درس بدایة الحکمة

جلسه ۴۴: تقسیمات کم، خواص کم و تعریف کیف

 
۱

خطبه

۲

متصل قار

علامه بعد از آنکه کم را تعریف کرده است و فرموده است که کم، عرضی است که قسمت را بالذات و توهما قبول می‌کند و تقسیم‌هایی از آن را بیان فرمود و آن اینکه کم یا قار است و یا غیر قار. اکنون به سراغ کم متصل قار می‌رود و تقسیمات آن را بیان می‌کند و می‌فرماید: این کم بر سه قسم است:

جسم تعلیمی که عبارت است از کمیت در سه جهت طول و عرض و عمق و به عبارت دیگر، چیزی که حجم دارد. حجم عرضی است که بر جسم بار می‌شود زیرا جسم در جسم بودنش لازم نیست که حجم خاصی داشته باشد، آنچه برای جسم مهم است این است که طول و عرض و عمق داشته باشد و مقدار آنها چقدر باشد برای جسم مهم نیست. این نشان می‌دهد که جسم بودن جسم به مقدار طول و عرض و عمق آن نیست بلکه به طول و عرض و عمقی است که مبهم است و هیچ مقداری در آن مندرج نشده است. بر این اساس فقر جسم که جوهر است با جسم تعلیمی که عرض است مشخص می‌شود. آنی که اصل طول و عرض و عمق را دارد همان جسم است که جوهر است ولی تعین آن به وسیله‌ی عرضی است که جسم تعلیمی نام دارد.

نوع دیگر کم قار سطح است که فقط طول و عرض دارد و نهایت حجم می‌باشد و جهاتی که حجم در آن تمام می‌شود سطح نام دارد که همان رویه‌ی جسم است. این رویه لازم نیست حتما بالا باشد بلکه اگر کنار یا زیر هم باشد باز رویه است. رویه چیزی است که داخل جسم نیست و ارتفاع و عمق ندارد.

نوع دیگر کم قار خط است که نهایت سطح است یعنی وقتی سطح انتهاء می‌یابد همه‌ی اطرافی که سطح به آن منتهی می‌شود خط نام دارد که فقط طول دارد نه عرض.

نکته‌ی دیگر این است که کسانی که قائل به خلأ و آن را محال نمی‌دانند، آنها همواره در کم متصل قار تشکیک می‌کنند و شک دارند زیرا آنها می‌گویند: می‌شود فضایی باشد که هیچ چیز در آن نباشد. از این رو در اینجا که ما تصور می‌کنیم یک خط است که امتداد دارد، امکان دارد که بین آنها فضاهایی خالی باشد در نتیجه یک کم متصل نیست بلکه متشکل از اجزاء دیگری است. هر جزئی از آن که تصور شود باز احتمال دار که در میان آنها خلأهایی وجود داشته باشد. هکذا در سطح و حجم. این احتمال در اتم و حتی در اجزاء ریزتر از اتم هم وجود دارد. اما کسانی که خلأ را قبول ندارند می‌گویند بالاخره به جایی می‌رسیم که یک سری اجزاء با هم متصل شده‌اند و فضای خالی هم اگر بین آنها باشد از هوا پر شده است و این اجزاء هرچند از یک سنخ نباشند باز فضایی را پر می‌کنند و یک واحد را تشکیل می‌دهند.

۳

تطبیق متصل قار

والمتصل القار على ثلاثة أقسام: (کم متصل قار که کمی است که قرار دارد و همه‌ی اجزاء آن با هم در یک زمان موجودند بر سه قسم تقسیم می‌شود) جسم تعليمي، وهو الكمية السارية في الجهات الثلاث من الجسم الطبيعي (جسم تعلیمی کمی است که سریان دارد همه‌ی جهات سه گانه از جسم طبیعی. یعنی جسم طبیعی که طول و عرض و عمق دارد، کمی دارد که این جهت در آن وجود دارد که به آن جسم تعلیمی می‌گویند.) المنقسمة فيها، (این کمیت به سه جهت تقسیم می‌شود.) وسطح، (دومین قسم آن سطح است) وهو نهاية الجسم التعليمي (که نهایت جسم تعلیمی است یعنی هر جا که حجم تمام می‌شود سطح تشکیل می‌شود مثلا در کره یک سطح بیشتر ندارد ولی مکعب شش سطح دارد و یا استوانه، سه سطح دارد؛ یک سطح دور و دو سطح در قسمت دایره‌ای بالا و پائین.) المنقسمة في جهتين، (سطح فقط در دو جهت تقسیم می‌شود یعنی دیگر طول در آن وجود ندارد و فقط طول و عرض دارد.) وخط، (قسم سوم کم خط است) وهو نهاية السطح (که نهایت سطح است یعنی جایی که سطح تمام می‌شود و فقط یک بعد باقی می‌ماند که فقط طول داشتن است.) المنقسمة في جهة واحدة. (از یک جهت تقسیم می‌شودک که فقط طول است.)

