درس بدایة الحکمة

جلسه ۳۹: معنای جسم

 
۱

خطبه

۲

اقوال دیگر در جسم

گفتیم در مورد جسم پنج قول وجود دارد. دو قول را قبلا مطرح کردیم که مربوط به این بود که جسم همان گونه که در حس، متصل است (مثلا آن را متصل می‌بینیم) در واقع هم متصل می‌باشد. با این فرق که قائل به قول اول می‌گفت که جسم را می‌توان به مقداری متناهی تقسیم کرد و بعد از آن دیگر قابل تقسیم نیست ولی قول دوم می‌گفت که این تقسیم تا بی‌نهایت ادامه دارد.

در مقابل این دو قول، سه قول دیگر وجود دارد. وجه مشترک این سه قول این است که قائلند جسم، چیز متصلی نیست. بله حس، آن را متصل می‌داند ولی در واقع چنین نیست بلکه هر جسمی مرکب از اجزاء ریزی است که کنار هم قرار گرفته‌اند. بنا بر این جسم حاوی اجسام گسسته و پراکنده است.

فرق این سه قول در این است که یک قول می‌گوید: این اجسام پراکنده در خارج تقسیم نمی‌شوند ولی در وهم و عقل قابل تقسیم می‌باشند.

قول دوم قائل است که اینها نه در خارج تقسیم می‌شوند و نه در وهم و عقل و خود این اجزاء نیز متناهی می‌باشند.

قول سوم می‌گوید که این اجزاء خودشان در خارج و وهم و عقل قابل تقسیم نیستند ولی خود این اجزاء غیر متناهی اند. مثلا یک تکه خاک متشکل از اتم‌هایی است که هرگز به آخر نمی‌رسد. این قول را نَظّام که از معتزله است قائل شده است.

۳

تطبیق اقوال دیگر در جسم

الثالث: أنه مجموعة أجزاء صغار صلبة (قول سوم این است که جسم، عبارت از یک واحد نیست بلکه مجموعه‌ای از اجزاء ریز است که سخت می‌باشند یعنی قابل شکستن و تقسیم در خارج نیستند.) لا تخلو من حجم، (و حجم دارند) تقبل القسمة الوهمية والعقلية، (این اجزاء در وهم و عقل قابل تقسیم اند زیرا وقتی ما آن را می‌بینیم، صورت ذهنی اش را می‌توانیم تقسیم کنیم حتی اگر آن صورت به قدری ریز شود که وهم هم نتواند آن را تقسیم کند، عقل می‌گوید چون حجم دارد پس قابل تقسیم است.) دون الخارجية، (با این حال این اجزاء در خارج قابل تقسیم نیستند.) ونسب إلى ذي مقراطيس. (این قول به ذی مقراطیس منسوب است و او را در فارسی او را دموکریت می‌نامند که در سابق در یونان می‌زیسته است. او گرایش اتمی داشته است یعنی قائل بوده است که جسم مرکب از اتم‌ها است که خودشان قابل تقسیم نیستند.)

الرابع: أنه مؤلف من أجزاء لا تتجزأ، لا خارجا ولا وهما ولا عقلا، (قول چهارم عبارت است از اینکه این اجزاء مرکب از مجموعه‌ای از اجزاء است ولی این اجزاء در خارج و وهم عقل قابل تجزیه شدن نیستند.) وإنما تقبل الإشارة الحسية، (و فقط می‌توان به به آنها اشاره‌ی حسی کرد مانند اینکه به نقطه هم می‌توان اشاره‌ی حسیه کرد) وهي متناهية (این اجزاء محدود و متناهی اند) ذوات فواصل في الجسم، (و این اجزاء در کنار هم نیستند بلکه از هم فاصله دارند) تمر الآلة القطاعة من مواضع الفصل، (بر این اساس وقتی آن را با اره و مانند آن قطع می‌کنیم، اره از این فواصل می‌گذرد و خود این اجزاء را نمی‌تواند نصف کند.) ونسب إلى جمهور المتكلمين. (این قول به بخش اعظمی از متکلمین نسبت داده شده است.)

الخامس: تأليف الجسم منها - كما في القول الرابع - إلا أنها غير متناهية. (قول پنجم مانند قول چهارم می‌گوید که جسم از اجزاء غیر قابل تقسیم ترکیب شده است با این فرق که قائل به این قول می‌گوید که این اجزاء غیر متناهیه‌اند یعنی هرقدر آنها را بشماریم به انتهاء نمی‌رسیم.)

