درس بدایة الحکمة

جلسه ۴۶: اضافه، فعل و انفعال و اثبات علیّت و معلولیّت

 
۱

خطبه

۲

احکام اضافه

سخن در مقولات نسبی است و به اضافه رسیده‌ایم. علامه بعد از آنکه اضافه را تعریف کرده است می‌فرماید: اضافه دو طرف دارد که متضایفین یا اضافین نامیده می‌شود که هم کفو و هم شأن هم هستند از این جهت که اگر یکی موجود باشد دیگری هم باید موجود شود و اگر یکی معدوم باشد دیگری هم باید معدوم باشد. مثلا اگر بالایی باشد چیزی به نام پائین هم باید باشد و الا بالا بدون اینکه پائینی باشد اصلا معقول نیست و فرض ندارد.

در اضافه باید طرفین اضافه در فعل و قوه یکسان باشند یعنی اگر یکی بالفعل موجود است دیگری هم باید بالفعل موجود باشد مثلا اگر زید بالقوه پدر است پسرش هم باید بالقوه موجود باشد.

حکم دیگری در مورد اضافه است و آن اینکه مضاف که وصفی است که از اضافه گرفته می‌شود گاه بر خود اضافه اطلاق می‌شود یعنی به اضافه می‌گویند: مضاف و گاه بر شیئیی که متصف به اضافه است اطلاق می‌شود.

ما در اضافه دو طرف داریم مانند اب و ابن و رابطه‌ای که نام آن اضافه است. ای رابطه گاه مضاف نام دارد و یکی از دو طرف را را مضاف می‌گویند. ولی خود رابطه مضاف است حقیقتا (هرچند عرف، به آن مضاف نمی‌گوید زیرا عرفا، ابوّت مضاف نیست بلکه طرفین مانند پسر و پدر به نام مضاف شناخته می‌شوند. و عرف به اضافه همان اضافه می‌گوید و نه ومضاف) ولی عقل می‌گوید: اگر قرار باشد پدر، مضاف باشد این به سبب آن است که دارای اضافه است پس اضافه، خود احق است به اینکه مضاف باشد. این بدان می‌ماند که اگر کسی بگوید: سفیدی سفید است، عرف آن را نمی‌پذیرد و می‌گوید: کاغذ و یا عمامه است که سفید می‌باشد نه خود سفیدی. ولی در عین حال، عقل می‌گوید که اگر کاغذ سفید است برای این است که سفیدی دارد. پس سفیدی باید بالذات سفید باشد و کاغذ نیز به سبب آن و بالعرض می‌تواند سفید باشد. در ما نحن فیه نیز اضافه، خودش حقیقتا و بالذات مضاف است و به آن مضاف حقیقی می‌گویند و به سبب اضافه می‌گویند: مضاف مشهوری یعنی مشهور آن را مضاف می‌داند و حال آنکه از نظر عقلی مضاف نیست بلکه فقط با اضافه رابطه دارد. نفس اضافه است که در حقیقت اضافه دارد نه طرف آن.

۳

فغل و انفعال

فعل: یک قسم دیگر از مقولات نسبی است که عبارت است از هیئتی که حاصل می‌شود از تأثیر تدریجی یک شیء در شیء دیگر مانند تأثیر آتش در آب که به تدریج آن را گرم‌تر می‌کند. آب و آتش هر دو امری است جوهری ولی آب رابطه‌ای با آتش دارد و آن اینکه آتش به تدریج آب را گرم می‌کند، این خود عرض و حالتی برای آتش است که به آتش قائم است و فعل نام دارد.

انفعال: در مقابل آن آب که امری است جوهری یک رابطه‌ی دیگر با آتش دارد که انفعال نام دارد و آن اینکه به تدریج گرم می‌شود. این حالت برای آب یک نوع عرضی برای آب است که و انفعال نام دارد. بنا بر این در تعریف انفعال می‌گویند که تاثیری است که از مؤثر، مادامی که تأثیر می‌گذارد بروز می‌کند.

