درس بدایة الحکمة

جلسه ۴۰: ماده و صورت

 
۱

خطبه

۲

ماده و صورت

در بحث جوهر و عرض گفتیم که جوهر بر پنج قسم است: جسم، ماده، صورت، عقل و نفس.

اکنون در فصل رابع به دومین و سومین قسم جوهر رسیده‌ایم که ماده و صورت می‌باشد.

علامه می‌فرماید: هر جسمی که در نظر گرفته می‌شود در آن دو حیث یافت می‌شود. به این معنا که جسم از این حیث که جنس است یعنی طول و عرض و عمق دارد و این حیثیت در آن بالفعل است یعنی اگر الآن طول و عرض و عمق را نداشته باشد و بالقوه بتواند داشته باشد، الآن به آن جسم نمی‌گویند.

جسم حیثیت دیگری هم دارد و آن این است که هر جسمی که در عالم در نظر گرفته شود می‌تواند صورت‌های مختلفی را دریافت کند و به تبع آن اعراض آن صورت‌ها را نیز داشته باشد. مثلا جسم می‌تواند گاه گیاه شود و گاه بقر و گاه انسان.

بنا بر این هر جسم یک حیثیت دارد که هم اکنون آن را دارد و جسم بودنش به آن است و یک حیثیت دیگر هم دارد که آنها را ندارد ولی می‌تواند دارا شود. حال که در جسم این دو حیثیت وجود دارد، این دو نمی‌تواند به یک حیثیت بر گردد زیرا حیثیت بالفعل یعنی چیزی که جسم الآن آن را دارد و حیثیت بالقوه یعنی چیزی که جسم الآن آن را ندارد. واضح است که دارا بودن و دارا نبودن نمی‌تواند به یک معنا باشد.

مثلا در خاک یک حیثیت بالفعل است که همان خاک بودن است که بعد دارد و فضایی را اشغال کرده است ولی می‌تواند به شکل انسان شود، یا سیب و یا شکل دیگر که این صور الآن وجود ندارند. وقتی خاک، تبدیل به سیب شد، اعراض سیب را می‌پذیرد و رنگ و بوی سیب را دارا می‌شود.

آن حیث از جسم که فعلیت جسم را تأمین می‌کند به آن صورت جسمیه می‌گویند که همان طول و عرض و عمق داشتن است. آن بُعد دیگر که جسم آن را بالقوه می‌تواند داشته باشد همان ماده و هیولا است.

با این بیان هم ماده ثابت می‌شود و هم صورت. جسم بودن از بدیهیات است و در آن شکی نیست. بعد با تحلیل عقلی می‌بینیم که هر جسم، این دو حیثیت فوق را واقعا دارد و دو بُعد فوق، امری خیالی نیست. بعد این دو بعد هم نمی‌توانند عین هم باشند نتیجه اینکه هر جسمی این دو حیثیت را دارد و مدعی هم همین است.

بعد علامه می‌فرماید: ماده با صورت جسمیه‌اش، ماده برای صورت نوعیه‌ی دیگر می‌شود. در عالم جسم به تنهایی وجود ندارد. مثلا جسمی که نه خاک باشد و نه آتش و نه آب و نه هیچ چیز دیگر. جسمی (که طول و عرض و عمق دارد و دارای ماده است) باید یکی از صورت‌ها را به خود بپذیرد. مثلا صورت آهن روی ماده و صورت جسمیه می‌رود (نه ماده‌ی تنها). در اینجاست که ماده و صورت جسمیه‌اش، ماده برای صورت نوعیه می‌شود.

