درس بدایة الحکمة

جلسه ۵۲: تقسیمات علت فاعلی و توضیح علت غایی

 
۱

خطبه

۲

خلاصه مطالب گذشته

گفتیم که فاعل که یکی از انواع علت است به هشت قسم تقسیم می‌شود. اگر فاعلی است که کاری که انجام می‌دهد از روی علم انجام نمی‌دهد این خود بر دو قسم است: گاهی کاری که انجام می‌دهد به مقتضای طبعش است و گاه نیست. قسم اول را فاعل بالطبع و قسم دوم را فاعل بالقسر می‌گویند.

اما اگر فاعل کاری را عالمانه انجام دهد گاه اراده ندارد مانند کسی که به انجام کاری که دلش نمی‌خواهد مکرَه شده است که به آن فاعل بالجبر می‌گویند. اگر چنین فاعلی اراده داشته باشد، اگر علم و اراده‌ی او به گونه‌ای است که علمش در مرتبه‌ی فعلش است نه قبل از آن و به عبارت دیگر اگر علمش عین فعلش باشد به آن فاعل بالرضا می‌گویند. اما اگر علم و اراده از قبل وجود دارد ولی برای پیدایش فعل، علم به تنهایی کافی نباشد بلکه انگیزه‌ای اضافی نیز لازم باشد به آن فاعل بالقصد می‌گویند مانند نوع کارهایی که انسان انجام می‌دهد.

اگر هم علم به تنهایی برای تحقق فعل کافی باشد در این حال اگر علم، زائد بر ذات باشد به آن فاعل بالعنایه می‌گویند مانند کسی که بر جای بلندی قرار گرفته است که با تصور افتادن می‌افتد و اگر علم عین ذات باشد به آن فاعل بالتجلی می‌گویند.

قسم دیگر نیز فاعل بالتسخیر است که در عرض این تقسیمات نیست بلکه قسمی برای تقسیم دیگر است و قبلا نیز آن را توضیح دادیم.

۳

شبهه در فاعل بالجبر و فاعل بالعنایه

علامه اکنون اضافه می‌کند که از هفت قسم اول دو قسم محل شبهه است که عبارتند از فاعل بالجبر و فاعل بالعنایه.

فاعل بالجبر فاعلی است که علم دارد ولی اراده ندارد. علامه می‌فرماید: اینکه او اراده نداشته باشد محل کلام است. کسی که مجبور شده است کاری را انجام دهد او در انجام آن کار اراده دارد و مانند سنگی نیست که به پائین پرت می‌شود که نمی‌تواند پائین نیاید و یا مانند آتش است که نمی‌تواند نسوزاند. فردی که مجبور به انجام کاری شده است با خودش حساب و کتاب می‌کند که اگر به حرف کسانی که مجبورش کرده‌اند گوش دهد و جانش را حفظ کند بهتر است از اینکه گوش ندهد و در نتیجه جانش را از دست بدهد.

این مانند کسی است که در بیابانی گرم دیواری را می‌بیند که سایه دارد و تصمیم می‌گیرد که زیر آن بخوابد ولی می‌بیند که دیوار در حال فرو ریختن است و در نتیجه تصمیم می‌گیرد که با اراده‌ی خود آن محل را ترک کند به این معنا که می‌تواند در همان جا بخوابد و دیوار هم رویش خراب شود. چنین فردی را فاعل بالاختیار می‌نامند. حال سؤال اینجاست که اگر در همین مثال، فرد دیگری در بالای دیوار باشد و فردی را که می‌خواهد استراحت کند مجبور به ترک آن مکان کند و فرد هم از زیر سایه‌ی دیوار بیرون آید به آن فاعل بالجبر می‌گویند. اشکال این است که چه فرقی بین جایی است که فرد دیگری انسان را مجبور به ترک کند و بین اینکه خود دیوار که در حال خراب شدن است انسان را مجبور به ترک کند که در اولی فاعل را بالجبر و در دومی بالاختیار بنامیم.