علامه سپس می‌افزاید که در تعریف فعل و انفعال از لفظ (ما دام) استفاده کرده‌ایم (ما) در این تعبیر، ظرفیه‌ی زمانیه است و دلالت بر زمان می‌کند یعنی تا آن زمانی که چیزی تأثیر می‌گذارد و تا آن زمانی که چیزی تأثیر می‌پذیرد. این امر در زمان محقق می‌شود و چون زمان امری است تدریجی این دو نیز تدریجی است.

تأکید روی تدریجی بودن برای این است که اگر چیزی در دیگری تأثیر بگذارد یا چیزی از چیزی تأثیر بگیرد ولی تدریجی نباشد بلکه دفعی باشد دیگر عرض نیست. مثلا خداوند متعال، خلقی را ایجاد می‌کند مثلا فرشته یا عقل را می‌آفریند. این خود یک نوع تأثیر است ولی چون دفعی است فعل نامیده نمی‌شود. از آن سو، مخلوق مانند عقل هم منفعل و متأثر می‌شود یعنی موجود می‌شود ولی چون تدریجی نیست انفعال نامیده نمی‌شود و عرض، محسوب نمی‌شود. بنا بر این حقیقت وجود و ایجاد یک چیز بیشتر نیست؛ حقیقت آن همان وجود معلول است یعنی وجود معلول وقتی به فاعل نسبت داده می‌شود ایجاد و وقتی به خودش نسبت داده می‌شود وجود نامیده می‌شود. وجود، همانگونه که واضح است امری است که در مقابل ماهیّت است. بحث ما در ماهیّات است نه در وجود، و فعل و انفعال از اقسام ماهیّات محسوب می‌شوند. عرض چیزی است که در امور مادی وجود دارد ولی عقل اول و یا فرشته که امور مادی نیستند اصلا عرض ندارند. نه طرف فعل آن که خداوند است امری است مادی و نه طرف انفعال آن که عقل می‌باشد.

۴

تطبیق احکام اضافه

ومن خواص الإضافة: (از خواص اضافه این است که) أن المضافين متكافئان وجودا وعدما، (دو طرف اضافه از نظر وجود و عدم کفو هم می‌باشند یعنی اگر بالا موجود است پائین هم باید باشد و الا بالا بودن معنا ندارد.) وفعلا وقوة، (همچنین باید از لحاظ فعل و قوه با هم مساوی باشند یعنی اگر یکی بالفعل است یا بالقوه طرف دیگر هم باید همان باشد.) لا يختلفان من حيث الوجود والعدم، والفعل والقوة. (و نمی‌توانند از نظر وجود و عدم و فعل و قوه با هم یکسان نباشند یعنی نمی‌شود زید الآن پدر باشد ولی پسرش بالقوه موجود باشد.)

واعلم أن المضاف قد يطلق على نفس الإضافة كالأبوة والبنوة، (بدان که وصف مضاف بودن، گاه بر خود اضافه اطلاق می‌شود یعنی به خود اضافه می‌گویند که مضاف نام دارد. عقل می‌گوید که اضافه را باید مضاف نامید هرچند عرف آن را قبول نکند. بر این اساس ابوّت و بنوّت مضاف هستند زیرا اینها هستند که اضافه‌اند و همین‌ها هستند که متصف به اضافه می‌باشند.) ويسمى: (المضاف الحقيقي)، (این قسم از مضاف را مضاف حقیقی می‌نامند.) وقد يطلق على معروضها كالأب والإبن، (و گاه کلمه‌ی مضاف بر معروض اضافه اطلاق می‌شود مانند پدر و پسر که می‌گویند اینها مضاف اند.) ويسمى: (المضاف المشهوري). (زیرا عرف اینها را مضاف می‌داند و حال آنکه آنها طرف اضافه‌اند. مانند اینکه جسم فی حد ذاته ابیض نیست بلکه جوهری که ابعاد سه گانه را دارد. اگر می‌گوییم ابیض است به سبب بیاض است.)