وللقائلين بالخلاء - (برای کسانی که قائل به خلأ هستند و آن را محال نمی‌دانند در مقابل طبیعیون که خلأ را محال می‌دانند) بمعنى الفضاء الخالي من كل موجود شاغل يملؤه - (به معنای فضای خالی از هر موجود پر کننده‌ای خالی باشد. البته مراد از خلأ آنی نیست که در علوم طبیعی به کار می‌رود مانند فضای خالی که در حباب لامپ وجود دارد که مراد آنها این است که هوای داخل آن به فشردگی هوای بیرون نیست و الا اگر هیچی داخل آن نباشد، حباب لامپ در هم می‌شکند.) شك في الكم المتصل القار، (قائلین به این قول، در وجود کم متصل قار شک دارند زیرا این دسته در هر کمی که تصور شود احتمال وجود خلأ در اجزاء آن می‌دهند در نتیجه می‌گویند اتصالی بین آن برقرار نیست.) لكن الشأن في إثبات الخلاء بهذا المعنى. (ولی آنچه مهم است این است که بتوانند این خلأ را اثبات کنند. زیرا هرچند ممکن است بین اجزاء بزرگ خلأهایی باشد ولی بین اجزاء ریز نه. بالاخره باید به جایی برسد که دیگر خلأیی نباشد زیرا محال است وجود خلأ بین اجزاء ریز تا بی‌نهایت ادامه یابد بلکه باید به جزئی برسد که دیگر خلایی در آن نباشد. در همان جزء که دیگر خلأ در آن نیست، هر قدر هم که ریز باشد هم حجم معنا دارد و هم سطح و هم خط.)

۴

خواص کم

تتمة: در خواص کم

علامه پنج خاصیت برای کم ذکر می‌کند.

خاصیت اول این است که نه تنها در جوهر تضاد نبود کما اینکه توضیح دادیم، در کم نیز تضادی وجود ندارد. زیرا هرچند کم، موضوع دارد ولی در تعریف متضادین اصطلاحی گفته می‌شود: امران وجودیان یتعاقبان علی موضوع واحد یعنی یکی پس از دیگری روی یک موضوع می‌آیند و حال آنکه کم هیچ یک از انواعش با نوع دیگر روی یک موضوع نمی‌آیند بلکه هر کدام از اقسام آن، موضوع جداگانه‌ای دارند. مثلا کم منفصل مربوط به اعداد پراکنده است. اگر دو جسم موضوع برای عدد دو باشند.

اما کم متصل اگر غیر قار باشد، موضوعش حرکت است یعنی یک واحد متصل که تدریجی است. این کم فقط در زمان قابل پیاده شدن است. زمان مقدار حرکت است و بس. بنا بر این بین زمان و عدد هیچ یک کاری به دیگری ندارد هیچ وقت زمان به جای عدد و هیچ وقت عدد به جای زمان می‌شود یعنی هیچ کار زمان، عارض موضوع عدد نمی‌شود و هکذا بالعکس زیرا معروض زمان چیزی است که حالت تدریجی دارد بر خلاف عدد.

هکذا در مورد کم متصل، که یکی از آنها حجم است که روی جسم می‌آید که سه جهت دارد. اما موضوع سطح، حجم است و موضوع خط نیز سطح می‌باشد. از این رو هیچ وقت خط نمی‌تواند روی موضوع حجم بیاید و هکذا در سایر موارد. پس در انواع کم، تعاقب روی موضوع واحد معنا ندارد پس تضادی در آنها راه ندارد.

خاصیت دوم کم این است که تقسیم آن صرفا توهمی است نه واقعی خارجی.

