فصل دوم در انقسامات علت

علامه بعد از آنکه علت را معنا کرده است و فرمود علت، چیزی است که وجود شیء بر آن متوقف است اضافه می‌کند: علت، تقسیماتی دارد: یکی از تقسیمات، تقسیم علت به تامه و ناقصه زیرا آن چیزی که معلول بر آن متوقف است یا همه‌ی چیزی است که معلول به آن نیاز دارد به گونه اینکه معلول با وجود آن راهی ندارد مگر اینکه موجود شود در این صورت، به آن علت، علت تامه می‌گویند. یا اینکه آن چیزی که معلول بر آن متوقف است بعضی از چیزهایی است که معلول به آن احتیاج دارد. به چنین علتی ناقصه می‌گویند. مثلا پیدایش زید متوقف است بر پدر، مادر، سالم بودن پدر و مادر و شرایط مختلف دیگر و اینکه خداوند هم باشد تا صورت انسانی را به افاضه کند. اگر همه‌ی اینها موجود شود زید موجود می‌شود بنا بر این همه‌ی اینها با هم برای وجود زید علت تامه می‌شود.

خداوند متعال نسبت به معلول اول، علت تامه است زیرا غیر از خدا چیز دیگری فرض ندارد تا دخالت داشته باشد زیرا فرض بر این است که غیر از خدا هیچ موجود دیگری نیست تا سخن از دخالت داشتن او شود.

ولی علت ناقصه علتی است که نمی‌تواند تمام نیازهای معلول را برآورده کند مانند آب تنها برای پیدایش گیاه. یا آب و نور و یا حتی آب و نور و خاک و دانه و زارع. زیرا اراده‌ی خداوند هم باید باشد. زارع و به وجود آورنده‌ی حقیقی همان خداوند است و زارع معدّ آن است و نه خالق. أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ [۱].

بعد علامه اضافه می‌کند: فرق بین علت ناقصه و تامه در این است که علت تامه هر جا موجود شود، معلول باید موجود شود و هرجا معدوم شود معلول هم باید معدوم باشد. وجود و عدم معلول با وجود و عدم علت ضرورت دارد و این دو با هم ملازم می‌باشند.

اما در علت ناقصه، ملازمه در یک طرف است و آن طرف عدم می‌باشد. اگر علت نباشد، معلول هم نیست ولی اگر علت بود ضرورت ندارد که معلول هم باشد زیرا معنای ناقص بودن همین است. بله گاه اگر علت ناقصه باشد معلول هم هست و این زمانی است که سایر چیزهایی که در علت دخالت دارند هم هستند و واضح است وقتی کل باشد جزء هم هست.

تقسیم دیگر علت، تقسیم آن به واحد و کثیر است. علت واحد مانند خداوند متعال برای معلول اول. علت کثیر مانند حرارت است که علت‌های زیادی دارد مثلا گاه از آتش ایجاد می‌شود و گاه نور آفتاب و یا حرکت و اصطکاک و مانند آن.

تقسیم دیگر این است که علت گاه بسیط است و گاه مرکب.

علت بسیط بر سه قسم است زیرا بساطت دارای مراتب است:

1. یک رقم بسیط چیزی است که جزء خارجی یعنی ماده و صورت ندارد. (شیء اگر ماده و صورت داشته باشد، ماده و صورت هر کدام یک جزء آن می‌باشند.) تمام موجودات مادی، دارای ماده و صورت اند. علت بسیط چیزی است که جزء خارجی ندارد و مادی نیست. مانند فرشته که فعلیت محض است.
2. از آن بسیط‌تر چیزی است که نه تنها جزء خارج ندارد، جزء عقلی هم ندارد. یعنی حتی جنس و فصل هم ندارد. مانند اجناس عالیه که نه ماده و صورت دارند زیرا نوع نیستند بلکه جنس اند و نه مرکب از جنس و فصل است زیرا جنسی بالاتر از آن تصور ندارد که فصل داشته باشد تا از سایر انواع متمایز شود.
3. از آن بسیط‌تر چیزی است که نه جزء خارجی دارد و نه عقلی و نه جزء تحلیلی تا بتواند به ماهیّت و وجود تحلیل شود. همه‌ی موجودات عالم از لحاظ تحلیل عقلی و وقتی وارد ذهن می‌شوند به ماهیّت و وجود که همان چیستی و هستی است تقسیم می‌شوند. این قسم وجود محض است و مصداق آن یک چیز بیشتر نیست که همان خداوند متعال است که ماهیّت ندارد.