۴

رد اقوال پنجگانه

مرحوم علامه ابتدا جواب دو قول اخیر که بسیار اشتباه است را می‌دهد و می‌فرماید: این اجزاء بالاخره یا حجم دارد و یا ندارد و نمی‌تواند هردو باشد زیرا اجتماع و ارتفاع نقیضین محال است. اگر حجم ندارند، (چه متناهی باشند و چه نباشند.) هر قدر از این بی‌حجم‌ها کنار هم باشند محال است که از آنها شیء حجم داری به نام جسم به وجود آید.

اگر هم حجم دارند می‌گوییم حتما باید قابل تقسیم باشند. حتی اگر در خارج قابل تقسیم نباشد در وهم تقسیم می‌شوند و اگر هم وهم نتواند، عقل می‌گوید هر چیزی که حجم دارد قابل تقسیم است.

علاوه بر آن قول پنجم اشکال دیگری دارد و آن اینکه هم می‌گوید این اجزاء حجم دارند و هم اینکه غیر متناهی اند. لازمه‌ی این قول این است که جسمی که از آنها تشکیل می‌شود هم از نظر حجمی غیر متناهی باشد.

بعد اضافه می‌کند که قول دوم هم صحیح نیست. این قول عبارت بود از این که جسم واحد متصل است و تا بی‌نهایت قابل تقسیم است. بی‌نهایت قابل تقسیم بودن کلام صحیحی است ولی این که می‌گوید واحد متصل است صحیح نمی‌باشد. قائل به این قول نمی‌تواند دلیلی مبنی بر اتصال بیاورد و هر آنچه به عنوان دلیل آورده است ضعیف است. مضافا بر اینکه خلافش اثبات شده است زیرا در علم فیزیک ثابت شده است که جسم، مجموعه‌ای از اتم هاست که با هم فاصله دارند و خود اتم‌ها خود از اجزاء ریزتری که با هم فاصله دارند تشکیل شده‌اند.

بعد می‌فرماید: قول اول خود مجمع اشکالات است زیرا اولا مانند قول دوم قائل به واحد متصل بودن جسم است و ثانیا قائل بود که قابلیت تقسیم این اجزاء متناهی است و به جایی می‌رسد که دیگر در خارج، وهم و عقل قابل تقسیم نیست که همان اشکالی که به قول چهارم و پنجم کردیم بر آن بار می‌شود.

بعد می‌فرماید: قول سوم هم که قائل بود جسم متصل نیست و متشکل از مجموعه‌ای از اجزاء پراکنده است صحیح نیست زیرا ما قائلیم که جسم، دارای حجم است و اجزاء آن متصل است و دارای طول و عرض و عمق می‌باشد ولی فرق ما با آن قول این است که یک تکه آهن یک جسم نیست بلکه متشکل از اجزاء است. مصداق جسم، یک تکه آهن نیست بلکه مصداق جسم، اتم‌هایی است که این جسم را ساخته‌اند. آنها یک جسم واحد متصل می‌باشند نه آهن که از آن اجسام تشکیل شده است.

بنا بر این ما قول ذی مقراطیس را قبول داریم و فقط در مصداق جسم با او اختلاف داریم. ما اتم را مصداق جسم می‌دانیم و قائلیم که یک قطعه آهنی متشکل از مجموع ای از اجسام است و خودش جسم واحد نیست.