بله از نظر عرف و شرع ممکن است بین این دو فرق باشد ولی از دید یک فیلسوف هیچ فرقی بین این دو نیست و بین اینکه کسی دیوار را روی انسان خراب کند و بین اینکه دیوار خودش خراب شود فرقی نمی‌بیند. اختیار فقهی با اختیار فلسفی فرق دارد. اختیار فقهی این است که بدون اینکه عاملی در خارج باشد انسان خودش چیزی را اختیار کند از این رو اگر مثلا بیعی را از روی اکراه انجام دهد، بیع او صحیح نیست ولی اختیار فلسفی در مقابل ایجاب است یعنی فاعل موجب فاعلی است که هیچ اختیاری از خودش ندارد ولی اختیار فلسفی چیزی است که انسان با اراده‌ی خودش چیزی را انجام می‌دهد.

اما اشکال در فاعل بالعنایة: فاعل بالعنایه فاعلی است که بر روی بلندی قرار می‌گیرد که به صرف تصور افتادن و علم به افتادن، می‌افتد یعنی علم، بدون هیچ انگیزه‌ای اضافی موجب فعل است.

علامه می‌فرماید: اگر تصور سقوط، علت سقوط بود می‌بایست هر جا علت فوق محقق می‌شود معلول هم محقق شود. بنا بر این حتی بنا و کسی که کارش این است که عادت دارد روی چوب بست‌های بلند قرار بگیرد او هم حتما می‌بایست بیفتد. زیرا او افتادن را تصور می‌کند ولی در عین حال نمی‌افتد. بنا بر این تصور افتادن علت برای افتادن نیست بلکه واقعیت این است که کسی که عادت به این ارتفاعات بلند ندارد و بعد در چنین جایی قرار می‌گیرد چنان دچار وحشت و اضطرار می‌شود که آنچه را که تصور می‌کند چیزی جز افتادن نیست. این بر خلاف بنا است که به این ارتفاعات عادت دارد او وقتی تصور افتادن را می‌کند در کنار آن تصور نیفتادن را نیز می‌کند بعد نیفتادن را اختیار می‌کند و در نتیجه نمی‌افتد. اما کسی که می‌ترسد فقط افتادن را تصور می‌کند و چون غیر آن را تصور نمی‌کند در نتیجه اختیار ندارد زیرا اختیار به معنای انتخاب بین دو چیز است و فرد مزبور فقط یک طرف را تصور کرده است در نتیجه حتما می‌افتد.

نقول: همان گونه که آیت الله مصباح می‌فرماید: این کلام قابل قبول نیست زیرا هیچ کس نیست که افتادن را اختیار کند و افتادن را اختیار کند. فرد مزیور می‌افتد به سبب اینکه طبع یک موجود جسمانی این است که وقتی در جایی قرار بگیرد و تعادل خود را نتواند حفظ کند بیفتد. بنا بر این فرد مزبور در افتادن، حتی علمش را نیز نمی‌تواند دخالت دهد از این رو از اقسام فاعلی است که به فعل خود علم ندارد. به بیان دیگر، مراد علمی است که در فعل دخالت داشته باشد نه هر علمی در ما نحن فیه هم فرد علم به افتادن دارد ولی این علم در افتادن او دخالت ندارد بلکه عدم حفظ تعادل است که موجب افتادن او می‌شود. بنا بر این گاه می‌شود که فرد علم به افتادن داشته باشد ولی نیفتد مانند بنا و گاه می‌شود که علم نداشته باشد و باز هم نیفتد مانند مجسمه‌ای که بالای بلندی می‌گذارند.

۴

تطبیق شبهه در فاعل بالجبر و فاعل بالعنایه

وفي كون الفاعل بالجبر والفاعل بالعناية مباينين للفاعل بالقصد مبانية نوعية (یعنی در اینکه فاعل بالجبر و فاعل بالعنایة با فاعل بالقصد مباین باشند و تباینشان نوعی باشد) - على ما يقتضيه التقسيم - (زیرا وقتی گفتیم که شیء تقسیم می‌شود به چند قسم این بدان معنا است که اینها با هم تباین نوعی دارند و الا تقسیم فوق باطل می‌بود) كلام. (سخنی است که جای آن اینجا نیست. (علامه آن را در نهایه توضیح می‌دهد)

۵

علت غائی

فصل هفتم: علت غایی

علامه بعد از علت فاعلی به سراغ علت غایی می‌رود.