ماده‌ای را که در ابتدا اثبات کرده بودیم همان ماده‌ی بی‌رنگ است که بالقوه‌ی محض است که ماده‌ی اولی و هیولا نام دارد ولی در اینجا ماده و صورت جسمیه، که ماده برای صورت نوعیه‌ی دیگر می‌شود ماده‌ی ثانیه نام دارد. (البته ماده‌ی ثانیه فقط به این معنا است که ماده‌ی اولی نیست نه اینکه این ماده در رتبه‌ی دوم است زیرا گاه واقعا در رتبه‌ی دوم هم هست مانند جایی که ماده و صورت جسمیه، ماده‌ی برای صورت نوعیه می‌شود و گاه ماده و صورت جسمیه و یک صورت نوعیه، ماده برای صورت نوعیه‌ی دیگر می‌شود. مانند اینکه اکسیژن و هیدروژن هر کدام ماده و صورت فلسفه دارند و صورت نوعیه هم هستند (زیرا نوعی از جسم می‌باشند) بعد خودشان ماده برای صورت مائیه می‌شوند. هکذا در مثال وجود انسان می‌گوییم: انسان در عین اینکه در ابتدای پیدایش، جسمی است که ماده و صورت جسمیه دارد و صورت نوعیه‌ی خون را هم مثلا دارد و بعد تبدیل به نطفه می‌شود و یا بعد صورت نطفه را که دارد، هر سه ماده برای صورت علقه می‌شود و هکذا.)

۳

تطبیق ماده و صورت

الفصل الرابع في إثبات المادة الأولى والصورة الجسمية (فصل چهارم در اثبات ماده‌ی اولی و صورت جسمیه می‌باشد.)

إن الجسم من حيث هو جسم (جسم از آن جهت که جسم است) - ونعني به ما يحدث فيه الامتداد الجرمي أولا وبالذات (یعنی جسم چیزی است که در آن امتداد جسمانی پدید می‌آید یعنی طول و عرض و عمق دارد. بر خلاف سطح که از دو جهت طول و عرض امتداد دارد و بر خلاف خط که امتداد طولی دارد و بر خلاف زمان که امتداد طولی دارد.) - أمر (بالفعل)، (جسم از حیث جسم بودن امری است بالفعل یعنی هم اکنون طول و عرض و عمق دارد.) ومن حيث ما يمكن أن يلحق به شئ من الصور النوعية ولواحقها أمر (بالقوة)، (و از این حیث که ممکن است به آن جسم چیزی از صور نوعیه و التبع آنها لواحق و اعراض و آثار آن ملحق شود امری بالقوة است. زیرا الآن آن صور را ندارد) وحيثية الفعل غير حيثية القوة، (و واضح است که حیثیت فعلیت که همان طول و عرض و عمق داشتن است که جسم آن را الآن دارد غیر از حیثیت قوه‌ی آن است که الآن آن را ندارد.) لأن الفعل متقوم بالوجدان، والقوة متقومة بالفقدان. (زیرا قوام فعل به دارا بودن است زیرا فعل به معنای تحقق در این زمان است ولی قوام قوه بودن به این است که الآن محقق نباشد.) ففيه جوهر هو قوة الصور الجسمانية، (بنا بر این در هر جسم دو نوع جوهر است: یک نوع جوهری است که توان صور جسمانیه است. البته جوهر توان تمام صور است و یکی از آنها توان صور جسمانیه است.) بحيث إنه ليس له من الفعلية إلا فعلية أنه قوة محضة، (به گونه‌ای که این جوهر، هیچ فعلیتی ندارد مگر اینکه قوه است. یعنی قوه بودن را بالفعل دارد ولی هیچ چیز دیگری را ندارد. اگر قرار بود قوه‌ی او هم بالقوه باشد به تسلسل می‌انجامید. بله صورت نوعیه را الآن ندارد ولی توان اینکه آن صور را داشته باشد را الآن دارد.) وهذا نحو وجودها، (نحوه‌ی وجود آن همین است یعنی چیزی است که قوه‌ی محض است.) والجسمية التي بها الفعلية (پس آن جسم بودن که فعلیت جسم به سبب آن است یعنی این جسم به این سبب جسم است که طول و عرض و عمق دارد یعنی صورت جسمیه را دارد) صورة مقومة لها (صورتی است که مقوّم آن قوه می‌باشد یعنی آن قوه را این نگاه می‌دارد چرا که قوه‌ی محض در عالم موجود نیست و قوه همواره زیر چتر فعلیت وجود دارد. قوه به تنهایی چیز مبهم محض است و به حدی ضعیف است که نمی‌تواند موجود شود زیرا قوه‌ی محض است و با صرف ایجاد شدن فعلیت می‌یابد بنا بر این ایجاد نمی‌شود مگر اینکه صورت جسمیه‌ای برایش حاصل شود. بنا بر این صورت جسمیه همان چیزی است که آن ماده را نگه می‌دارد در نتیجه مقوّم آن می‌شود.). فتبين أن الجسم مؤلف من مادة وصورة جسمية، (پس روشن شد که هر جسمی دو بُعد دارد یکی همان چیزی است که همان بُعد بالقوه‌ی جسم است و صورتی جسمیه که بُعد بالفعل جسم است) والمجموع المركب منهما هو الجسم. (مجموعی که مرکب از این دو است را جسم می‌نامند.) (البته از این سخن روشن می‌شود که ماده در فلسفه با ماده در علم فیزیک فرق دارد. ماده در علم فیزیک به معنای جسم است یعنی چیزی است که حجم و وزن دارد ولی در فلسفه به معنای چیزی است که هیچ یک از آثار فوق مال او نیست بلکه قوه‌ی محض است و آثاری مانند حجم و وزن و رنگ و مانند آن مربوط به صورت آن است. حجم آن مربوط به صورت جسمیه و رنگ و یک سری اعراض دیگر مربوط به صورت نوعیه‌ی آن می‌باشد.)