۵

تطبیق فعل و انفعال

وأما الفعل: فهو الهيئة الحاصلة من تأثير المؤثر ما دام يؤثر، (اما فعل حالتی است که حاصل می‌شود از تأثیر کردن یک شیء که در حال تأثیر است. این تأثیر تا آن زمانی است که شیء در حال تأثیر گذاشتن است و بعد از آن این عرض از بین می‌رود.) كالهيئة الحاصلة من تسخين المسخن ما دام يسخن. (مانند هیئتی که حاصل می‌شود از گرم کردن گرم کننده مانند آتش که به تدریج آب را گرم می‌کند عرضی است برای آتش. وقتی این حالت از بین رفت آن عرض از بین می‌رود مانند جسم که تا وقتی که سفید است عرض سفیدی را دارد و وقتی سفیدی از آن زائل شد، آن عرض را از دست می‌دهد.)

وأما الانفعال: فهو الهيئة الحاصلة من تأثر المتأثر ما دام يتأثر، (اما انفعال هیئتی است حاصل می‌شود از تأثیر پذیری یک شیء اثرپذیر تا زمانی که در حال اثر پذیرفتن است.) كالهيئة الحاصلة من تسخن المتسخن ما دام يتسخن. (مانند هیئتی که حاصل می‌شود از گرم شدن گرم شونده) واعتبار التدرج في تعريف الفعل والانفعال (اینکه ما معتبر دانستیم که در تعریف فعل و انفعال تدریجی بودن داخل باشد و اینکه گفتیم این از لفظ (ما) در مادام که زمانیه است استفاده می‌شود) لاخراج الفعل والانفعال إلا بداعيين، (برای این بود که از تعریف، بیرون کنیم فعل و انفعال‌هایی که ابداعی است نه تدریجی. ابداع یعنی ایجادی که بدون ماده است) كفعل الواجب (تعالى) باخراج العقل المجرد من العدم إلى الوجود، (مانند کاری که خداوند متعال انجام می‌دهد به اینکه عقل مجرد را از حالت عدم به وجود می‌آورد یعنی آن را ایجاد می‌کند. این ایجاد، فعل است ولی عرض نیست.) وانفعال العقل بخروجه من العدم إلى الوجود بمجرد إمكانه الذاتي. (همچنین اینکه عقل مجرد تأثیر می‌پذیرد و از عدم به وجود خارج می‌شود و به صرف اینکه ذاتا ممکن است توسط خداوند ایجاد می‌شود یعنی احتیاج به ماده و شرایط دیگری ندارد چون امری مادی نیست. این همان است که قبلا گفتیم که در موجودات مجرد خداوند علت تامه‌ی آنهاست و هیچ چیز دیگری احتیاج ندارند تا موجود شوند. یعنی صرفا تنها به دلیل اینکه ممکن اند موجود می‌شوند و دیگر لازم نیست شرایطی برای آنها مهیا شود تا موجود شوند. به هر حال عقل در این حال تأثر پذیرفته است ولی این حالت در آن انفعال نام ندارد زیرا تدریجی نیست. خلاصه اینکه فعل و انفعال در اینجا به معنای ایجاد و وجود است. ایجاد و وجود هم دو حقیقت جداگانه نیست بلکه یک حقیقت است که همان وجود است ولی وقتی در رابطه با فاعل لحاظ می‌شود به آن ایجاد و وقتی در رابطه به خودش لحاظ می‌شود وجود نامیده می‌شود. وجود اصلا ماهیّت نیست تا داخل در اقسام عرض باشد. همچنین عرض نیست تا احتیاج به موضوع و امری مادی احتیاج داشته باشد. تا بگوییم سابقا نسبت به این عرض بالقوه بوده است و الآن آن عرض را بالفعل دارا است.

۶

اثبات علیت و معلولیت

مرحله‌ی هفتم علت و معلول

فصل اول: اثبات علیت و معلولیت یعنی در عالم علت و معلولی وجود دارد و اینکه علیت و معلولیت در محدوده‌ی وجود معنا دارند یعنی این دو روی ماهیّت پیاده نمی‌شوند.