علت غایی همان کمال آخری است که فاعل در کار خود متوجه آن می‌شود. فاعلی که کاری را انجام می‌دهد برای این است که به کمالی برسد، آن کمال آخری که او به دنبال آن را علت غایی می‌نامند. فاعل برای رسیدن به آن کمال آخر باید کمال‌های متوسطی را طی کند که آنها را علت غایی نمی‌گویند.

بعد علامه اضافه می‌کند: اگر فاعل، عالم باشد او آن علت غایی را تصور می‌کند و می‌فهمد که آن علت، کمال اوست و در نتیجه فعل را به خاطر رسیدن به آن کمال اراده می‌کند. انسانی که تمام کارهایش را برای خدا انجام می‌دهد به سبب آن است که فهمیده است هر کاری را باید عبادت خدا انجام داد وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ [۱] یعنی هر کاری را باید برای عبد و بنده‌ی خدا شدن انجام داد.

اما اگر انسانی باشد که در مرحله‌ی حیات حیوانی است او وقتی نان می‌خرد آن را فقط برای سیر شدن می‌خرد و نه برای قوت گرفتن تا بتواند خدا را عبادت کند.

این نکته را نیز اضافه می‌کنیم که این کلام صحیح نیست که اگر کار برای شیطان نیست برای خدا باشد زیرا گاه انسان کار را برای شیطان انجام نمی‌دهد ولی کار را از روی غفلت انجام می‌دهد در نتیجه برای خداوند نیست. یعنی کار گاه برای شیطان نیست ولی چون فرد غافل بوده و قصد قربت نکرده است برای خدا هم نیست هرچند شیطان و هوای نفسی هم در کار نیست ولی برای خدا هم نیست. این همان است که خداوند می‌فرماید: أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ [۲] چنین کسانی که کار را برای خدا انجام نمی‌دهند از حیوان هم بدترند چون غافل اند زیرا می‌توانند غافل نباشند ولی هستند بر خلاف حیوان که نمی‌تواند غافل نباشد.

قسم دیگر این است که فاعل، عالم نیست ولی او هم علت غایی دارد. مثلا هسته‌ای که در دل خاک قرار می‌گیرد آن هم علت غایی دارد که همان درخت شدن و میوه دادن است. بنا بر این این فاعل به سبب آن غایت، کار را انجام نمی‌دهد بلکه کار او به غایت ختم می‌شود. (ما ینتهی الیه الفعل)

بعد علامه قسم دوم را توضیح می‌دهد که چگونه علت غایی در این قسم مصور است و می‌فرماید: عالم طبیعت عالم علت و معلول است یعنی امکان ندارد که فرد گندم بکارد و جو درو کند. یعنی بین دانه که حرکت می‌کند و بین غایت آن که مثلا شاخه‌ی جو شدن است قرار دادی وجود دارد که غیر آن محقق نمی‌شود این قرار داد را خداوند در عالم قرار داده است و اگر غایتی که برای شییی در نظر گرفته است را به آن ندهد این با آنچه او در نظر گرفته است منافات خواهد داشت.

بله عالم ماده عالم تزاحم است و چون موانعی وجود دارد یک سری از موجودات به کمالات خود نمی‌رسند مثلا شرایط برای رشد یک دانه محقق می‌شود ولی برای یکی محقق نمی‌شود اما چون خیری که در عالم است از شر آن بیشتر است خلق این عالم با جود و کرم خداوند منافات ندارد.

