درس بدایة الحکمة

جلسه ۴۲: احتیاج ماده و صورت به هم و اثبات نفس

 
۱

خطبه

۲

دو اشکال

سخن در این است که هم صورت در دو جهت احتیاج به ماده دارد و هم ماده احتیاج به صورت دارد. همچنین گفتیم که ماده چون قوه‌ی محض است و از خودش فعلیتی ندارد، باید فعلیتی باید که در قالب آن موجود شود. همچنین گفتیم این صورت هر چه که باشد فرقی ندارد یعنی لازم نیست حتما ماده در قالب صورت سنگی موجود شود و یا صورت خاک و مانند آن.

به این عبارت اشکال شده است که شما می‌گویید که این صورت هر چه که باشد فرقی ندارد.

اشکال اول: این اشکال احتیاج به مقدمه دارد:

مقدمه‌ی اولی این است که بعدا می‌گوییم که واحد، اقسامی دارد و یک قسم آن واحد شخصی یا واحد بالعدد است. این واحد فقط یک شخص خاص است که می‌تواند یکی دیگر در کنار آن بگذارند و عدد دو را تشکیل دهند و هکذا عدد سه و بیشتر. مانند اینکه می‌گوییم زید، واحد است و یا این کتاب، یکی است. (البته بعدا می‌گوییم که یک، عدد نیست و تعریف عدد بر یک صادق نیست. بر این اساس می‌گویند که یک سازنده‌ی عدد است و اگر دو چیز باشد از آن به دو و عدد تعبیر می‌کنند.)

یک نوع واحد دیگر هم داریم که به آن واحد بالعموم می‌گویند که مراد از آن یک مفهوم واحد است نه شخص خاص. این مفهوم واحد قابل انطباق بر کثیرین است مانند مفهوم انسان که مفهومی واحد است و قابل انطباق بر اشیاء کثیره می‌باشد. این مفهوم در عین اینکه واحد است ولی عام می‌باشد زیرا اختصاص به یک شیء ندارد.

البته اقسام واحد بیش از این دو مورد است ولی ما با سایر اقسام، فعلا کاری نداریم.

مقدمه‌ی ثانیه این است که واحد بالخصوص در مقام وجود از واحد بالعموم اقوی است زیرا واحد بالعموم، صرف مفهوم کلی است و کلی بما هو کلی نمی‌تواند در خارج موجود شود و باید در قالب فردش موجود شود. کلی طبیعی عبارت از مقسم است که اگر یکی از اقسامش در خارج موجود شود خود کلی هم موجود می‌شود. کلی طبیعی تقسیم می‌شود به بشرط لا، بشرط شیء و لا بشرط. اگر بشرط شیء در خارج موجود شود همان کلی هم در خارج موجود می‌شود. بنا بر این واحد بالعموم وابسته به واحد بالخصوص است.

بیان بیان اشکال مستشکل را بیان می‌کنیم و آن اینکه او می‌گوید فلاسفه تصریح می‌کنند که همه‌ی عالم ماده یک هیولی بیشتر ندارد و مراد ایشان شخص خاص از هیولی است. هیولایی که سنگ است با آنی که در آب است یکسان است و اینکه می‌گوییم هر جسمی ماده‌ای دارد و صورتی، این مستلزم آن نیست که هیولی کثیر بالعدد باشد زیرا می‌گوییم: هیولی واحد بالعدد است به این معنا که اگر کثرتی برایش ایجاد می‌شود این کثرت مربوط به ذاتش نیست بلکه به سبب آن است که صورت‌هایش کثیر می‌باشد. هیولی در واقع به معنای ماده‌ی محض و صرف الشیء است و قاعده‌ی آن این است که صرف الشیء لا یتثنی و لا یتکرر. بنا بر این اگر هیولی دو چیز شده است این به سبب عرضی است که بر آن بار می‌شود که همان صورت می‌باشد. بنا بر این کثرت از آن صور است و این کثرت را مجازا به هیولی نسبت می‌دهیم و حال آنکه هیولی یک چیز بیشتر نیست و این مطلب، برهانی است و برهان آن همان صرف بودن آن است که اگر دو تا شود این خلف در صرف بودن آن می‌باشد.

بعد مستشکل ادامه داده می‌گوید: شما گفتیم که صورت شریکة العلة برای هیولی است و این صورت هر چیزی می‌تواند باشد.

