گفتیم: ماهیّت تقسیم می‌شود به جوهر و نه مقوله از عرض.

اکنون علامه در توضیح اقسام جوهر می‌فرماید: جوهر در تقسیم اولیه به پنج نوع تقسیم می‌شود. البته جوهر تقسیمات دیگری هم دارد که به عنوان تقسیم ثانویه به حساب می‌آیند.

این پنج نوع عبارتند از: ماده، صورت، جسم، نفس و عقل

حصر جوهر در این پنج نوع عقلی نیست بلکه اینها از طریق استقراء به دست آمده است. فلاسفه، تمام برهان‌هایی در مورد انواع جوهر اقامه شده است را جمع کرده‌اند و به همین پنج مورد رسیده‌اند. بنا بر این کسی ممکن است در بعضی از این برهان‌ها خدشه کند و تعداد آنها را کمتر کند و یا اینکه برای نوع دیگری نیز برهان اقامه کند و به آن پنج مورد اضافه کند. به هر حال، مشهور به همان پنج نوع قائلند که برای هر کدام دلیل عقلی و برهان اقامه شده است که آنها وجود دارند و یا اینکه ضرورت، بر وجود اینها دلالت می‌کند.

ابتدا به سراغ عقل می‌رویم: عقل امری است جوهری (که مانند همه‌ی جواهر در موضوع نیست) و مجرد است هم ذاتا و هم فعلا. مجرد است یعنی مادی نیست نه ذاتا یعنی در ذاتش ماده‌ای وجود ندارد و نه فعلا یعنی در مقام انجام کارها نیز به ماده احتیاج ندارد.

این عقل، در اصطلاح فلسفه که یکی از اقسام جوهر است غیر از عقلی است که یکی از مراتب نفس می‌باشد که همان عقل انسان است. از عقل، در زبان وحی به ملک تعبیر می‌شود.

البته عقل، در لسان فلسفه با اصطلاح عرفی فرق دارد. در عرف عقل را مرادف درک و شعور می‌دانند ولی در فلسفه درک را به حضوری و حصولی تقسیم می‌کنند و به حضوری عقل نمی‌گویند. حصولی هم اقسامی دارد که عبارتند از حسی، خیالی و عقلی. قسم اخیر از مراتب علم حصول، تعقل و قوه‌ای که آن را درک می‌کند عقل نامیده می‌شود.

بنا بر این عقل، یکی از قوای ادراکی نفس است یعنی روح انسان، دو قوه‌ی مستقل از هم دارد: یکی نیروی درک کننده است و یکی نیروی عمل کننده (نیروی عالمه و نیروی عامله) عقل انسانی یکی از اقسام نیروی درک کننده است. به هر حال این عقل با عقلی که جوهر است و از آن بحث می‌کنیم متفاوت است.

دومین نوع از جوهر، نفس است: نفس همان روح است که موجودی است که ذاتا مجرد است یعنی در اصل ذاتش امری مادی دخالت ندارد ولی فعلا به ماده وابسته است یعنی در مقام عمل، به ماده وابسته است یعنی کارهای ادراکی و تحریکی آن بوسیله‌ی ابزار بدن است. مثلا در دیدن، همان نفس است که می‌بیند ولی این کار را به واسطه‌ی چشم می‌بینم. چشم خودش نمی‌بیند مانند دوربین است که خودش چیزی نمی‌بیند ولی کسی که پشت دوربین است از طریق آن چیزی را می‌بیند.

همچنین است در مورد شنیدن که روح به وسیله‌ی گوش می‌شنوند و هکذا در مورد سایر حواس در مورد لذت‌ها و ناراحتی‌ها که همه بر روح بار می‌شود. هکذا دست خودش حرکت نمی‌کند بلکه روح است که آن را حرکت می‌دهد. به همین دلیل اگر روح از آن جدا شود، به شکل موجودی بی‌جان و بی‌حرکت می‌افتد.

بعد اثبات می‌کنیم که نفس یا همان روح چرا ذاتا مجرد است.

سومین و چهارمین نوع از جوهر عبارت از ماده و صورت است. ماده عبارت است از جوهر مبهمی که قابلیت اشیاء می‌باشد یعنی قوت اشیاء است و توان پذیرش صورت‌های نوعیه و اعراض را دارد. وقتی ماده توانست صورتی را بپذیرد در نتیجه تمام اعراض آن صورت را نیز می‌پذیرد. یعنی وقتی صورت نوعیه‌ی سیب روی ماده‌ی خاک آمد، در نتیجه اعراض آن مانند طعم و بو و رنگ را نیز می‌پذیرد.

ماده قوه و توان است و باید به وسیله‌ی چیزی فعلیت پیدا کند که هما صورت است. فعلیت است در دو جهت است یعنی گاه در طول و عرض و عمق است. یعنی صورت به ماده حجم می‌دهد. به این صورت که حجم دهنده است صورت جسمیه می‌گویند. و صورت گاه ماده را نوع خاصی از موجودات مادی می‌کند که به آن صورت نوعیه می‌گویند. مثلا صورت خاک، ماده را خاک می‌کند که یک نوع از موجودات این عالم است. هکذا صورت آهن که ماده را آهن می‌کند.