۵

رد اقوال پنج گانه

ويدفع القولين الرابع والخامس: (اشکال قول چهارم و پنجم در این است که) أن ما ادعي من الأجزاء التي لا تتجزأ، (آنچه را که ادعا شده است جسم اجزایی است که دیگر خودش جزء جزء و تجزیه نمی‌شود از دو حال خارج نیست) إن لم تكن ذوات حجم، (اگر این اجزاء خودشان حجم ندارند) امتنع أن يتحقق من اجتماعها جسم ذو حجم بالضرورة، (محال است که از اجتماع آنها جسمی دارای حجم به وجود آید) وإن كانت ذوات حجم، (اگر هم این اجسام دارای حجم هستند) لزمها الانقسام الوهمي والعقلي بالضرورة، (بالضرورة باید بتوان آنها را در وهم و عقل بتوان تقسیم کرد.) وإن فرض عدم انقسامها الخارجي لنهاية صغرها. (هر چند اگر در خارج آنقدر کوچک باشد که نتوان آن را تقسیم کرد.) على أنها لو كانت غير متناهية كان الجسم المتكون من اجتماعها غير متناهي الحجم بالضرورة. (مضافا بر اینکه اشکال دیگری به قول پنجم وارد است و آن اینکه اگر این اجزاء دارای حجم باشد و در عین حال نامتناهی باشند بالضرورة جسمی که از این اجتماع این اجزاء تشکیل شده است آن هم باید غیر متناهی باشد. زیرا این اجزاء هم حجم دارند و هم غیر متناهی اند نتیجه‌اش چیزی نیست جز اینکه حجمی غیر متناهی به وجود می‌آورند.) وقد أقيمت على بطلان الجزء الذي لا يتجزأ وجوه من البراهين مذكورة في المطولات. (برای بطلان بودن قول به جزء لا یتجزأ برهان‌های مختلفی از ریاضی و عقلی اقامه شده است که در کتب مفصل ذکر شده است. یکی از آن براهین که ساده است عبارت است از اینکه اگر جسم اجزاء غیر قابل تجزیه داشته باشد ما روی سنگ آسیاب شعاعی رسم می‌کنیم و روی یک سر آن شعاع که به محیط سنگ آسیاب وصل است یکی از آن اجزاء را علامت می‌گذاریم و نگه می‌داریم و بعد سر دیگر این شعاع که محور آسیاب محیط است جزء دیگری را نگه می‌داریم. بعد سنگ آسیاب را حرکت می‌دهیم. حال خط شعاع حرکت کرده است سؤال این است که اگر آن بخش از خط شعاع که محور نزدیک است یک سانت حرکت کرده باشد آیا آن طرف دیگر شعاع که به محیط می‌رسد هم یک سانت حرکت کرده است؟

از سه حال خارج نیست یا این خطر شعاع به همان مقداری که از جزء بالایی فاصله گرفته است از جزء پایینی هم فاصله گرفته باشد. این قول یقینا باطل است زیرا لازمه‌اش این است که سر شعاع با پائین شعاع به یک اندازه مسافت را طی کنند و حال آنکه هر قدر محیط دایره وسیع‌تر می‌شود حرکت بیشتر از محور می‌شود.

احتمال دوم این است که بیشتر از آن طی کرده باشد که این هم محال است زیرا مساوی با آن نبود چه رسد به بیشتر

لاجرم اینکه باید کمتر طی کرده باشد و این نشان می‌دهد که آن جزء با این جزء فرق دارد.

ولی قائلین به اجزاء غیر متجزا می‌گویند که بالای سنگ آسیاب که نزدیک محیط است حرکت می‌کند ولی پائین آن که نزدیک به محیط است حرکت نمی‌کند. که این قول بسیار سخیف است.)

ويدفع القول الثاني (و دفع می‌کند قول دوم را که عبارت بود از اینکه جسم متصل است و تا بی‌نهایت قابل انقسام می‌باشد) وهن الوجوه التي أقيمت على كون الجسم البسيط ذا اتصال واحد جوهري من غير فواصل (ضعیف بودن ادله‌ای که اقامه شده بر اینکه جسم بسیط در خارج وجود دارد که همان جسمی است که اتصال واحد جوهری دارد و در آن اجزاء و فواصلی وجود ندارد) كما هو عند الحس، (همان طور که در حس نیز یک واحد جوهری به نظر می‌آید (البته این بخش از این قول که می‌گوید جسم تا بی‌نهایت قابل تقسیم است را قبول داریم)) وقد تسلم علماء الطبيعة أخيرا بعد تجربات علمية ممتدة أن الأجسام مؤلفة من أجزاء صغار ذرية مؤلفة من أجزاء أخرى، (مخصوصا که خلاف آن هم اثبات شده است و آن اینکه علماء فیزیک بعد از آزمایش‌های علمی طولانی پذیرفته‌اند که اجسام تشکیل شده است از اجزاء ریز اتمی که باز خود آن اجزاء هم باز واحد نیستند بلکه از اجزاء دیگری تشکیل شده است مانند الکترون و پروتون) لا تخلو من نواة مركزية (که این اجزاء ریز باز خود هسته‌ای مرکزی دارند) ذات جرم، (که جرم مربوط به همان است و این همان چیزی است که امروزه می‌گویند که جرم اتم مربوط به هسته‌اش است و الکترون‌ها تقریبا بی‌وزن می‌باشند.) وليكن أصلا موضوعا لنا. (و باید اینی که در فیزیک ثابت شده است را به عنوان اصلی موضوعی بپذیریم. زیرا هر چیزی که در خود علم ثابت می‌شود به عنوان مسأله‌ی همان علم محسوب می‌شود ولی هر چیزی که در علم دیگری ثابت می‌شود و بعد ما آن را به عنوان امری مسلم می‌پذیریم به آن اصل موضوعی می‌گویند. اصل موضوعی در مقابل اصل متعارف است که به چیزی‌هایی بدیهی می‌گویند که در همه‌ی علوم از آن استفاده می‌شود.)