اما مسأله‌ی اول که عبارت است از اینکه عالم، عالم علت و معلول است به سبب آن است که سابقا گفتیم که اشیایی که ماهیّت دارند، فی حد ذاتها نسبتشان به وجود و عدم مساوی است یعنی هم می‌توانند موجود باشند و هم در عدم باقی بمانند. این حالت لازم ذاتی ماهیّت است و از آن مفارقت نمی‌کند. چنین چیزی اگر بخواهد به یک طرف برسد خود بخود نمی‌تواند بلکه به مرجحی احتیاج دارد. البته منظور از یک طرف همان وجود است و اگر می‌گوییم عدمش علت می‌خواهد این یک نوع مسامحه است زیرا در شیء معدوم علت و معلول معنا ندارد. اینکه ماهیّت در وجودش به آن احتیاج دارد نمی‌تواند ماهیّت باشد بلکه باید وجود باشد که همان علت نام دارد و ماهیّت، معلول آن می‌باشد.

بحث دیگر بحثی است به نام جعل که در کتب فلسفی به شکل مستقل مطرح شده است و آن بحث جعل نام دارد. علامه در اینجا آن را به شکل مستقل مطرح نمی‌کند بلکه در ادامه‌ی بحث سابق ذکر می‌کند و آن اینکه علت به معنای مطلق چیزی که معلول بر آن متوقف است (نه فقط فاعل تنها بلکه هر چیزی که معلول در موجود شدنش به آن احتیاج دارد چه فاعل باشد و چه شرط و چه معدّ و سایر چیزها. یعنی علت، چه تامه باشد و چه ناقصه) چه چیزی به ماهیّت می‌دهد؟

هر ماهیّت موجودی که در نظر گرفته می‌شود سه چیز در آن وجود دارد مثلا وقتی می‌گوییم: این انسان موجود است. یک انسان داریم که ماهیّت است، یک وجود که مقابل ماهیّت است و یک رابطه‌ی بین این وجود و ماهیّت. آیا علت، انسان را می‌آورد یا وجود را و یا رابطه را ایجاد می‌کند. هر چیزی که علت آن را می‌آورد، آن چیز امری عینی می‌شود یعنی سابقا نبود و بعد در خارج محقق شد. آن چیزی که مجعول علت است امری است عینی و حقیقی و دو تای دیگر اعتباری می‌باشد زیرا اگر هر سه تا مجعول عینی باشد لازمه‌اش این است واحد، دیگر واحد نباشد بلکه کثیر باشد. حال باید دید، علت چه چیزی از این سه تا را می‌آورد و موجود می‌کند. (البته این سه چیز در مقام تصور و تحلیل ذهنی است و الا هر چیزی در خارج یک چیز بیشتر نیست.)

بعضی گفته‌اند که علت، ماهیّت را می‌آورد و موجود می‌کند. علامه می‌فرماید: ماهیّت نمی‌تواند مجعول باشد زیرا ماهیّت، اصیل و امری عینی نیست بلکه صرف اعتبار است و اگر وجودی مانند زید نباشد ماهیّتی هم وجود ندارد.

همچنین ماهیّت در ماهیّت بودنش احتیاج به علت ندارد بلکه در وجودش به علت احتیاج دارد. مثلا ماهیّت انسان همان انسان است و اگر بخواهد وجود پیدا کند به علت احتیاج دارد و منهای وجود هیچ احتیاجی به علت ندارد.

همچنین رابطه‌ی بین ماهیّت و وجود هم نمی‌تواند مجعول باشد. زیرا اگر صیرورت ماهیّت به وجود مجعول باشد این باید امری عینی باشد. اگر رابطه امری عینی باشد طرفین آن که ماهیّت و وجود است باید اعتباری باشند. نتیجه اینکه رابطه که خودش فانی در طرفین است باید امری عینی شود و طرفین آن اعتباری شوند و واضح است که امری عینی (رابطه) نمی‌تواند فانی در دو طرف اعتباری باشد.

تنها چیزی که باقی می‌ماند این است که آنچه مجعول است همان وجود است. پس خداوند وجود را ایجاد می‌کند نه ماهیّت و نه رابطه را.