نتیجه این می‌شود که واحد بالعموم (صورة ما) باید علت برای واحد بالعدد باشد و حال اینکه محال است چنین باشد زیرا علت باید اقوی از معلول باشد ولی در اینجا معلول اقوی از علت است زیرا واحد بالعدد از واحد بالعموم اقوی است.

اشکال دوم: از اشکال اول هم اگر اغماض کنیم، در اینکه شما گفتیم هر ماده‌ای احتیاج به صورتی دارد و این صورت هر چه که باشد اشکال ندارد خود مستلزم اشکال دیگری است و آن اینکه اگر صورت، شریکة العلة برای ماده باشد (یعنی اگر علت تامه‌ی ماده بخواهد موجود شود صورت هم باید باشد زیرا صورت جزئی از آن علت تامه است) در این صورت تا صورت نباشد ماده محقق نمی‌شود. حال اگر صورتی روی ماده بود مثلا ماده، صورت آبی داشت اگر این صورت بخواهد برود و صورت دیگری به جایش بیاید نباید مشکلی ایجاد شود زیرا این عالم، عالم تبدل و تحول است. مشکل این است که اگر صورت آبی برود، معنایش این است که علت تامه دیگر تام نباشد و ناقص شود زیرا علت تامه مرکب از فاعل، شرط، عدم مانع و معدّ است. مرکب هم با انتفاء یکی از اجزایش منتفی می‌شود از این رو شرط که همان صورت است اگر از بین برود علت تامه از بین می‌رود و علت تامه اگر نباشد خود شیء که معلول آن است نیز از بین می‌رود. بنا بر این اگر صورت شرط تحقق ماده است لازمه‌اش این است که ماده را نفی کنید. مثلا اگر صورت چوبی در خارج محقق شود و بعد آن را بسوزانند چون صورت چوبی را از دست می‌دهد باید ماده، نابود باشد از این رو خاکستری که پیدا شده باید بی‌ماده باشد. به همین دلیل می‌گویند که انتقال عرض از محالات است زیرا عرض متکی به موضوع است بنا بر این اگر رنگ به جسم احتیاج دارد دیگر نمی‌تواند از این جسم به جسم دیگر منتقل شود زیرا همان حال انتقال، با نابودی کشیده می‌شود.

۳

تطبیق دو اشکال

واعترض عليه: (بر این حرف که وجود ماده، بر صورت متوقف است و صورت، شرط وجود ماده است اشکال شده است که) بأنهم ذهبوا (فلاسفه این قول را قبول کرده‌اند) إلى كون هيولى عالم العناصر واحدة بالعدد، (که هیولی در عالم عناصر واحد بالعدد است زیرا صرف الشیء است و صرف الشیء نه متعدد می‌شود و نه متکرر.) فكون صورة ما - وهي واحدة بالعموم - (پس وجود این صورت که واحد بالعموم است یعنی هر صورتی که باشد فرقی ندارد) شريكة العلة لها (که شریکة العلة برای ماده است) يوجب كون الواحد بالعموم علة للواحد بالعدد (موجب می‌شود که واحد بالعموم که همان صورت است علت برای واحد بالعدد باشد) وهو أقوى وجودا من الواحد بالعموم، (این در حالی است که واحد بالعدد از نظر وجودی اقوی از واحد بالعموم است زیرا هر واحد بالعددی در وجودش به واحد بالعدد متوقف است زیرا کلی موجود نمی‌شود مگر با وجود فردش که همان واحد بالعدد است.) مع أن العلة يجب أن تكون أقوى من معلولها. (این در حالی است که علت باید اقوی از معلول باشد ولی در اینجا عکس شده است.)