در مقابل آن مرکب نیز سه قسم می‌شود.

تقسیم دیگر علت، تقسیم آن به قریب و بعید است.

علت قریب آن است که بین آن و معلول فاصله‌ای نیست و مباشرتا معلول را ایجاد می‌کند. مانند حرکت دست که علت است برای حرکت انگشتر.

ولی علت بعید علتی است که با واسطه معلول را محقق می‌کند مانند اراده که انسان اراده می‌کند و بعد به دنبال آن دست حرکت می‌کند و بعد انگشتر حرکت می‌کند. حرکت انگشتر معلول اراده است ولی با واسطه‌ی حرکت دست.

بنا بر این حرکت انگشتر دو علت دارد یکی قریب که حرکت دست است و یکی بعید که اراده است. همین گونه عالم وجود که عالم علت و ماده است و یک تشکیک طولی دارد که عبارت است از اینکه مرتبه‌ی ما دون معلول علت ما فوق است. خداوند علت ما فوق است. هر چیزی که در عالم است ممکن است و بالاخره باید به واجب برسد هرچند ممکن است به ممکن دیگری متکی باشد ولی باید به واجب منتهی شود. به همین دلیل خداوند علة العلل می‌باشد و هرچیزی که علت علت‌ها شود علت بعید می‌باشد.

الفصل الثاني في انقسامات العلة (فصل دوم در تقسیمات علت است.)

تنقسم العلة إلى تامة وناقصة، (علت گاه به تام و ناقص تقسیم می‌شود) فإنها إما أن تشتمل على جميع ما يتوقف عليه وجود المعلول، (زیرا علت به حصر عقلی یا مشتمل است بر تمام آنچه وجود معلول بر آن متوقف است) بحيث لا يبقى للمعلول معها إلا أن يوجد، (به گونه‌ای که باقی نمی‌ماند برای معلول با آن علت چیزی مگر اینکه موجود شود) وهي: (العلة التامة)، (به این علت، علت تامه می‌گویند.) وإما أن تشتمل على البعض دون الجميع، (و یا اینکه علت، مشتمل است بر بعضی از چیزهایی که وجود معلول بر آن مترتب است مانند آب و خاک به تنهایی برای گیاه) وهي: (العلة الناقصة)، (که به آن علت ناقصه می‌گویند.) وتفترقان (علت تامه با ناقصه فرق دارد) من حيث إن العلة التامة يلزم من وجودها وجود المعلول ومن عدمها عدمه، (در اینکه در علت تامه از وجودش وجوش معلول لازم می‌آید زیرا اگر موجود شود ولی معلولش موجود نشود این خلف در تامه بودنش است و همچنین در علت تامه، عدمش مستلزم عدم معلول است.) والعلة الناقصة لا يلزم من وجودها وجود المعلول، (ولی علت ناقصه در ناحیه‌ی وجودش چنین تلازمی وجود ندارد یعنی وقتی علت ناقصه بود لازم نیست معلول هم باشد یعنی گاه معلول هم هست و این در حالی است که ما بقی علت‌های ناقصه نیز موجود باشد که با هم تامه شوند و می‌شود که معلول نباشد و این در جایی است که این علت ناقصه به تنهایی موجود شده باشد) ولكن يلزم من عدمها عدمه. (ولی از عدم علت ناقصه لازم می‌آید که معلول نباشد.)