۷

تطبیق اثبات علیت و معلولیت

المرحلة السابعة في العلة والمعلول وفيها أحد عشر فصلا (مرحله‌ی هفتم در علت و معلول است و این مرحله متشکل از یازده فصل است)

الفصل الأول في إثبات العلية والمعلولية وأنهما في الوجود (فصل اول در اثبات علیت و معلولیت است که عالم، عالم علت و معلول است و اینکه علیت و معلولیت در قلمرو وجود معنا دارد نه در ماهیّت.)

قد تقدم أن الماهية في ذاتها ممكنة (قبلا گفتیم که ماهیّت در ذات خودش ممکن است یعنی امکان مال ذات ماهیّت است از این رو به امکان در ماهیّت امکان ذاتی می‌گویند.) تستوي نسبتها إلى الوجود والعدم، (که به معنای استواء نسبت شیء به وجود و عدم می‌باشد که نام دیگر آن امکان خاص است.) وأنها في رجحان أحد الجانبين محتاجة إلى غيرها، (همچنین سابقا گذاشت که ماهیّت در اینکه بخواهد به یکی از دو طرف وجود یا عدم رجحان پیدا کند به غیر احتیاج دارد زیرا ذاتش مساوی بودن نسبت آن به طرفین است.) وعرفت أن القول بحاجتها في رجحان عدمها إلى غيرها نوع تجوز، (همچنین فهمیدید که قول به اینکه ماهیّت در رجحان عدم نیز به غیر احتیاج دارد نوعی مجاز گویی است زیرا عدم، احتیاج به عدم ندارد و اگر میگوییم: عدم العلة علة لعدم المعلول یک نوع مسامحه است. زیرا علیت به معنای تأثیر و ایجاد است و عدم چیزی نیست تا بتواند صاحب اثر باشد.) وإنما الحاجة في الوجود، (ماهیّت تنها در وجود است که به علت احتیاج دارد.) فلوجودها توقف على غيرها. (بنا بر این برای وجود ماهیّت توقفی بر غیر خودش است یعنی اگر ماهیّت بخواهد موجود شود باید چیزی آن را موجود کند) وهذا التوقف لا محالة على وجود الغير، (این توقفی که ماهیّت دارد لا جرم بر وجود آن غیر است. یعنی آن غیر، وجودش علت است و به عبارتی واضح‌تر اینکه می‌گوییم: ماهیّت در وجودش بر چیزی متوقف است آن چیز باید وجود باشد نه عدم) فإن المعدوم من حيث هو معدوم لا شيئية له، (زیرا معدوم از آن جهت که معدوم است چیزی نیست تا ماهیّت بر آن متوقف باشد. بنا بر این ماهیّت بر وجود غیر متوقف است نه بر عدم غیر) فهذا الموجود المتوقَف عليه (پس این موجودی که ماهیّت بر آن متوقف است) في الجملة (و کاری نداریم که نوع توقف آن به چه نحو است و آن متوقَف علیه علت مادی است یا علت صوری و یا علت غایی و یا فاعل و مانند آن دیگر برای ما مهم نیست و هر کدام باشد فرقی ندارد) هو الذي نسميه: (علة)، (این موجودی که ماهیّت بر آن متوقِف است علت نام دارد.) والماهية المتوقِفة عليه في وجودها: (معلولتها). (و آن ماهیّتی که در وجودش بر آن موجود متوقِف است معلول آن نام دارد.)