تتمة: فهذه هي المادة الشائعة في الموجودات الجسمانية جميعا، (همین ماده که قوه‌ی محض است همان چیزی است که در تمامی موجودات جسمانیه سریان دارد.) وتسمى: (المادة الأولى) و (الهيولى الأولى). (البته هیولی به معنای ماده‌ی اولی است در نتیجه دیگر احتیاج به قید اولی ندارد. البته گاه هیولی به معنای ماده‌ی مطلق گرفته می‌شود که در نتیجه اعم از ماده‌ی اولی و ماده‌ی ثانیه می‌شود و علامه به سبب این اطلاق بود که قید اولی را آورده است.) ثم هي مع الصورة الجسمية (بعد همین ماده با صورت جسمیه‌ای که دارد) مادة قابلة للصور النوعية اللاحقة، (می‌تواند ماده‌ای باشد که صور نوعیه‌ی آینده را قبول می‌کند. یعنی این جسم که ماده دارد می‌تواند آهن، خاک و یا انسان شود) وتسمى: (المادة الثانية). (به این ماده که با صورت جمع می‌شود و ماده برای چیز دیگر می‌شود ماده‌ی ثانیه نام دارد. البته ماده‌ی ثانیه به این معنا است که اولی نیست و خودش می‌تواند ثالثه، رابعه و بیشتر باشد.)

۴

اثبات صور نوعیه

فصل پنجم: بعد از اینکه جسم این دو بعد را دارد یک بعد دیگر را هم دارا است. ما تا به حال دو جنبه‌ی جسم را ثابت کردیم: یکی همان طول و عرض و عمق آن است که آن را صورت جسمیه نامیدیم و یک جنبه همان قوه‌ی محض است که آن را ماده می‌نامیم.

علاوه بر این دو آثار مختلفی در اجسام هست و آن اینکه می‌بینیم اجسام، اثرهای مختلفی دارند. مثلا گاه اگر حرارت به آن داده شود نرم می‌شود مانند آهن ولی جسم دیگر با حرارت هرگز نرم نمی‌شود مانند چوب. یا اینکه بعضی از اجسام بوی خاصی دارند مانند سیب که جسم دیگر آن را ندارد. این امر از بدیهیات است و چنان روشن است که احتیاج به اثبات ندارد. ما فقط در صدد این هستیم که علت این آثار را مشخص کنیم.

شکی نیست که این آثار خودشان عرض هستند و به جسم وابسته می‌باشند و علت آنها یا باید یک عرض دیگر باشد و یا یک جوهر.

اگر قرار باشد که علت آنها امر جوهری باشد باید ببینیم از ماده است یا از صورت که دو قسم از جوهر می‌باشند. این آثار نمی‌تواند مال ماده باشد زیرا حیثیت ماده حیثیت قبول تأثّر است نه اعطاء و تأثیر. یعنی خودش می‌تواند صورت‌هایی را بپذیرد نه اینکه صورت‌هایی را ایجاد کند.

علاوه بر آن اگر قرار علت آنها ماده باشد، چون ماده در همه جا یکسان است پس معلول هم باید در همه جا یکسان باشد زیرا از معلول یک سنخ آثاری هم سنخ خودش صادر می‌شود. ماده یعنی قوه‌ی محض و این قوه‌ی محض در همه جا همان قوه‌ی محض است نه چیز دیگر.