ولو أغمضنا عن ذلك، (حتی اگر از این اشکال هم صرف نظر کنیم) فلا ريب أن تبدل الصور يستوجب بطلان الصورة السابقة وتحقق اللاحقة في محلها، (شکی نیست که تبدل صور اقتضا دارد که صورت سابقه باطل شود و صورت لاحقه‌ای به جا آن محقق شود. عالم هم محل تبدل است یعنی صورت چوبی می‌رود و صورت خاکستر شدن به جا آن می‌آید و روی همان ماده‌ی قبلی قرار می‌گیرد. البته مخفی نماند که بطلان در فلسفه به معنای پوچ شدن است) وإذ فرض أن الصورة جزء العلة التامة للمادة، (و چون فرض شده است که صورت جزء علت تامه برای ماده است زیرا صورت شرط است) فبطلانها يوجب بطلان الكل (پس از بین رفتن صورت موجب می‌شود که علت تامه نیز از بین برود زیرا مرکب با انتفاء یکی از اجزایش از بین می‌رود و علت تامه که مرکب از فاعل، شرط، مانع و معد است با از بین رفتن صورت که شرط است از بین می‌رود.) - أعني العلة التامة - ويبطل بذلك المادة، (کل همان علت تامه است که با رفتن صورت که جزء است از بین می‌رود و به بطلان آن ماده نیز از بین می‌رود زیرا شیء در حدوث و بقاء به علت احتیاج دارد) فأخذ صورة ما شريكة العلة لوجود المادة يؤدي إلى نفي المادة. (پس اینکه صورة ما شریکة العلة برای وجود ماده باشد زیرا شرط وجود ماده است، این کار به منجر به نفی ماده در این چیز جدید می‌شود زیرا صورت قبلی که از بین رفت در همان حال ماده هم از بین رفته است و این صورت جدید دیگر ماده‌ای ندارد که بر آن بار شود.)

۴

جواب دو اشکال

جواب آن این است که این تبدل در عالم ماده همه از باب بحث‌های عرفی و یا از باب مسامحه است که می‌گویند یک صورت می‌رود و صورتی دیگر به جای آن می‌آید و الا در عالم این گونه نیست که صورتی از بین رود و صورتی دیگر به جای آن بنشیند. تمامی صورت‌هایی که یک ماده می‌پذیرد همه یک صورت است و البته متحرک می‌باشد. حرکت در صورت به این معنا است که این صورت‌ها همه در یک زمان جمع نیست بلکه حرکت دارد و صورتی سیال است. مثلا اگر سنگی از بالا به پائین پرت شود در همه‌ی نقطه‌ها که هست در واقع حد قبلی را رها کرده و هنوز حد بعدی را نپذیرفته است. بله در مثال سنگ، ذات سنگ هنگام پرت شدن تغییر نمی‌کند بلکه رابطه‌ی آن با مکان که اسم آن را أین می‌گذارند و عرضی برای سنگ است، تغییر می‌کند.

همچنین گاه کمّ در یک جسم تغییر می‌کند مثلا سیبی که هنوز شکوفه است حجم بسیار کمی دارد و بعد از مثلا شش ماه به اندازه‌ی سیب کامل می‌شود اینکه بزرگتر می‌شود، یعنی کمّ آن تغییر می‌کند و این گونه نیست که حجم اول را رها کند و ناگهان به حجم بعدی منتقل شود بلکه از حجم اول به حجم دوم در حرکت است، حرکت یک واحد است که البته سیال می‌باشد نه اینکه چندین واحد باشد که قبلی از بین برود و بعدی محقق شود. اگر قرار بود واحدها متعددی باشد همان حرفی است که زنون به آن قائل است که می‌گوید سنگ هنگام پرت شدن آن به آن در نقطه‌ی قبلی معدوم می‌شود و در نقطه‌ی بعدی موجود می‌شود.

تا به حال در این دو مثال سخن از عوض شدن اعراض بود حال در ما نحن فیه سخن در حرکت جوهری است. یعنی یک صورت کش دار در روی ماده وجود دارد و به همین دلیل، شیء گاه نطفه است و گاه مضغه و همچنین تا انسان کامل می‌شود. تمامی این موارد در واقع یک صورت است که روی ماده است و حرکت می‌کند یعنی تمام اجزائش در یک آن، روی ماده موجود نیست و هر حد جدیدی که دارد، حد قبلی معدوم می‌شود و حد جدید هم هنوز نیامده است. به عبارت دیگر، گاه بعضی از موجودات به گونه‌ای هستند که از اول تا آخر آنها با هم موجود که به آن موجود بالفعل می‌گویند و گاه بعضی به گونه‌ای اند که به تدریج موجود می‌شوند که به آن موجود بالقوة یا حرکت می‌گویند.

بله ما این امر واحد را در ذهن تقسیم می‌کنیم و هر حدی از حد آن را یک جزء جداگانه تصور می‌کنیم ولی این در حالی است که در خارج یک واحد بیشتر نیست. حال که یک صورت بیشتر نیست می‌گوییم: تعبیر به (صورة ما) از باب مسامحه است زیرا یک صورت بیشتر نیست و اگر ما می‌گوییم: هر صورتی، این به سبب آن است که ما در ذهن اینها را صورت‌هایی جداگانه می‌پنداریم و بعد برای آن یک مفهوم جامعی انتزاع می‌کنیم که به آن (صورة ما) می‌گوییم و حال آنکه یک فرد از صورت بیشتر نیست و هرگز افرادی از صورت وجود ندارد از این رو صورت واحده علت ماده است نه (صورة ما).