خاصیت سوم کم این است که هر نوع کمی، یک عادّی دارد یعنی چیزی دارد که با آن، آن را می‌شمارند و بالاخره به جایی ختم می‌شود.

اما اینکه کم منفصل مانند عدد عادّ و واحد شمارش دارد امری واضح است زیرا هر عددی را می‌توان با یک شمرد و یک واحد شمارش آن است. هر عددی بالاخره وقتی یکی یکی شمرده شود و کم شود بالاخره تمام می‌شود.

اما زمان نیز عادّ دارد که همان ساعت و دقیقه و ماه و سال و مانند آن است وقتی سال، سال، و ثانیه ثانیه تمام شود و از آن کم شود بالاخره تمام می‌شود.

اما کم متصل قار مانند حجم، عادّ دارد و آن اینکه هر کمی یک جزء دارد و آن جزء عادّ آن است. مثلا یک متر مکعب ده هزار سانتی متر مکعب است که اگر کم کم از آن کم شود بالاخره تمام می‌شود. بر این اساس، سطح و خط هم عادّ دارند.

خاصیت چهارم کم این است که نهایت و لا نهایت به آن اختصاص دارد یعنی کم است که می‌گوییم متناهی است یا غیر متناهی مثلا خط یا متناهی است یا غیر متناهی و هکذا عدد متناهیی مانند پنج و عدد غیر متنهایی که عددی است که آخر ندارد. البته سخن در این نیست که غیر متناهی هم وجود دارد یا نه ولی می‌توان لا اقل آن را تصور کرد. هیچ چیز دیگری بجز کم قابلیت اتصاف به تناهی و غیر متناهی بودن را ندارد اگر جسمی غیر متناهی است به سبب حجم آن است که کم است. بنا بر این تناهی و عدم آن اولا و بالذات مال کم است و هر جا که کم بر چیزی عارض شود به دنبال خود این وصف را می‌آورد و این وصف گاه ثانیا و بالعرض به خود معروض نسبت داده می‌شود. مثلا اگر حرکت متناهی باشد یا غیر متناهی این به سبب کم آن است که زمان می‌باشد.

حکم پنجم کم این است که مساوی بودن با چیزی و عدم آن به سبب کم است. مثلا اگر یک حجم با حجم دیگر مساوی باشد یا نباشد به سبب تساوی و عدم تساوی کم در آنها است. بنا بر این اگر می‌گویید که این چوب یا آن چوب با هم مساوی اند یا نه به سبب وجود حجم که کم است می‌باشد که ثانیا و بالعرض به خود چوب نسبت داده می‌شود.

۵

تطبیق خواص کم

تتمة: يختص الكم بخواص: (تتمه‌ای در مورد خواص کم. کم یک سری خواص دارد که مربوط به خودش است و در چیز دیگری وجود ندارد) الأولى: (خاصیت اول کم این است که) أنه لا تضاد بين شئ من أنواعه، (بین انواع کم تضاد اصطلاحی نیست.) لعدم اشتراكها في الموضوع، (زیرا هیچ یک از آنها اشتراک در موضوع ندارند، موضوع عدد با موضوع حجم یکی نیست بنا بر این حکم "یتعاقبان علی موضوع واحد" در مورد آنها جاری نمی‌شود) والاشتراك في الموضوع من شرط التضاد. (و حال آنکه اشتراک در موضوع از شرایط تضاد است.)

الثانية: قبول القسمة الوهمية بالفعل كما تقدم. (ویژگی دوم کم این است که هر کمی بالفعل قابل تقسیم شدن است و این قابلیت وهمی است که قبلا توضیح دادیم.)

الثالثة: وجود ما يعده - (ویژگی سوم کم این است که برای آن چیزی وجود دارد که آن را می‌شمارد و عادّ آن است) أي يفنيه بإسقاطه منه مرة بعد مرة -، (عادّ چیزی است که از کم یکی پس از دیگری چیزی را اسقاط می‌کند تا جایی که کم تمام می‌شود.) فالكم المنفصل - وهو العدد - مبدؤه الواحد، وهو عاد لجميع أنواعه، (پس کم منفصل که عدد است مبدأش یک است و همین یک عادّ برای تمامی انواع عدد است.) مع أن بعض أنواعه عاد لبعض، (همچنین بعضی از انواع عدد می‌تواند عادّ برای انواع دیگر باشد) كالاثنين للأربعة، (مانند دو که عاد برای چهار است یعنی اگر از چهار دو بار دو تا برداریم تمام می‌شود) والثلاثة للتسعة، (و عدد سه عادّ برای عدد نه است) والكم المتصل منقسم ذو أجزاء، فالجزء منه يعد الكل. (کم متصل هم به اجزاء ریزتری تقسیم می‌شود و هر جزء از آن عادّ برای کل است. این جزء می‌تواند یک میلیمتر باشد و یا یک متر و یا مقداری دیگر)