بنا بر این باید به سراغ صورت جسمیه برویم یعنی چون جسم است این آثار را گرفته است. این هم صحیح نیست زیرا جسم بودن بین همه‌ی اجسام مشترک است بنا بر این باید این آثار در همه‌ی اجسام مشترک باشد یعنی هر جسمی بوی سیب داشته باشد. بنا بر این جسم بودن یعنی طول و عرض و عمق داشتن نمی‌تواند علت برای این آثار باشد.

نتیجه اینکه این آثار باید مبدایی غیر از ماده و صورت جسمیه داشته باشد. همچنین نمی‌توان گفت که این آثار از جوهر نشأت نمی‌گیرد بلکه از یک عرض دیگری نشأت می‌گیرد مثلا اگر سیب این بو را می‌دهد به این دلیل است که رنگش زرد یا سرخ است.

علامه می‌فرماید: اگر هم این درست باشد ولی آن عرض آخری خودش از کجا به وجود آمده است. زیرا عرض بالاخره آثر است و باید مؤثر از چیزی باشد. عرض بالاخره باید به یک امر جوهری بر گردد که قائم به خودش باشد و این اعراض به آن وابسته باشند. آن امر جوهری هم نه ماده است و نه جوهر پس باید به جوهرهایی برگردد که در همه‌ی اجسام یکسان نیستند این همان است که به آن صور نوعیه می‌گویند. یعنی جوهرهایی که در هر جا که ظاهر می‌شود نوع خاصی از جسم را ارائه می‌دهند. مثلا صورت نوعیه در قالب سیب می‌تواند ارائه شود که یک نوع خاصی از جسم است که اعراض خاص خودش را دارد. این صور نوعیه، جسم را که یک جنس است به انواع مختلف تبدیل می‌کند. این صورت نوعیه است که مبدأ همه‌ی آثار است مثلا اگر آتش می‌سوزاند به خاطر صورت نوعیه‌اش است.

اولین صورت‌های نوعیه‌ای که روی ماده آمدند و اجسام را تشکیل داده‌اند بحثی است که در فلسفه از آن بحث نمی‌کنند. سابقا در فیزیک می‌گفتند که چهار صورت نوعیه هست که چون صور نوعیه‌ی اولیه‌اند به آنها عناصر می‌گفتند که به معنای مواد اولی است که عبارت بود از صورت نوعیه‌ی بادی، خاکی، آبی و آتشی. در فیزیک قائل بودند که اجسام در ابتدا به این چهار قسم تقسیم می‌شوند و بعد خودشان ماده برای صور نوعیه‌ی بعد می‌شود. سابقا فلسفه‌ی الهی این بحث را به عنوان اصل موضوعی از فلسفه‌ی طبیعی می‌گرفت.

اما امروزه طبیعیات به این نکته رسیدند که آن چهار تا ماده‌های اصلی نبودند بلکه خودشان از ماده‌های دیگری تشکیل شده‌اند. امروزه می‌گویند این عناصر اصلی به صد و چند عنصر بالغ می‌شود. به هر حال جایگاه این مباحث در فلسفه نیست زیرا روش فلسفه روش تعقلی است. این عناصر ماده برای اجسام بعدی می‌شوند. این عناصر مجموعه‌ای ماده و صورت جسمیه و صورت نوعیه می‌باشند.

۵

تطبیق اثبات صور نوعیه

الفصل الخامس في إثبات الصور النوعية (فصل پنجم در اثبات صورت نوعیه است.)