۵

جواب دو اشکال

والجواب: أنه سيأتي في مرحلة القوة والفعل أن تبدل الصور في الجواهر المادية ليس بالكون والفساد (جواب این است که بعدا در بحث قوه و فعل خواهیم گفت که تبدّل صورت‌ها در جوهرهای مادی و اینکه چوب مثلا تبدیل به خاکستر می‌شود از قبیل متکوّن شدن یک جدید و فاسد شدن قدیم نیست) وبطلان صورة وحدوث أخرى، (و این گونه نیست که یک صورت باطل شود و صورت دیگری به وجود آید) بل الصور المتبدلة موجودة بوجود واحد (بلکه‌ی همه‌ی این صور یک وجود واحد دارند و کثرتی که تصور می‌شود کار ذهن است که آنها را متفاوت می‌پندارد) سيال يتحرك الجوهر المادي فيه، (این یک وجود واحد سیال است یعنی به گونه‌ای است که حرکت دارد و همه‌ی اجزایش در یک آن موجود نیست و جوهر مادی که همان ماده است در آن صورت، حرکت می‌کند. حرکت جوهری به این معنا است که صورت جوهری، سیال است و ماده در آن صورت حرکت می‌کند کما اینکه حرکت عینی یعنی عین، چیزی ثابتی نیست و سیال است مانند حرکت سنگ به سمت پائین.) وكل واحد منها حد من حدود هذه الحركة الجوهرية، (و هر یک از آن صورت‌های متبدل حدی از حدود این صورت است یعنی روی هر حد از آن حرکت جوهری که در صورت است اگر دست بگذاریم یک صورت خاص است مانند اینکه در حرکت سنگ که سیال است روی هر نقطه از حرکت آن که دست بگذاریم یک حد خاص و در مکان خاص است.) فهي موجودة متصلة واحدة (پس این صورت‌ها یک موجود متصل اند نه اینکه یکی از بین برود و دیگری بیاید. بنا بر این این صورت‌ها یک وجود بیشتر ندارند) بالخصوص (و وحدت آنها بالخصوص است بله واحد بالخصوصی که در حرکت است و همه‌ی اجزاء و حدودش در یک آن با هم موجود نیستند بلکه هر حدی که می‌آید حد قبلی اش از بین می‌رود و حد بعدی اش هنوز نیامده است) وإن كانت وحدة مبهمة (هرچند این وحدت به سبب سیال بودنش مبهم است.) تناسب إبهام ذات المادة التي هي قوة محضة، (بنا بر این با ذات ماده تناسب دارد زیرا آن هم قوه‌ی محضه است که فعلیتی ندارد و در نتیجه امری است مبهم بنا بر این هر دو اشکال حل شده است. اشکال اول حد شده است زیرا گفتیم که صورت و ماده هر دو واحد بالخصوص است و اشکال دوم هم حل شد زیرا کون و فسادی در این مورد وجود ندارد بلکه یک صورت است که همیشه در روی ماده است. حال علامه به یک اشکال دیگر پاسخ می‌دهد و آن اینکه اگر یک صورت بیشتر نیست چرا شما به صورة ما تعبیر کرده‌اید:) وقولنا: (إن صورة ما واحدة بالعموم شريكة العلة للمادة (إنما هو باعتبار ما يطرأ عليها من الكثرة بالانقسام. (اینکه ما به صورة ما تعبیر کردیم به سبب این است که به اعتبار کثرتی است که بر صورت واحد عارض می‌شود. آن صورت واحد به سبب اینکه یک امر سیال و طولانی است قابل انقسام می‌باشد و این انقسام به آن کثرت می‌دهد. البته در بحث حرکت خواهد آمد که این تقسیم خارجی نیست بلکه وهمی است یعنی ذهن آن را تقسیم می‌کند. وقتی این تقسیم صورت گرفت، ذهن یک امر جامعی برای همه‌ی این اقسام و صورت مختلفه در نظر می‌گیرد و ما به آن صورة ما می‌گوییم.)

۶

نفس

فصل هشتم: نفس و عقل

گفتیم جوهر پنج قسم است و در این فصل به سراغ اثبات نفس و عقل می‌رویم.