۶

تطبیق علت غائی

الفصل السابع في العلة الغائية (فصل هفتم در علت غایی است) وهي الكمال الأخير الذي يتوجه إليه الفاعل في فعله. (علت غایی، آخرین کمالی است که فاعل به آن متوجه می‌شود یعنی به طرف آن می‌رود اعم از اینکه این حرکت عالمانه باشد یا غیر عالمانه) فإن كان لعلم الفاعل دخل في فاعليته (اگر علم فاعل، دخالت در فاعلیت داشته باشد یعنی فاعل به سبب اینکه علم دارد آن کار را انجام می‌دهد) كانت الغاية مرادة للفاعل في فعله، (این غایت، مقصود و مراد فاعل در فعلش خواهد بود یعنی فاعل، فعل را انجام می‌دهد تا به آن مراد برسد.) وإن شئت فقل: (اگر هم خواستی می‌توانی بگویی) كان الفعل مرادا له لأجلها، (فعل، مراد فاعل است ولی فاعل آن را انجام می‌دهد تا به آن هدف برسد نه اینکه آن فعل خودش خوب است. یعنی فاعل، کار را اراده می‌کند تا به غایت برسد نه اینکه به کار علاقه‌ای داشته باشد. علاقه‌ی فاعل به غایت است نه به فعل.) ولهذا قيل: (إن الغاية متقدمة على الفعل تصورا، (و به همین سبب است که می‌گویند غایت بر فعل از نظر تصور مقدم است یعنی فرد اول غایت را تصور می‌کند و بعد فعل را انجام می‌دهد) ومتأخرة عنه وجودا). (ولی وجودا از فعل متأخر است زیرا فاعل، فعل را انجام می‌دهد تا به وجود خارجی غایت برسد.) وإن لم يكن للعلم دخل في فاعلية الفاعل (اگر در علم دخالتی در فاعلیت فاعل نباشد یعنی علم فاعل، دخالتی در کارش نداشته باشد یا اصلا علم نداشته باشد) كانت الغاية ما ينتهي إليه الفعل، (غایت در این حال عبارت است از چیزی که فعل به آن ختم می‌شود یعنی همان کمال آخری که کار به آن منتهی می‌شود.) وذلك: (اینکه در قسم دوم غایتی وجود دارد این است که) أن لكمال الشئ نسبة ثابتة إليه، (برای کمال هر چیزی یک رابطه‌ی واقعی با آن شیء هست یعنی این گونه نیست که هسته‌ی خرما بتواند تبدیل به درخت دیگری شود بلکه هسته‌ی خرما با کمال خاص خود ارتباطی واقعی دارد.) فهو مقتض لكماله. (آن شیء در ذات خودش همان کمال خاص خودش را اقتضا دارد در نتیجه خداوند هم آن شیء را به آن کمال می‌رساند.) ومنعه من مقتضاه دائما أو في أكثر أوقات وجوده (و مانع شدن از اقتضای شیء دائما یا در اکثر اوقات از وجود آن شیء) قسر دائمي أو أكثري (این قسر دائمی یا اکثری است) ينافي العناية الإلهية بايصال كل ممكن إلى كماله الذي أودع فيه استدعاؤه، (این منافات دارد با لطف الهی در اینکه هر ممکن را به آن کمالی که در وجودش نهاده شده است برساند.) فلكل شئ غاية هي كماله الأخير الذي يقتضيه، (بنا بر این برای هر چیزی یک غایتی است که همان کمال آخری است که آن شیء آن کمال اخیر را اقتضا دارد.) وأما القسر الأقلي، فهو شر قليل، (اما اینکه دیده می‌شود که شیء بر خلاف طبیعتش به آن کمال نمی‌رسد و طبیعتش در فشار قرار می‌گیرد این شر قلیلی است که لازمه‌ی عالم ماده است) يتداركه ما بحذائه من الخير الكثير، (و این شر قلیل را آنچه در مقابلش از خیر کثیر وجود دارد جبران می‌کند. در عالم ماده که عالم تزاحم است چاره‌ای غیر از آن نبود و اگر قرار بود هر چیزی به کمالش برسد دیگر این عالم را نمی‌شد عالم ماده نامید. در عوالم دیگر این تضادها وجود ندارد.) وإنما يقع فيما يقع في نشأة المادة بمزاحمة الأسباب المختلفة. (آنچه از اینها واقع می‌شود همه در عالم ماده است که در آن اسباب مختلف با هم تزاحم دارند یعنی دو چیز مثلا می‌خواهند به کمال خودشان برسند و حال آنکه شرایط موجود گنجایش هر دو را ندارد. این بر خلاف عوامل دیگر است از این رو همه می‌توانند به کمال قرب برسند.)