الأجسام الموجودة في الخارج تختلف اختلافا بينا (اجسامی که در خارج موجودند با هم اختلاف روشنی دارند) من حيث الأفعال والآثار، (اختلاف آنها از حیث کار و آثار است مثلا آتش کارش این است که می‌سوزاند ولی آب نمی‌سوزاند و آثار آنها هم فرق دارد مثلا یکی رنگ و بو و طعمی دارد و دیگری رنگی دیگر.) وهذه الأفعال لها مبدأ جوهري لا محالة، (این افعال حتما باید منشایی داشته باشد که امری جوهری است. البته علامه دیگر آثار را ذکر نمی‌کند زیرا آثار خود به نوعی همان افعال است رنگ هم طبق این دید اثر نیست بلکه فعل است زیرا چیزی آن را ایجاد کرده است و رنگ فعلی از افعال آن مؤثر است.) وليس هو المادة الأولى، (آن منشأ جوهری نمی‌تواند ماده‌ی اولی باشد) لأن شأنها القبول والانفعال دون الفعل، (زیرا کاری که از ماده‌ی اولی بر می‌آید همان تأثر گرفتن از دیگری است و قوه‌ی محض بودن است و کار او تأثیر گذاشتن نیست. همچنین ماده بین همه چیز مشترک است و اگر قرار بود ماده علت باشد می‌بایست آثار، در همه جا یکسان باشد. از اینکه آثار مختلف است مشخص می‌شود که علت نمی‌تواند ماده باشد.) ولا الجسمية المشتركة، (یعنی مبدأ جوهری، صورت جسمیه که همان طول و عرض و عمق داشتن است هم نمی‌تواند باشد) لأنها واحدة مشتركة (زیرا جسم بودن یک چیز است و مشترک بین همه است) وهذه الأفعال كثيرة مختلفة، (ولی این افعال، زیاد و مختلف اند زیرا یک چیز یک جا می‌سوزاند و یک جا سرد می‌کند.) فلها مباد مختلفة، (بنا بر این برای این افعال منشاها و علت‌های مختلفی وجود دارد که این علت در آتش یک چیز و در آب یک چیز دیگر است و به همین دلیل آنها اثر مختلف دارند.) ولو كانت هذه المبادئ أعراضا مختلفة وجب انتهاؤها إلى جواهر مختلفة، (اگر خود این علل متشکل از عرض‌های مختلفی باشد مانند اینکه بگوییم آهن سفت است به سبب عرض دیگری از آن که همان رنگ آن است. بالاخره باید به جواهر مختلفی منتهی شوند) وليست هي الجسمية، (و این جواهر مختلف نمی‌تواند جسم باشد) لما سمعت من اشتراكها بين الجميع، (زیرا این اجسام، بین همه مشترک است) فهي جواهر منوعة (پس این مبادی، جوهرهای منتوهی هستند) تتنوع بها الأجسام، (که اجسام به سبب آنها نوع نوع می‌شوند) تسمى: (الصور النوعية). (که نام آن جواهر را صورت‌های نوعیه می‌گویند.)

تتمة: أول ما تتنوع الجواهر المادية - بعد الجسمية المشتركة - إنما هو بالصور النوعية التي تتكون بها العناصر، (اول باری که جواهر مادی متنوع می‌شوند بعد از اینکه همه جسمند و در جسمیت مشترکند، به سبب صور نوعیه است که به وسیله‌ی آن عناصر که همان اجسام بسیط اند تحقق می‌یابند.) ثم العناصر مواد لصور أخرى تلحق بها، (بعد خود این عناصر ماده‌هایی برای صورت‌های دیگری می‌شوند که به آنها ملحق می‌شوند.) وكان القدماء من علماء الطبيعة يعدون العناصر أربعا، (پیشینیان علوم فیزیک که در علوم طبیعی کار می‌کنند این عناصر را چهار تا می‌دانستند.) وأخذ الإلهيون ذلك أصلا موضوعا، (و حکماء همان موقع آن را به عنوان اصل موضوعی می‌پذیرفتند یعنی چیزی که در جای خودش ثابت شده است و فیلسوف به صحت و سقم آن کاری ندارد و آن را به عنوان اصلی ثابت شده می‌پذیرد و احکامی را بر آن بار می‌کند.) وقد أنهاها الباحثون أخيرا إلى ما يقرب من مائة وبضع عنصر. (ولی اخیرا، بررسی کنندگان، این عناصر را به بیش از صد و چند عنصر رسانده‌اند.)

تسلم علماء الطبيعة أخيرا ، بعد تجربات علمية ممتدة ، أن الأجسام مؤلفة من أجزاء صغار ذرية ، مؤلفة من أجزاء أخرى ، لا تخلو من نواة مركزية ذات جرم ، وليكن أصلا موضوعا لنا.

ويدفع القول الأول أنه يرد عليه ، ما يرد على القول الثاني والرابع والخامس ، لجمعه بين القول باتصال الجسم بالفعل ، وبين انقسامه بالقوة إلى أجزاء متناهية ، تقف القسمة دونها على الإطلاق.