اما نفس: نفس به معنای موجودی جوهری است که ذاتا مجرد است و فعلا متعلق به ماده است. بنا بر این مدعای ما سه شق دارد یعنی باید سه چیز ثابت شود تا نفس ثابت شود: اینکه موجودی است جوهری، مجرد است ذاتا، وابسته به ماده است فعلا.

دو امر اول در فلسفه اثبات شده است ولی سومی به سبب وضوحش احتیاج به دلیل و اثبات ندارد زیرا خودمان می‌بینیم که کار ادراکی نفس در دیدن به وسیله‌ی چشم انجام می‌شود و یا اگر کسی دستش را حرکت ندهد، نفس نمی‌تواند قلم را که در کنار بدن است حرکت دهد و چیزی بنویسد.

اما اینجا نفس مجرد است به دلیل این است که برای نفس، علم ایجاد می‌شود یعنی قبلا چیزی را نمی‌دانست و بعد می‌داند مثلا قبلا صورت چراغ مخصوص در ذهنش نبود ولی وقتی آن را در خارج دید صورت آن در نفس نقش می‌بنند. بعد در بحث علم خواهد آمد که علم، مجرد است زیرا اگر قرار بود علم، مادی باشد لازمه‌اش انطباق کبیر در صغیر است زیرا ما می‌توانیم یک صحنه‌ای که عرض آن حدود ده کیلومتر است را در ذهن تصور کنیم. پس صورت ادراکی، امری است مجرد و روی ماده نمی‌تواند برود بعد می‌بینم که من توانستم آن صورت کبیر را تصور کنم، این علامت آن است که آن تصویر، مجرد است و روی بدن من هم نیامده است و چون برای من حاضر است و من آن را درک می‌کنم، پس من، ماده نیستم و نفس می‌باشم. اصلا خاصیت ماده حجاب و بی‌خبری است مثلا یک سنگ نمی‌تواند ازچیزی باخبر باشد. ماده حتی از خودش خبر ندارد چه رسد به خارج از خودش.

آن مجرد، امری است جوهری چون، فصل انسان است و صورت انسان است و من بودن به آن تحقق می‌شود و بدن ماده‌ی آن است. صورت جوهر، باید خودش جوهر باشد (جوهر به امر شایع یعنی هرچند در تعریف آن، جوهر اخذ نمی‌شود ولی باید جوهر باشد زیرا مرکبی که از جوهر است نمی‌تواند از عرض تشکیل شود.

۷

تطبیق نفس

الفصل الثامن النفس والعقل موجودان (فصل هشتم در این است که نفس و عقل در خارج وجود دارد)

أما النفس - وهي الجوهر المجرد من المادة ذاتا المتعلق بها فعلا - (اما اینکه نفس موجود است که عبارت است از جوهری که ذاتا از ماده مجرد است ولی فعلا به ماده تعلق دارد) فلما نجد في النفوس الانسانية من خاصة العلم، (وجودش به سبب این است که ما در نفوس انسانی خاصیت علم را درک می‌کنیم) وسيأتي في مرحلة العاقل والمعقول (و در فصل عاقل و معقول می‌گوییم که) أن الصور العلمية مجردة من المادة (که صورت‌های علمی مجرد از ماده می‌باشند) موجودة للعالم حاضرة عنده، (و از آن طرف چون علم اند، در نزد عالم حاضر اند.) ولولا تجرد العالم بتنزهه عن القوة ومحوضته في الفعلية، (حال که علم، مجرد است اگر عالِم مجرد نباشد و مجرد بودن به این است که از قوه منزه باشد و تمام وجودش فعلی باشد. حال اگر عالِم این گونه نباشد و مادی باشد) لم يكن معنى لحضور شئ عنده، (معنا نداشت که چیزی نزد او حاضر باشد و او آن را بیابد و درک کند) فالنفس الانسانية العاقلة مجردة من المادة، (پس نفس عاقله‌ی انسانی که درک می‌کند باید از ماده مجرد باشد) وهي جوهر (اما اینکه علاوه بر مجرد بود جوهر هم است برای این است که) لكونها صورة لنوع جوهري، (انسان یک نوع جوهری است و نفس صورت برای آن است) وصورة الجوهر جوهر على ما تقدم. (و صورت جوهر هم باید جوهر باشد و این را قبلا توضیح دادیم که صورت جوهر، به حمل شایع جوهر می‌باشد.)