ويدفع القول الأول: (قول اول دفع می‌شود به اینکه) أنه يرد عليه ما يرد على القول الثاني والرابع والخامس، (که این قول مجمع اشکالات است و تمام اشکالاتی که بر قول دوم و چهارم و پنجم وارد کردیم بر آن هم وارد می‌شود.) لجمعه بين القول باتصال الجسم بالفعل، (زیرا قول اول جمع کرده بود بین آنچه در قول دوم است به اینکه قائل است که جسم، واحد متصل است) وبين انقسامه بالقوة إلى أجزاء متناهية (و همچنین گفته بود که جسم بالقوة به اجزاء متناهیه تقسیم می‌شود و بالاخره به جایی ختم می‌شود. البته این اجزاء بالقوة اند نه بالفعل زیرا قائل به این قول می‌گوید که اجزاء بالفعل، واحد متصل اند) تقف القسمة دونها على الإطلاق. (و دیگر وقتی به آن حد برسد تقسیم شدن به انتهاء می‌رسد و دیگر تقسیم نمی‌شود مطلقا نه خارجا، نه وهما و نه عقلا)

فالجسم الذي هو جوهر ذو اتصال يمكن أن يفرض فيه الامتدادات الثلاثة، ثابت لا ريب فيه، (نتیجه اینکه جسمی که تعریفش این است که امری جوهری متصل است و واحد است و اتصال دارد و می‌توان در مورد آن فرض کرد که از سه طرف یعنی طول و عرض و ارتفاع امتداد یابد امری است مسلم و شکی در آن نیست. زیرا اجزاء پراکنده بالاخره باید به جایی ختم شود که پراکنده نباشند مثلا یک قطعه آهن اگر مجموعه‌ای از اجزاء پراکنده باشد به خود آن اجزاء منتقل شده می‌گوییم آنها هم اگر از یک سری اجزاء ریزتر که پراکنده‌اند تشکیل شده باشند و هکذا این کار تا بی‌نهایت باید ادامه داشته باشد که محال است. بنا بر این باید به جایی ختم شود که دیگر پراکنده نباشد.) لكن مصداقه الأجزاء الأولية (با این حال یک قطعه آهن مثلا مصداق جسم نیست بلکه متشکل از اجسام ریزتری است که همان اجزاء اتم می‌باشند یعنی حتی اتم هم مصداق جسم نیست بلکه اجزایی که اتم را می‌سازند مصداق جسم می‌باشند و اتم مصداق یک سری از اجسام است نه جسم واحد.) التي يحدث فيها الامتداد الجرمي (همان اجسامی که امتداد جسمانی در آنها وجود دارد و آنها هستند که طول و عرض و عمق دارند) وإليها تتجزأ الأجسام النوعية، (و تمام اجسام نوعیه یعنی جسم از هر نوع که باشد به آنها تجزیه و ختم می‌شود.) دون غيرها (غیر آنها جسم واحد نیستند) على ما تقدمت الإشارة إليه، (که قبلا هم به آن اشاره کردیم) وهو قول ذي مقراطيس مع إصلاح ما. (این قول متعلق به ذی مقراطیس است که آن را اصلاح باید کنیم زیرا او قائل بود که ما جسم به معنای واحد متصل نداریم ولی ما آن را اصلاح کردیم و گفتیم که اجزاء ریزی که اجسام از آنها تشکیل شده‌اند واحد متصل می‌باشند و همان‌ها مصداق جسم اند.)