الرابعة: المساواة واللا مساواة، (ویژگی چهارم کم این است که مساوی بودن و مساوی نبودن از خواص آن است. مثلا اگر دو چیز با هم مساوی هستند یا نیستند این به سبب آن است که کم دارد کند و کم‌های آنها با هم مساوی است و یا نیست.) وهما خاصتان للكم، (و این دو اختصاص به کم دارند) وتعرضان غيره بعرضه. (و اگر عارض به غیر کم می‌شوند به سبب عروضشان بر کم است. یعنی وقتی کم بر چیزی عارض شد این خصوصیت که در کم است به معروض هم وارد می‌شود و می‌گوییم مثلا این دو چوب با هم مساوی اند.)

الخامسة: النهاية واللانهاية، (ویژگی پنجم کم نهایت و لا نهایت داشتن است) وهما كسابقتيهما. (این دو ویژگی هم مانند دو ویژگی قبلی است یعنی اولا و بالذات به کم عارض می‌شوند و بعد ثانیا و بالعرض به معروض کم وارد می‌شوند.)

۶

کیف و اقسام آن

فصل دهم در مورد کیف است.

کیف عرضی است که لذاته قسمت و نسبت را قبول نمی‌کند. مخفی نماند که جنس عالی را نمی‌توان به شکل حقیقی تعریف کرد زیرا تعریف حقیقی مرکب از جنس و فصل است و حال آنکه جنس عالی دیگر جنسی فوق خودش ندارد در نتیجه فصل هم ندارد. از این رو وقتی جوهر و کم و کیف و سایر مقولات را تعریف می‌کنیم این تعریف‌ها رسمی است یعنی خواص و عوارض آنها را در تعریف اخذ می‌کنیم و الا ذات آنها بسیط است و اجزایی ندارند تا تعریف و تحلیل آنها باشد. بر این اساس در تعریف کیف می‌گویند: چیزی است که نه کم است و نه هفت عرض دیگر. بنا بر این کیف چیزی است که بالذات قبول قسمت نمی‌کند (یعنی کم نیست) و چیزی است که نسبت هم قبول نمی‌کند (یعنی هفت عرض دیگر هم نیست زیرا در هر هفت مورد دیگر نسبت وجود دارد مثلا أین هیئتی است که حاصل می‌شود از نسبت شیء به مکان و متی هیئتی است که از نسبت شیء به زمان حاصل می‌شود.)

قید لذاته برای این است که کم چیزی است که قسمت را لذاته می‌پذیرد ولی کیف چیزی است که قسمت را لذاته نمی‌پذیرد ولی بالعرض می‌پذیرد مثلا کیف خودش قابل تقسیم نیست ولی چون رنگ روی جسم است و جسم کم دارد (مثلا سطح دارد) و کم در آن قابل قسمت است در نتیجه رنگ روی آن نیز بالتبع قابل تقسیم شدن می‌باشد.

کیف خودش بر چهار قسم است:

یک نوع از آن را کیفیات نفسانی می‌نامند که اعراضی است که مربوط به نفس است و تعریف فوق بر آن صادق است یعنی نه مقدار است و نه نسبت دارد. علم یکی از انواع کیف نفسانی است. نوع دیگر آن اراده است مثلا من اراده به انجام کاری را نداشتم و بعد آن را اراده می‌کنم. کراهت، نیز نوع دیگر است که انسان گاهی از چیزی بدش نمی‌آید و بعد بدش می‌آِید. بر همین اساس است شادی، غم، ترس و مانند آن.

نوع دیگر آن کیفیات مختص به کم است یعنی کم، خودش کیفیت‌هایی دارد مثلا خط که کم است یا کج است یا راست، کج یا راست بودن کیفیتی است برای کم هکذا سطح که کم است یا مستوی است و یا غیر مستوی یعنی یا صاف است و یا ناصاف. حجم که کم است یا مکعب است یا استوانه.