وتنقسم أيضا إلى الواحدة والكثيرة. (و به اعتبار دیگری، علت به واحد و کثیر تقسیم می‌شود و آن جایی است که یک معلول یک علت بیشتر نداشته باشد و یا علت‌های متعددی داشته باشد مانند حرارت که از آتش، نور آفتاب و یک سری عوامل دیگر به وجود می‌آید.)

وتنقسم أيضا إلى البسيطة، (همچنین تقسیم می‌شود به علت بسیطه) وهي ما لا جزء لها، (که علتی است که جزء ندارد) والمركبة، وهي بخلافها. (و علت مرکبه که بر خلاف بسیطه دارای جزء است.) والبسيطة: إما بسيطة بحسب الخارج كالعقل المجرد والأعراض، (علت بسیطه گاه به حسب خارج بسیط است یعنی در خارج، جزء خارجی ندارد. جزء خارجی عبارت است از ماده و صورت مانند عقل که مجرد است (قید مجرد در العقل المجرد توضیحی است) و اعراض) وإما بحسب العقل، (و یا به حسب عقل بسیط است که البته اگر چیزی چنین باشد قهرا به حسب خارج هم بسیط خواهد بود بنا بر این این نوع بساطت از قسم قبلی بالاتر است زیرا قبلی، از نظر عقلی دارای اجزاء است و جنس و فصل دارد.) وهي ما لا تركيب فيه خارجا من مادة وصورة، ولا عقلا من جنس وفصل، (و این چیزی است که نه در خارج ترکیب دارد یعنی ماده و صورت ندارد و نه در عقل یعنی جنس و فصل هم ندارد. مانند جنس عالی که دیگر ما فوق او جنسی نیست تا با فصلی از ما بقی انواع جدا شود.) وأبسط البسائط ما لم يتركب من وجود وماهية، (بسیط‌ترین بسیط‌ها چیزی است که جزء تحلیلی هم ندارد یعنی مرکب از وجود و ماهیّت هم نیست یعنی اعتبار ماهیّت در حق او محال است و نه تنها در خارج و عقل مرکب نیست بلکه جزء تحلیلی هم ندارد زیرا ترکیب از وجود و ماهیّت یک ترکیب حقیقی نیست یعنی در خارج یا وجود اصیل است یا ماهیّت و هر کدام که اصیل باشد دیگری اعتباری می‌شود که در تحلیل عقل به آن می‌رسیم.) وهو الواجب (عز اسمه). (این قسم یک فرد بیشتر ندارد که همان خداوند متعال است.)

وتنقسم أيضا إلى قريبة وبعيدة، (همچنین علت تقسیم می‌شود به علت قریبه و علت بعیده) والقريبة ما لا واسطة بينها وبين معلولها، (علت قریب علتی است که بین آن و معلول واسطه‌ای نیست و بلا واسطه، معلول را ایجاد می‌کنند مانند حرکت انگشت که علت حرکت انگشتر است.) والبعيدة بخلافها (علت بعیده بر خلاف آن است یعنی بین آن و معلول واسطه یا واسطه‌هایی وجود دارد) كعلة العلة. (مانند علت علت، مثلا اراده برای حرکت انگشتر علت بعید است زیرا انگشتر را به واسطه‌ی حرکت دست حرکت می‌دهد.)

دو تقسیم دیگر برای علت باقی مانده است:

تقسیم دیگر عبارت است از تقسیم علت به داخلی و خارجی. چیزهایی که معلول بر آن متوقف است گاه اجزاء خود معلول است (چون هر مرکبی بر اجزاء خودش متوقف است و اجزاء آن، علت خود آن می‌باشند) این اجزاء گاه حیثیت قوه است که می‌شود ماده و علت مادی و گاه جزء فعلی شیء است که صورت و علت صوری می‌شود. البته این در همه‌ی معلول‌ها نیست بلکه فقط در معلول‌هایی است که مرکب از صورت و ماده می‌باشند. بنا بر این مراد از علت داخلی همان اجزاء است مثلا سنگ که از ماده و صورت مرکب است یعنی وجودش بر این دو متوقف است و این دو، علت برای سنگ می‌باشند. نام دیگر این علت‌ها، علل القوام است یعنی قوام معلول به آنها است.

