم به فعلش ندارد) ولا فعله ملائم لطبعه، (ولی فعلش ملائم با طبعش نیست.) كالنفس في مرتبة القوى عند المرض، (مانند نفس در مرتبه‌ی همان قوا مانند هاضمه که کار دیگری را انجام می‌دهد مانند نفس که هنگام بیماری بدن کار دیگری را انجام می‌دهد و مثلا به جای جذب دفع می‌کند.) فإن الأفعال تنحرف فيه عن مجرى الصحة لعوامل قاسرة. (افعال نفس در این حال از مجرای صحیح منحرف می‌شود زیرا عواملی دیگری مانند میکروب و مانند آن هستند که قاسره و مجبور کننده‌اند و نفس را به کاری خلاف طبعش وادار می‌کنند.)

الطرفين ، وهي العدة التي كل واحد من آحادها ، علة ومعلول معا وسطا له حكمه.

فلو فرضنا سلسلة من العلل مترتبة إلى غير النهاية ، كان ما وراء المعلول الأخير من الجملة غير المتناهية ، وسطا لا طرف له وهو محال.

وهذا البرهان يجري ، في كل سلسلة مترتبة من العلل ، التي لا تفارق وجودها وجود المعلول ، سواء كانت تامة أو ناقصة دون العلل المعدة.

ويدل على وجوب تناهي العلل التامة خاصة ، ما تقدم (١) أن وجود المعلول ، وجود رابط بالنسبة إلى علته ، فإنه لو ترتبت العلية والمعلولية ، في سلسلة غير متناهية ، من غير أن تنتهي إلى علة غير معلولة ، كانت وجودات رابطة متحققة من غير وجود نفسي ، مستقل تقوم به وهو محال.

ولهم على استحالة التسلسل حجج أخرى ، مذكورة في المطولات.

الفصل السادس

[العلة الفاعلية وأقسامها]

العلة الفاعلية وهي ، التي تفيض وجود المعلول وتفعله على أقسام ، وقد ذكروا في وجه ضبطها ، أن الفاعل إما أن يكون له علم بفعله أو لا ، والثاني إما أن يلائم فعله طبعه وهو الفاعل بالطبع ، أو لا يلائم وهو الفاعل بالقسر ، والأول وهو الذي له علم بفعله ، إن لم يكن فعله بإرادته فهو الفاعل بالجبر ، وإن كان بها فإما أن يكون علمه بفعله ، في مرتبة فعله بل عين فعله ، وهو الفاعل بالرضا ، وإما أن يكون علمه بفعله قبل فعله ،

__________________

(١) في الفصل الثالث.

وحينئذ إما أن يكون علمه مقرونا بداع زائد ، وهو الفاعل بالقصد ، وإما أن لا يكون علمه مقرونا بداع زائد ، بل يكون نفس العلم فعليا منشأ لصدور المعلول ، وحينئذ فإما أن يكون علمه زائدا على ذاته ، وهو الفاعل بالعناية ، أو غير زائد على ذاته وهو الفاعل بالتجلي ، والفاعل في ما تقدم إذا نسب إلى فعله ، من جهة أنه وفعله فعل لفاعل آخر ، كان فاعلا بالتسخير.

فللفاعل أقسام ثمانية ، أحدها الفاعل بالطبع وهو الذي لا علم له بفعله ، مع كون الفعل ملائما لطبعه ، كالنفس في مرتبة القوى البدنية الطبيعية ، تفعل أفعالها بالطبع.

الثاني الفاعل بالقسر ، وهو الذي لا علم له بفعله ولا فعله ملائم لطبعه ، كالنفس في مرتبة القوى عند المرض ، فإن الأفعال تنحرف فيه عن مجرى الصحة لعوامل قاسرة.

الثالث الفاعل بالجبر وهو ما له علم بفعله ، وليس بإرادته كالإنسان يكره على فعل ما لا يريده.

الرابع الفاعل بالرضا وهو الذي له إرادة ، وعلمه التفصيلي بالفعل عين الفعل ، وليس له قبل الفعل إلا علم إجمالي به بعلمه بذاته ، كالإنسان يفعل الصور الخيالية وعلمه التفصيلي بها عينها ، وله قبلها علم إجمالي بها بعلمه بذاته ، وكفاعلية الواجب للأشياء عند الإشراقيين.

الخامس الفاعل بالقصد ، وهو الذي له إرادة وعلم بفعله قبل الفعل ، بداع زائد كالإنسان في أفعاله الاختيارية.

السادس الفاعل بالعناية ، وهو الذي له إرادة وعلم ، سابق على الفعل زائد على ذات الفاعل ، نفس الصورة العلمية منشأ لصدور الفعل ، من غير داع زائد ، كالإنسان الواقع على جذع عال ، فإنه بمجرد توهم السقوط يسقط على الأرض ، وكالواجب في إيجاده على قول المشائين.

السابع الفاعل بالتجلي وهو الذي يفعل الفعل ، وله علم سابق