(اینک بحث در این است که علت چه چیزی را به ماهیّت می‌دهد؟ آیا ماهیّت را به آن می‌دهد یا وجود را و یا رابطه‌ی بین ماهیّت و وجود را:) ثم إن المجعول للعلة، والأثر الذي تضعه في المعلول، (آنچه جعل شده‌ی علت است و علت آن را خلق می‌کند و آن اثری که علت در معلول می‌نهد از یکی از سه حال بیشتر نیست:) إما أن يكون هو وجوده (آن مجعول یا وجود معلول است) أو ماهيته (یا ماهیّت معلول است) أو صيرورة ماهيته موجودة، (یا همان رابطه است یعنی همان شدن رابطه‌ی معلول موجود میان این سه، یکی باید مجعول باشد و الا اگر همه مجعول باشد لازمه‌اش آن است که واحد خارجی کثیر باشد زیرا آنچه در خارج است یک چیز بیشتر نیست و ما در تحلیل ذهنی آن را به سه چیز تحلیل کرده‌ایم.) لكن يستحيل أن يكون المجعول هو الماهية (بین این سه، محال است که مجعول همان ماهیّت باشد) لما تقدم أنها اعتبارية، (زیرا سابقا گفتیم که ماهیّت امری است اعتباری نه واقعی خارجی مفهوم انسان مصداق عینی ندارد و فقط صرف تصور در ذهن است) والذي للمعلول من علته أمر أصيل، (و آنچه که برای معلول از علتش است امری اصیل می‌باشد نه اعتباری. یعنی آنچه از علت به معلول می‌رسد امری است عینی و واقعی.) على أن الذي تستقر فيه حاجة الماهية المعلولة ويرتبط بالعلة هو وجودها لا ذاتها. (دلیل دوم این است که آنچه نیاز ماهیّت معلول در آن قرار می‌گیرد و آنچه که مربوط به علت می‌باشد وجود ماهیّت است پس وجود است که سبب نیاز به معلول می‌شود نه ذات ماهیّت. انسان که ماهیّت است انسان است بالبداهة و فقط برای وجود به علت احتیاج دارد. این همان چیزی است که ابن سینا می‌گوید: ما جعل الله المشمشة مشمشة و لکن اوجدها یعنی ماهیّت زردآلو را نمی‌توان زردآلو کرد زیرا ماهیّت زردآلو همان زردآلو است نه ماهیّت سیب کاری که خداوند انجام می‌دهد این است که این ماهیّت را خداوند موجود می‌کند.) ويستحيل أن يكون المجعول هو الصيرورة، (همچنین محال است که مجعول، همان رابطه باشد که عبارت است از شدن ماهیّت موجود) لأنها معنى نسبي قائم بطرفيه، (زیرا این یک معنای نسبی و ربطی است و وجود مستقلی ندارد و قائم به طرفین است و اگر مجعول نسبت باشد، یعنی نسبت همان امری عینی است که مجعول شده است و دو چیز دیگر یعنی ماهیّت و وجود باید اعتباری باشند.) ومن المحال أن يقوم أمر أصيل خارجي بطرفين اعتباريين غير أصيلين، (و محال است که یک امر عینی خارجی به دو طرف اعتباری و غیر اصیل قائم شود این همان زیاده‌ی فرع بر اصل است.) فالمجعول من المعلول والأثر الذي تفيده العلة هو وجوده، (پس آنچه ازم معلول جعل و خلق شده است و آن اثری که علت آن را به معلول می‌دهد همان وجود است) لا ماهيته، ولا صيرورة ماهيته موجودة، (نه ماهیّت معلول و نه ربطی که آن ماهیّت به وجود دارد) وهو المطلوب. (و مطلوب ما نیز همین است.)

أنه منتسب إلى شيء هو منتسب إليه لهذا المنتسب ، كالأب المنسوب من حيث أنه أب لهذا الابن ، إليه من حيث إنه ابن له.

وتنقسم الإضافة إلى متشابهة الأطراف كالأخوة والأخوة ، ومختلفة الأطراف ، كالأبوة والبنوة والفوقية والتحتية.

ومن خواص الإضافة ، أن المضافين متكافئان وجودا وعدما وفعلا وقوة ، لا يختلفان من حيث الوجود والعدم والفعل والقوة.

واعلم أن المضاف ، قد يطلق على نفس الإضافة كالأبوة والبنوة ، ويسمى المضاف الحقيقي ، وقد يطلق على معروضها كالأب والابن ، ويسمى المضاف المشهوري.

وأما الفعل فهو الهيئة ، الحاصلة من تأثير المؤثر ما دام يؤثر ، كالهيئة الحاصلة من تسخين المسخن ما دام يسخن.