فالجسم الذي هو جوهر ذو اتصال ، يمكن أن يفرض فيه الامتدادات الثلاث ثابت لا ريب فيه ، لكن مصداقه الأجزاء الأولية ، التي يحدث فيها الامتداد الجرمي ، وإليها تتجزأ الأجسام النوعية دون غيرها ، على ما تقدمت الإشارة إليه ، وهو قول ذي مقراطيس ، مع إصلاح ما.

الفصل الرابع

في إثبات المادة الأولى والصورة الجسمية

إن الجسم من حيث هو جسم ، ونعني به ما يحدث فيه الامتداد الجرمي ، أولا وبالذات أمر بالفعل ، ومن حيث ما يمكن أن يلحق به ، شيء من الصور النوعية ولواحقها أمر بالقوة ، وحيثية الفعل غير حيثية القوة ، لأن الفعل متقوم بالوجدان والقوة متقومة بالفقدان ، ففيه جوهر هو قوة الصور الجسمانية ، بحيث إنه ليس له من الفعلية إلا فعلية أنه قوة محضة ، وهذا نحو وجودها ، والجسمية التي بها الفعلية صورة مقومة لها ، فتبين أن الجسم مؤلف من مادة وصورة جسمية ، والمجموع المركب منهما هو الجسم.

تتمة

فهذه هي المادة الشائعة ، في الموجودات الجسمانية جميعا ، وتسمى المادة الأولى والهيولى الأولى.

ثم هي مع الصورة الجسمية مادة ، قابلة للصور النوعية اللاحقة ، وتسمى المادة الثانية.

الفصل الخامس

في إثبات الصور النوعية

الأجسام الموجودة في الخارج ، تختلف اختلافا بينا من حيث الأفعال والآثار ، وهذه الأفعال لها مبدأ جوهري لا محالة ، وليس هو المادة الأولى ، لأن شأنها القبول والانفعال دون الفعل ، ولا الجسمية المشتركة لأنها واحدة مشتركة ، وهذه الأفعال كثيرة مختلفة ، فلها مباد مختلفة ، ولو كانت هذه المبادي أعراضا مختلفة ، وجب انتهاؤها إلى جواهر مختلفة ، وليست هي الجسمية لما سمعت من اشتراكها بين الجميع ، فهي جواهر متنوعة تتنوع بها الأجسام ، تسمى الصور النوعية.

تتمة

، أول ما تتنوع الجواهر المادية ، بعد الجسمية المشتركة ، إنما هو بالصور النوعية التي تتكون بها العناصر ، ثم العناصر مواد لصور أخرى تلحق بها ، وكان القدماء من علماء الطبيعة ، يعدون العناصر أربعا ، وأخذ الإلهيون ذلك أصلا

موضوعا ، وقد أنهاها الباحثون أخيرا ، إلى ما يقرب من مائة وبضع عنصر.

الفصل السادس

في تلازم المادة والصورة

المادة الأولى والصورة متلازمتان ، لا تنفك إحداهما عن الأخرى.

أما أن المادة لا تتعرى عن الصورة ، فلأن المادة الأولى حقيقتها ، أنها بالقوة من جميع الجهات ، فلا توجد إلا متقومة بفعلية جوهرية متحدة بها ، إذ لا تحقق لموجود إلا بفعلية ، والجوهر الفعلي الذي هذا شأنه هو الصورة ، فإذن المطلوب ثابت.

وإما أن الصور التي من شأنها أن تقارن المادة ، لا تتجرد عنها ، فلأن شيئا من الأنواع التي ينالها الحس والتجربة ، لا يخلو من قوة التغير وإمكان الانفعال ، وهذا أصل موضوع مأخوذ من العلوم الطبيعية ، وما فيه القوة والإمكان لا يخلو من مادة ، فإذن المطلوب ثابت.

الفصل السابع

في أن كلا من المادة والصورة محتاجة إلى الأخرى

بيان ذلك أما إجمالا ، فإن التركيب بين المادة والصورة ، تركيب حقيقي اتحادي ذو وحدة حقيقية ، وقد تقدم (١) أن بعض أجزاء المركب ، الحقيقي محتاج إلى بعض.

__________________

(١) في الفصل السادس من المرحلة الخامسة.