از اینجا جواب یک سؤال داده می‌شود که آیا می‌شود عرضی به عرض دیگر عارض شود یا نه که جواب این است که می‌شود زیرا اگر عرض روی عرض دیگر بیاید بالاخره به جوهر ختم می‌شود.

۷

تطبیق کیف و اقسام آن

الفصل العاشر في الكيف (فصل دهم در مورد کیف است) وهو (عرض لا يقبل القسمة ولا النسبة لذاته). (کیف عرض است که ذاتا نه قبول قسمت می‌کند و نه قبول نسبت یعنی نه کم است (که ذاتا قبول نسبت می‌کند) و نه هفت تای دیگر (که ذاتا قبول نسبت می‌کنند)) وقد قسموه بالقسمة الأولية إلى أربعة أقسام: (کیف را در تقسیم اولی به چهار قسم تقسیم می‌کنند البته کیف در تقسیمات ثانویه اقسام دیگری نیز دارد)

أحدها: الكيفيات النفسانية، (قسم اول آن کیفیات نفسانیه است که کیفیاتی است که مربوط به نفس و روح است چه روح انسانی و چه روح حیوانی.) كالعلم والإرادة والجبن والشجاعة واليأس والرجاء. (مانند علم، اراده، ترس، شجاعت، ناامیدی و امید)

وثانيها: الكيفيات المختصة بالكميات، (قسم دوم کیف، کیفیاتی است که مختص به کم است یعنی مخصوص کم است نه چیز دیگر) كالاستقامة والانحناء والشَكل مما يختص بالكم المتصل، (مانند استقامت و راست بودن و انحناء و کج بودن و شکل مکعب و یا استوانه که همه مخصوص کم متصل می‌باشند. مانند خط و یا سطح که صاف و یا منحنی است و یا حجم که شکل خاص دارد) وكالزوجية والفردية في الأعداد مما يختص بالكم المنفصل. (و مانند زوجیت و فردیت در اعداد که مختص به کم منفصل است مثلا دو، کم است ولی زوج بودن کیفیتی برای آن است.)

۸

قسم سوم کیف

قسم سوم کیف: قوه و لا قوه بودن است. آمادگی آمادگی شدید شیء برای تأثیر پذیری را لا قوه می‌گویند. ولی قوه به معنای مقاومت در مقابل چیزی است ولی لا قوة یعنی عدم نیرومندی و عدم مقاومت و توان فراوان برای تاثیرپذیری. مثلا انسانی که ضعیف است و هر روز مریض می‌شود یعنی در مقابل مرض مقاومتی ندارد یا مانند شیره که شل است که در مقابل هیچ چیز مقاومت ندارد قاشق یا انگشت اگر داخلش رود جا باز می‌کند و قاشق در آن فرو می‌رود. این حالت، یک نوع کیفیت برای شیره است.

اما قوه مانند سختی در سنگ که نمی‌گذارد تأثیر بپذیرد یعنی آماده است که نگذارد عامل خارجی در آن تأثیر بگذارد.

این گونه کیفیات را استعدادی می‌گویند که آمادگی برای تاثیرپذیری و تأثیر نپذیرفتن. این استعداد گاه شدید است و گاه شدید نیست. حتی استعداد مطلق مانند استعدادی که در ماده است که می‌تواند هر صورتی را بپذیرد. (که ماده امری است جوهری که استعداد در آن عرض است) بنا بر این اینها هم داخل در کیفیات استعدادیه می‌باشند هرچند فلاسفه آن را جزء کیف استعدادی نشمردند.

ان قلت: اگر استعداد یک نوع کیفیت است می‌گوییم به نظر شما ماده، قوه‌ی محض است و توانایی پذیرفتن همه چیز را دارد بعد می‌گویید که ماده، خودش دارای کیفیتی است به نام استعداد. استعداد همان توانایی و همان قوه بودن است چرا شما دو چیز قائل شدید؟

قلت: این دو با هم متفاوت اند مانند همان فرقی که بین جسم طبیعی و جسم تعلیمی می‌گویند. جسم طبیعی طول و عرض و عمق دارد و جسم تعلیمی هم همان طول و عرض و عمق را داراست ولی جسم طبیعی طول و عرض و عمق مبهم دارد زیرا اصل طول و عرض و عمق مهم است نه مقدار آن ولی این سه در جسم تعلیمی متعین و متشخص شده‌اند مانند اینکه این ابعاد نیم متر باشند. بنا بر این این عرض، آنها را متیعن می‌کند.