قسم دیگر علل خارجی اند که علت‌هایی هستند که بیرون از معلول اند مثلا فاعل، علت خارجی است و وجودش خارج از وجود معلول است و ایجاد کننده‌ی آن است. همچنین است علت غایی که فاعل را به کار وا می‌دارد زیرا فاعل که کاری را انجام می‌دهد باید هدف و غایتی را تصور کرده باشد که به خاطر آن، آن کار را انجام دهد. بنا بر این وجود معلول، متوقف بر آن هدف نیز می‌باشد که وجود آن خارج از وجود معلول است. این همان چیزی است که می‌گویند: هر چیز برای وجودش به چهار علت احتیاج دارد که عبارتند از علت، مادی، صوری، فاعلی و غایی. این چهار چیز در موجودات مادی قابل تصور است و الا مجردات علت مادی ندارند.

تقسیم آخر علت، تقسیم آن به حقیقی و غیر حقیقی است.

علت حقیقی چیزی است که معلول واقعا بر آن متوقف است ولی علت غیر حقیقی که نام دیگر آن معدّ می‌باشد چیزی است که معلول واقعا بر آن متوقف نیست. این را علت می‌نامند زیرا معلول را آماده می‌کند تا علت بتواند وجودش را بر آن افاضه کند. با این حال وجود معلول بر علت معد متوقف نیست زیرا علت معد بعد از بین می‌رود در حالی که معلول همچنان موجود است. اگر قرار بود وجود معلول بر وجود علت معدّ متوقف باشد بعد از از بین رفتن آن، معلول هم می‌بایست از بین می‌رفت. این مانند پدر برای فرزند است. (از اینجا مشخص می‌شود که مثال‌های قبلی که پدر و مادر را علت ناقصه برای فرزند می‌دانستیم از باب تسامح و نظر عرفی بود. همه علت معدّ می‌باشند یعنی برای به وجود آمدن انسان پدر و مادر باید باشند تا انسان را به افاضه‌ی فاعل که خداوند متعال است نزدیک کند تا خداوند بعد از مدتی روح انسانی را در انسان بدمد. دلیل آن این است که پدر و مادر اگر از بین روند، فرزند همچنان موجود است.)

یا مثلا وقتی ماشین حرکت می‌کند تا به جایی برسد، رسیدنش به هر کیلومتری متوقف بر این است که کیلومتر قبلی را بپیماید، ولی کیلومتر قبلی زمینه را برای کیلومتر بعدی آماده می‌کند نه اینکه وجود ماشین در کیلومتر دوم متوقف باشد بر بودنش در کیلومتر اول. اصلا حرکت متوقف بر این است که جزء قبلی از بین رفته باشد و جزء دوم موجود شده باشد. کیلومتر قبلی صرفا علت معد است زیرا تا نباشد محال است ماشین در کیلومتر دوم قرار بگیرد.