وأما الانفعال فهو الهيئة ، الحاصلة من تأثر المتأثر ما دام يتأثر ، كالهيئة الحاصلة من تسخن المتسخن ما دام يتسخن ، واعتبار التدرج في تعريف الفعل والانفعال ، لإخراج الفعل والانفعال إلا بداعيين ، كفعل الواجب تعالى ، بإخراج العقل المجرد من العدم إلى الوجود ، وانفعال العقل بخروجه من العدم إلى الوجود ، بمجرد إمكانه الذاتي.

المرحلة السابعة

في العلة والمعلول

وفيها أحد عشر فصلا

الفصل الأول

في إثبات العلية والمعلولية وأنهما في الوجود

قد تقدم (١) أن الماهية في ذاتها ، ممكنة تستوي نسبتها إلى الوجود والعدم ، وأنها في رجحان أحد الجانبين محتاجة إلى غيرها ، وعرفت (٢) أن القول بحاجتها ، في رجحان عدمها إلى غيرها نوع تجوز ، وإنما الحاجة في الوجود فلوجودها توقف على غيرها.

وهذا التوقف لا محالة على وجود الغير ، فإن المعدوم من حيث هو معدوم لا شيئية له ، فهذا الموجود المتوقف عليه في الجملة ، هو الذي نسميه علة ، والماهية المتوقفة عليه في وجودها معلولتها.

ثم إن المجعول للعلة والأثر الذي تضعه في المعلول ، إما أن يكون هو وجوده أو ماهيته ، أو صيرورة ماهيته موجودة ، لكن يستحيل أن يكون المجعول هو الماهية ، لما تقدم (٣) أنها اعتبارية ، والذي للمعلول من علته أمر أصيل ، على أن الذي تستقر فيه حاجة الماهية المعلولة ، ويرتبط بالعلة هو وجودها لا ذاتها(٤).

__________________

(١) في الفصل السابع من المرحلة الرابعة.

(٢) في الفصل العاشر من المرحلة الاولى.

(٣) في الفصل الرابع من المرحلة الاولى.

(٤) لأنّ الماهية في حدّ نفسها هى هى ، من غير أن ترتبط بشئ وراء نفسها. منه.

ويستحيل أن يكون المجعول هو الصيرورة ، لأنها معنى نسبي قائم بطرفيه ، ومن المحال أن يقوم أمر أصيل خارجي ، بطرفين اعتباريين غير أصيلين ، فالمجعول من المعلول والأثر الذي تفيده العلة هو وجوده ، لا ماهيته ولا صيرورة ماهيته موجودة وهو المطلوب.

الفصل الثاني

في انقسامات العلة

تنقسم العلة إلى تامة وناقصة ، فإنها إما أن تشتمل ، على جميع ما يتوقف عليه وجود المعلول ، بحيث لا يبقى للمعلول معها إلا أن يوجد ، وهي العلة التامة ، وإما أن تشتمل على البعض دون الجميع ، وهي العلة الناقصة ، وتفترقان من حيث إن العلة التامة ، يلزم من وجودها وجود المعلول ، ومن عدمها عدمه ، والعلة الناقصة لا يلزم من وجودها وجود المعلول ، ولكن يلزم من عدمها عدمه.

وتنقسم أيضا إلى الواحدة والكثيرة ، وتنقسم أيضا إلى البسيطة وهي ما لا جزء لها ، والمركبة وهي بخلافها ، والبسيطة إما بسيطة بحسب الخارج ، كالعقل المجرد والأعراض ، وأما بحسب العقل ، وهي ما لا تركيب فيه خارجا من مادة وصورة ، ولا عقلا من جنس وفصل ، وأبسط البسائط ما لم يتركب من وجود وماهية ، وهو الواجب عز اسمه.

وتنقسم أيضا إلى قريبة وبعيدة ، والقريبة ما لا واسطة بينها وبين معلولها ، والبعيدة بخلافها كعلة العلة.

وتنقسم العلة إلى داخلية وخارجية ، والعلل الداخلية وتسمى أيضا علل القوام ، هي المادة والصورة المقومتان للمعلول ، والعلل الخارجية