وأما تفصيلا فالصورة محتاجة إلى المادة في تعينها ، فإن الصورة إنما يتعين نوعها ، باستعداد سابق تتحمله المادة ، وهي تقارن صورة سابقة وهكذا.

وأيضا هي محتاجة إلى المادة في تشخصها ، أي في وجودها الخاص بها ، من حيث ملازمتها للعوارض ، المسماة بالعوارض المشخصة ، من الشكل والوضع والأين ومتى وغيرها.

وأما المادة فهي متوقفة الوجود حدوثا وبقاء ، على صورة ما من الصور الواردة عليها تتقوم بها ، وليست الصورة علة تامة ولا علة فاعلية لها ، لحاجتها في تعينها وفي تشخصها إلى المادة ، والعلة الفاعلية إنما تفعل بوجودها الفعلي ، فالفاعل لوجود المادة جوهر ، مفارق للمادة من جميع الجهات ، فهو عقل مجرد أوجد المادة ، وهو يستحفظها بالصورة ، بعد الصورة التي يوجدها في المادة.

فالصورة جزء للعلة التامة ، وشريكة العلة للمادة وشرط لفعلية وجودها.

وقد شبهوا استبقاء العقل المجرد المادة بصورة ما ، بمن يستحفظ سقف بيت بأعمدة متبدلة ، فلا يزال يزيل عمودا وينصب مكانه آخر.

واعترض عليه بأنهم ذهبوا إلى كون هيولى ، عالم العناصر واحدة بالعدد ، فكون صورة ما وهي واحدة بالعموم شريكة العلة لها ، يوجب كون الواحد بالعموم علة للواحد بالعدد ، وهو أقوى وجودا من الواحد بالعموم ، مع أن العلة يجب أن تكون أقوى من معلولها.

ولو أغمضنا عن ذلك فلا ريب ، أن تبدل الصور يستوجب بطلان الصورة السابقة ، وتحقق حقه في محلها ، وإذ فرض أن الصورة جزء العلة التامة للمادة ، فبطلانها يوجب بطلان الكل أعني العلة التامة ، ويبطل بذلك المادة ، فأخذ صورة ما شريكة العلة لوجود المادة ، يؤدى إلى نفي المادة.

والجواب أنه سيأتي في مرحلة القوة والفعل (١) ، أن تبدل الصور في

__________________

(١) في الفصل الحادي عشر من المرحلة العاشرة.

الجواهر المادية ، ليس بالكون والفساد وبطلان صورة وحدوث أخرى ، بل الصور المتبدلة موجودة بوجود واحد ، سيال يتحرك الجوهر المادي فيه ، وكل واحد منها حد من حدود هذه الحركة الجوهرية ، فهي موجودة متصلة واحدة بالخصوص ، وإن كانت وحدة مبهمة ، تناسب إبهام ذات المادة التي هي قوة محضة ، وقولنا إن صورة ما واحدة بالعموم ، شريكة العلة للمادة ، إنما هو باعتبار ما يطرأ عليها من الكثرة بالانقسام.

الفصل الثامن

النفس والعقل موجودان

أما النفس ، وهي الجوهر المجرد من المادة ذاتا ، المتعلق بها فعلا ، فلما نجد في النفوس الإنسانية من خاصة العلم وسيأتي ، في مرحلة العاقل والمعقول (١) ، أن الصور العلمية مجردة من المادة ، موجودة للعالم حاضرة عنده ، ولو لا تجرد العالم ، بتنزهه عن القوة ومحوضته في الفعلية ، لم يكن معنى لحضور شيء عنده ، فالنفس الإنسانية العاقلة مجردة من المادة ، وهي جوهر لكونها صورة لنوع جوهري ، وصورة الجوهر جوهر على ما تقدم (٢).

وأما العقل فلما سيأتي (٣) ، أن النفس في مرتبة العقل الهيولاني ، أمر بالقوة بالنسبة إلى الصور المعقولة لها ، فالذي يفيض عليها الفعلية فيها ، يمتنع أن يكون نفسها وهي بالقوة ، ولا أي أمر مادي مفروض ، فمفيضها جوهر مجرد ، منزه عن القوة والإمكان وهو العقل.

__________________

(١) في الفصل الأول والثاني من المرحلة الحادي عشرة.

(٢) في الفصل الثاني.

(٣) في فصل الخامس من المرحلة الحادية عشرة.