در ما نحن فیه هم ماده استعداد محض برای هر چیز است ولی در اینجا که هسته‌ی خرما می‌شود فقط برای خرما شدن استعداد دارد نه چیز دیگر.

۹

تطبیق قسم سوم کیف

وثالثها: الكيفيات الاستعدادية، (قسم سوم کیف کیفیات استعدایة نام دارد) وتسمى أيضا: (القوة واللا قوة) (که به آن قوه و لا قوه هم می‌گویند. البته کیفیات استعدادیه به هر استعدادی گفته می‌شود و یک قسم آن قوه و لا قوه است. بنا بر این کلام علامه در اینجا با سایر کتب هماهنگ نیست. قوه و لا قوه کل کیف استعدادی نیست.) كالاستعداد الشديد نحو الانفعال كاللين، (لا قوه همان استعداد شدید به سمت انفعال و پذیرش است قوه به معنای نیرومندی و قدرت داشتن است و لا قوه یعنی شل بودن است که در مقابل اثر خارجی مقاوم نیست و قدرت ندارد مانند لین و نرم بودن (البته خوب بود که ایشان اول قوه را تعریف می‌کرد.) والاستعداد الشديد نحو اللا انفعال كالصلابة. (و قوه عبارت است از استعداد شدید به سمت تأثیر نپذیرفتن مانند سختی. بنا بر این سختی و نرمی استعدادی است که کیف نامیده می‌شود) وينبغي أن يعد منها مطلق الاستعداد القائم بالمادة. (حال که کیفیت استعدادیه با قوه و لا قوه مساوی شد می‌گوییم: سزاوار است که مطلق استعدادی که قائم به ماده است نیز یکی از این کیفیات استعدادیه نامیده شود. بنا بر این اینکه ماده استعداد دارد درخت خرما شود یک نوع استعداد است و هکذا همه‌ی اینها کیف استعدادی است پس چرا شما کیف استعدادی را با قوه و لا قوه مساوی دانستید؟ بنا بر این این اشکال مطرح می‌شود که ماده خودش قوه و استعداد محض است پس چرا می‌گویید که ماده قوه دارد زیرا وقتی خودش استعداد است دیگر چرا سخن از استعداد دیگری مطرح می‌کنید که قائم به آن است. علامه جواب داده می‌فرماید:) ونسبة الاستعداد إلى القوة الجوهرية التي هي المادة (نسبت این استعداد که عرض و کیف استعدادی است با آن قوه‌ی جوهری که در ماده است و گفتیم قوه‌ی محض است) نسبة الجسم التعليمي الذي هو فعلية الامتداد في الجهات الثلاث إلى الجسم الطبيعي الذي فيه إمكانه. (مانند نسبت جسم تعلیمی است به جسم طبیعی است. جسم تعلیمی عبارت است از فعلیت امتداد در جهات طول و عرض و عمق یعنی بالفعل امتداد در این سه جهت را دارا می‌باشد ولی جسم طبیعی صرفا امکان امتداد در این سه جهت را دارد. البته بعد مرحوم علامه در دو جای دیگر از بدایه همین مطلب را بیان کرده‌اند ولی به گونه‌ی دیگری تبیین کرداند. اینجا می‌گویند که جسم تعلیمی امتداد را بالفعل دارا است ولی جسم طبیعی این امتداد را بالامکان دارد یعنی قوه‌ی امتداد را دارد. این عبارت صحیح نیست زیرا ایشان قبلا جسم را به این گونه معنا کردند که جسم، جوهری است که امتداد در سه جهت را بالفعل دارا است نه اینکه قوه‌ی آن را داشته باشد. مراد ایشان از جسم که جوهر است همان جسم طبیعی است نه تعلیمی. پس دیگر سخن از امکان داشتن امتداد نیست بنا بر این فعلیت امتداد علاوه بر جسم تعلیمی در جسم طبیعی هم هست. صحیح همان چیزی است که ایشان در جای دیگر فرموده است که این امتداد بالفعل در هر دو هست ولی این امتداد در جسم طبیعی، مبهم است و در جسم تعلیمی، متعین. بله برای توجیه کلام ایشان فعلیت و امکان را می‌توان بر خلاف ظاهر حمل کنیم یعنی فعلیت را به معنای تعین بگیریم و امکان را به معنای ابهام خلاصه نسبت بین جسم طبیعی و تعلیمی که به این معنا است که در جسم طبیعی ابهام الامتداد در سه جهت است و در جسم تعلیمی این حالت به شکل تعین وجود دارد همین نسبت در بحث ما راه دارد به این گونه که استعداد، امری است متعین و جوهر، قوه‌ی لا متعین می‌باشد کما اینکه حجم، امری متعین است و جسم، امتداد لا متعین دارد.)