 [۱] ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.

[۲] اعراف/سوره۷، آیه۱۷۹.

تفصيلي به هو عين علمه الإجمالي بذاته ، كالنفس الإنسانية المجردة ، فإنها لما كانت الصورة الأخيرة لنوعها ، كانت على بساطتها هي المبدأ ، لجميع كمالاتها وآثارها الواجدة لها في ذاتها ، وعلمها الحضوري بذاتها علم بتفاصيل كمالاتها ، وإن لم يتميز بعضها من بعض ، وكالواجب تعالى بناء على ما سيجيء (١) ، من أن له تعالى علما إجماليا ، في عين الكشف التفصيلي.

الثامن الفاعل بالتسخير ، وهو الفاعل إذا نسب إليه فعله ، من جهة أن لنفس الفاعل فاعلا آخر ، إليه يستند هو وفعله فهو فاعل مسخر في فعله ، كالقوى الطبيعية والنباتية والحيوانية ، المسخرة في أفعالها للنفس الإنسانية ، وكالفواعل الكونية المسخرة للواجب ، تعالى في أفعالها.

وفي كون الفاعل بالجبر والفاعل بالعناية ، مباينين للفاعل بالقصد مباينة نوعية ، على ما يقتضيه التقسيم كلام.

الفصل السابع

في العلة الغائية

وهي الكمال الأخير الذي يتوجه إليه الفاعل في فعله.

فإن كان لعلم الفاعل دخل في فاعليته ، كانت الغاية مرادة للفاعل في فعله ، وإن شئت فقل كان الفعل مرادا له لأجلها ، ولهذا قيل إن الغاية متقدمة ، على الفعل تصورا ومتأخرة عنه وجودا.

وإن لم يكن للعلم دخل في فاعلية الفاعل ، كانت الغاية ما ينتهي إليه الفعل ، وذلك أن لكمال الشيء نسبة ثابتة إليه ، فهو مقتض لكماله ، ومنعه

__________________

(١) في الفصل الخامس من المرحلة الثانية عشرة.

من مقتضاه دائما أو في أكثر أوقات وجوده ، قسر دائمي أو أكثري ، ينافي العناية الإلهية بإيصال كل ممكن إلى كماله ، الذي أودع فيه استدعاؤه ، فلكل شيء غاية هي كماله الأخير الذي يقتضيه ، وأما القسر الأقلي فهو شر قليل ، يتداركه ما بحذائه من الخير الكثير ، وإنما يقع فيما يقع في نشأة المادة ، بمزاحمة الأسباب المختلفة.

الفصل الثامن

في إثبات الغاية فيما يعد لعبا أو جزافا أو باطلا

والحركات الطبيعية وغير ذلك

ربما يظن أن الفواعل الطبيعية ، لا غاية لها في أفعالها ، ظنا أن الغاية يجب أن تكون معلومة مرادة للفاعل ، لكنك عرفت (١) أن الغاية أعم من ذلك ، وأن للفواعل الطبيعية غاية في أفعالها ، هي ما ينتهى إليه حركاتها.

وربما يظن أن كثيرا من الأفعال الاختيارية لا غاية لها ، كملاعب الصبيان بحركات لا غاية لهم فيها ، وكاللعب باللحية وكالتنفس ، وكانتقال المريض النائم من جانب إلى جانب ، وكوقوف المتحرك إلى غاية عن غايته ، بعروض مانع يمنعه عن ذلك ، إلى غير ذلك من الأمثلة.

والحق أن شيئا من هذه الأفاعيل لا يخلو عن غاية ، توضيح ذلك أن في الأفعال الإرادية مبدأ قريبا للفعل ، هو القوة العاملة المنبثة في العضلات ، ومبدأ متوسطا قبله ، وهو الشوق المستتبع للإرادة والإجماع ، ومبدأ بعيدا قبله ، هو العلم وهو تصور الفعل على وجه جزئي ، الذي ربما قارن التصديق بأن

__________________

(١) في الفصل السابق.