الثاني : أنه متصل حقيقة كما هو متصل حسا ، وهو منقسم انقسامات غير متناهية بمعنى لا يقف ، أي أنه يقبل الانقسام الخارجي ، بقطع أو باختلاف عرضين ونحوه ، حتى إذا لم يعمل الآلات القطاعة ، في تقسيمه لصغره قسمة الوهم ، حتى إذا عجز عن تصوره لصغره البالغ ، حكم العقل كليا بأنه كلما قسم إلى أجزاء كان الجزء الحاصل ، لكونه ذا حجم له طرف غير طرف ، يقبل القسمة من غير وقوف ، فإن ورود القسمة لا يعدم الحجم ونسب إلى الحكماء.

الثالث أنه مجموعة أجزاء صغار صلبه لا تخلو من حجم ، يقبل القسمة الوهمية والعقلية دون الخارجية ، ونسب إلى ذي مقراطيس.

الرابع أنه مؤلف من أجزاء لا تتجزأ ، لا خارجا ولا وهما ولا عقلا ، وإنما تقبل الإشارة الحسية وهي متناهية ، ذوات فواصل في الجسم تمر الآلة القطاعة من مواضع الفصل ، ونسب إلى جمهور المتكلمين.

الخامس تأليف الجسم منها كما في القول الرابع ، إلا أنها غير متناهية ، ويدفع القولين الرابع والخامس ، أن ما ادعى من الأجزاء التي لا تتجزأ ، إن لم تكن ذوات حجم ، امتنع أن يتحقق من اجتماعها جسم ذو حجم بالضرورة ، وإن كانت ذوات حجم ، لزمها الانقسام الوهمي والعقلي بالضرورة ، وإن فرض عدم انقسامها الخارجي لنهاية صغرها.

على أنها لو كانت غير متناهية ، كان الجسم المتكون من اجتماعها ، غير متناهي الحجم بالضرورة ، وقد أقيمت على بطلان الجزء الذي لا يتجزى ، وجوه من البراهين مذكورة في المطولات.

ويدفع القول الثاني ، وهن الوجوه التي أقيمت على كون الجسم البسيط (١) ، ذا اتصال واحد جوهري ، من غير فواصل كما هو عند الحس ، وقد

__________________

(١) وهو الجسم غير المؤلف من أجسام مختلفة الطبائع ، كأجسام العناصر الأولية ـ منه دام ظله.

تسلم علماء الطبيعة أخيرا ، بعد تجربات علمية ممتدة ، أن الأجسام مؤلفة من أجزاء صغار ذرية ، مؤلفة من أجزاء أخرى ، لا تخلو من نواة مركزية ذات جرم ، وليكن أصلا موضوعا لنا.

ويدفع القول الأول أنه يرد عليه ، ما يرد على القول الثاني والرابع والخامس ، لجمعه بين القول باتصال الجسم بالفعل ، وبين انقسامه بالقوة إلى أجزاء متناهية ، تقف القسمة دونها على الإطلاق.

فالجسم الذي هو جوهر ذو اتصال ، يمكن أن يفرض فيه الامتدادات الثلاث ثابت لا ريب فيه ، لكن مصداقه الأجزاء الأولية ، التي يحدث فيها الامتداد الجرمي ، وإليها تتجزأ الأجسام النوعية دون غيرها ، على ما تقدمت الإشارة إليه ، وهو قول ذي مقراطيس ، مع إصلاح ما.

الفصل الرابع

في إثبات المادة الأولى والصورة الجسمية

إن الجسم من حيث هو جسم ، ونعني به ما يحدث فيه الامتداد الجرمي ، أولا وبالذات أمر بالفعل ، ومن حيث ما يمكن أن يلحق به ، شيء من الصور النوعية ولواحقها أمر بالقوة ، وحيثية الفعل غير حيثية القوة ، لأن الفعل متقوم بالوجدان والقوة متقومة بالفقدان ، ففيه جوهر هو قوة الصور الجسمانية ، بحيث إنه ليس له من الفعلية إلا فعلية أنه قوة محضة ، وهذا نحو وجودها ، والجسمية التي بها الفعلية صورة مقومة لها ، فتبين أن الجسم مؤلف من مادة وصورة جسمية ، والمجموع المركب منهما هو الجسم.