الثاني أعني المنفصل ، هو العدد الحاصل من تكرر الواحد ، وإن كان الواحد نفسه ليس بعدد ، لعدم صدق حد الكم عليه ، وقد عدوا كل واحدة من مراتب العدد نوعا على حدة ، لاختلاف الخواص.

والأول أعني المتصل ينقسم إلى قار وغير قار ، والقار ما لأجزائه المفروضة اجتماع في الوجود ، كالخط مثلا ، وغير القار بخلافه وهو الزمان ، فإن كل جزء منه مفروض ، لا يوجد إلا وقد انصرم السابق عليه ، ولما يوجد الجزء اللاحق.

والمتصل القار على ثلاثة أقسام ، جسم تعليمي وهو الكمية السارية في الجهات الثلاث ، من الجسم الطبيعي المنقسمة فيها ، وسطح وهو نهاية الجسم التعليمي المنقسمة في جهتين ، وخط وهو نهاية السطح المنقسمة في جهة واحدة.

وللقائلين بالخلاء ، بمعنى الفضاء الخالي من كل موجود شاغل يملؤه ، شك في الكم المتصل القار ، لكن الشأن في إثبات الخلاء بهذا المعنى.

تتمة

يختص الكم بخواص ، الأولى أنه لا تضاد بين شيء من أنواعه ، لعدم اشتراكها في الموضوع ، والاشتراك في الموضوع من شرط التضاد.

الثانية قبول القسمة الوهمية بالفعل كما تقدم.

الثالثة وجود ما يعده ، أي يفنيه بإسقاطه منه مرة بعد مرة ، فالكم المنفصل وهو العدد مبدؤه الواحد ، وهو عاد لجميع أنواعه ، مع أن بعض أنواعه عاد لبعض ، كالإثنين للأربعة والثلاثة للتسعة ، والكم المتصل منقسم ذو أجزاء فالجزء منه يعد الكل.

الرابعة المساواة واللا مساواة ، وهما خاصتان للكم وتعرضان غيره

بعروضه.

الخامسة النهاية واللا نهاية وهما كسابقتيهما.

الفصل العاشر

في الكيف

وهو عرض لا يقبل القسمة ولا النسبة لذاته ، وقد قسموه بالقسمة الأولية إلى أربعة أقسام ، أحدها الكيفيات النفسانية ، كالعلم والإرادة والجبن والشجاعة واليأس والرجاء.

وثانيها الكيفيات المختصة بالكميات ، كالاستقامة والانحناء والشكل ، مما يختص بالكم المتصل ، وكالزوجية والفردية في الأعداد ، مما يختص بالكم المنفصل.

وثالثها الكيفيات الاستعدادية ، وتسمى أيضا القوة واللا قوة ، كالاستعداد الشديد نحو الانفعال كاللين ، والاستعداد الشديد نحو اللا انفعال كالصلابة ، وينبغي أن يعد منها مطلق الاستعداد القائم بالمادة ، ونسبة الاستعداد إلى القوة الجوهرية ، التي هي المادة ، نسبة الجسم التعليمي ، الذي هو فعلية الامتداد في الجهات الثلاث ، إلى الجسم الطبيعي الذي فيه إمكانه(١).

ورابعها الكيفيات المحسوسة بالحواس الخمس الظاهرة ، وهي إن كانت سريعة الزوال ، كحمرة الخجل وصفرة الوجل سميت انفعالات ،

__________________

(١) راجع أيضاً : الفصل الأول والفصل الثالث عشر ، من المرحلة العاشرة.