وتنقسم العلة إلى داخلية وخارجية، (و علت تقسیم می‌شود به علت داخلیه و علت خارجیه) والعلل الداخلية - وتسمى أيضا: (علل القوام) (و علل داخلیه که به نام علل القوام نامیده می‌شود زیرا علت‌هایی است که قوام شیء بر آن است و شیء با آن برپا نگه داشته می‌شود.) - هي المادة والصورة (عبارت است از اجزاء داخلی شیء که همان ماده و صورت می‌باشد.) المقومتان للمعلول، (این دو مقوّم معلول اند) والعلل الخارجية - وتسمى أيضا: (علل الوجود) (اما علل خارجیه که به آن علل الوجود نیز می‌گویند یعنی قوام معلول به آن نیست بلکه وجودش به آن است یعنی برای اینکه موجود شود به آن احتیاج دارد و این علت خارج از وجود معلول است) - هي الفاعل والغاية، (و عبارت است از علت فاعلی و علت غایی. فاعل مشخص است که خارج از معلول است و معلول به آن احتیاج دارد و غایت هم خارج از معلول است و علت فاعلیت فاعل می‌باشد یعنی فاعل باید غایتی داشته باشد تا معلول را به وجود آورد.) وربما سمي الفاعل: (ما به الوجود)، (و گاه به فاعل ما به الوجود نیز می‌گویند یعنی چیزی که به سبب آن وجود به وجود می‌آید.) والغاية: (ما لأجله الوجود). (و نام دیگر غایت ما لاجله الوجود است یعنی فاعل به خاطر آن وجود را به معلول می‌دهد.)

وتنقسم العلة إلى العلل الحقيقية والمعدات، (تقسیم دیگر علت این است که به علت‌های حقیقیه که معلول واقعا بر آنها متوقف است که اگر از بین بروند معلول هم از بین می‌رود و علت‌های معدّة که معلول واقعا بر آنها متوقف نیست بنا بر این اگر از بین بروند معلول از بین نمی‌رود.) وفي تسمية المعدات (عللا) تجوّز، (گنجاندن معدات در علل از باب مجاز می‌باشد.) فليست عللا حقيقية، (زیرا معدات واقعا علت نیستند و فقط نام علت بر آنها نهاده شده است. البته بهتر بود علامه چنین می‌فرمود: فلیست عللا حقیقة بهتر بود) وإنما هي مقربات تقرب المادة إلى إفاضة الفاعل، (اینها صرفا دلال و واسطه است و نزدیک کننده‌ها می‌باشند که ماده را به افاضه و هستی بخشی فاعل نزدیک می‌کنند. یعنی فاعل برای افاضه احتیاج دارد که معلول در وضعیت خاصی باشد که این کار را علت معده انجام می‌دهد) كورود المتحرك في كل حد من حدود المسافة، (مانند وارد شدن شیء متحرک در هر حدی از مسافت که علت معده است برای رسیدن به حد بعدی) فإنه يقربه إلى الورود في حد يتلوه، (که این ورود در هر حد نزدیک می‌کند متحرک را به ورود در حد بعدی. در این حال، حد قبلی از بین می‌رود و حد بعدی داخل می‌شود و حد قبلی علت معده است و نه علت واقعی و الا وقتی از بین می‌رفت معلول هم می‌بایست از بین برود) وكانصرام القطعات الزمانية، (مانند گذشت قطعات زمان مانند اینکه باید بچه نه ماه در شکم بماند) فإنه يقرب موضوع الحادث إلى فعلية الوجود. (این گذشت قطعه‌های زمان نزدیک می‌کند ماده را که موضوع شیء حادث است به اینکه فعلیت یابد. یعنی سابقا این حادث، بالقوه بود ولی گذشت زمان آن را به فعلیت نزدیک کرده است. مراد از موضوع امر حادث همان ماده است که سابقا بالقوه بود و الآن که حادث بر آن بار می‌شود بالفعل می‌شود. حادث هم مثلا دمیدن روح انسانی بر جنین است که ماده می‌باشد. ماده برای اینکه موضوع برای این حادث قرار گیرد احتیاج دارد که چهار ماه در رحم بماند که این کار را زمان انجام می‌دهد درنتیجه زمان، معدّ محسوب می‌شود. گذشت زمان هرچند امری است لازم ولی علت نیست و فقط مقرب است و ماده را به افاضه‌ی فاعل و به حادثی که می‌خواهد روی آن بار شود نزدیک می‌کند.)

 [۱] واقعه/سوره۵۶، آیه۶۴.