پنجمین نوع از جوهر جسم است که ترکیبی است که از اتحاد ماده و صورت شکل می‌پذیرد. جسم امری است واحد ولی مرتکب از دو جزء فوق می‌باشد. این ترکیب اتحادی است نه انضمامی یعنی آن دو جزء با هم متحد می‌شوند نه اینکه صرفا در کنار هم قرار گیرند.

بعد علامه اضافه می‌کند که اگر گفتیم صورت و یا نفس از اقسام جوهر است این از باب تسامح است زیرا اگر چیزی بخواهد از انواع جوهر باشد یعنی جوهر جنس است و آنها انواع آن خواهند بود. این در حالی است که اگر صورت بخواهد جنس داشته باشد باید در نتیجه فصل داشته باشد تا از بقیه‌ی انواع هم عرض خود جدا شود. این در حالی است که قبلا گفتیم، صورت همان فصل است در نتیجه لازمه‌اش این است که فصل باید فصل داشته باشد و حال آنکه قبلا ثابت کردیم که فصل نمی‌تواند فصل داشته باشد. نتیجه اینکه صورت نباید نوعی از انواع جوهر باشد. بنابراین صورت به حمل اولی جوهر نیست بلکه به حمل شایع جوهر می‌باشد یعنی جوهر، جنس صورت نیست تا بتوان گفت، صورت به حمل اولی جوهر است بلکه جوهر امری است عارضی و به حمل شایع بر صورت حمل می‌شود.

در مورد نفس هم همین کلام را تکرار می‌کنیم. نفس، همان صورت بدن است یعنی ماده، صورت‌های مختلفی به خود می‌گیرد یعنی اول صورتی غذایی است یعنی موجودی جماد و بی‌جان که خورده می‌شود و بعد صورت نطفه که جان دار است و بعد جنین می‌شود و بعد صورت روح را به خود می‌گیرد. بعد این صورت و ماده به ترکیب اتحادی، موجود واحدی به نام انسان را تشکیل می‌دهند. بنا بر این وقتی نفس، صورت انسان است همان کلامی که در مورد صورت گفتیم در مورد نفس هم جاری می‌شود و نفس، فصل انسان می‌شود و خودش نمی‌تواند فصل داشته باشد بنا بر این نمی‌تواند نوعی از جوهر باشد

الفصل الثاني في أقسام الجوهر

قسموا الجوهر - تقسيما أوليا - إلى خمسة أقسام: (جوهر را در تقسیم اولی به پنج قسم تقسیم کرده‌اند. البته مراد، تقسیم اولی است و الا به عنوان ثانوی تقسیمات دیگری هم دارد.) المادة والصورة والجسم والنفس والعقل. (این پنج قسم عبارتند از ماده و صورت وجسم و نفس و عقل) ومستند هذا التقسيم في الحقيقة استقراء ما قام على وجوده البرهان من الجواهر. (مدرک این تقسیم در حقیقت استقراء و تتبع است یعنی جوهرهایی که برایش برهان اقامه شده است به همین پنج قسم بالغ می‌شود. بنا بر این اگر کسی توانست یکی از این دلیل‌ها را ابطال کند، تعداد جواهر به کمتر از پنج تا می‌رسد هکذا اگر کسی بتواند دلیل دیگری بر قسم دیگری از جوهر اقامه کند که تعداد آنها بیشتر می‌شود.) فالعقل هو: (الجوهر المجرد عن المادة ذاتا وفعلا)، (عقل عبارت است از موجودی جوهری که ذاتا و فعلا، ماده ندارد. یعنی نه ذاتا ماده ندارد و هم در مقام کار و عمل با ابزاری مادی مانند چشم و گوش ارتباطی ندارد.) والنفس هي: (الجوهر المجرد عن المادة ذاتا المتعلق بها فعلا)، (نفس که نام دیگرش روح است عبارت است از جوهری که در مقام ذات از ماده مجرد است ولی در مقام فعل، به ماده احتیاج دارد یعنی کارهای عملی و ادراکی اش از راه ابزار بدن است یعنی از راه چشم می‌بیند.) والمادة هي: (الجوهر الحامل للقوة)، (ماده عبارت از جوهری است که تمامی توانها را حمل می‌کند یعنی ماده است که این توان را دارد انسان شود و یا درخت شود. هر صورت نوعیه‌ای که در عالم است، در ماده وجود دارد. وقتی ماده می‌تواند هر صورتی را بپذیرد، بنا بر این می‌تواند همه‌ی اعراض را هم بپذیرد.) والصورة الجسمية هي: (الجوهر المفيد لفعلية المادة من حيث الامتدادات الثلاثة)، (تعبیر به صورت جسمیه از باب تسامح است یعنی صورت جسمیه یکی از اقسام صورت است. بنا بر این باید از مطلق صورت سخن گفته شود. بعدها می‌گوییم که صورت مطلق تقسیم می‌شود به صورت جسمیه و صورت نوعیه. به هر حال، صورت جسمیه عبارت است از جوهری که به ماده، فعلیت می‌دهد. و مراد از فعلیت این است که ماده را حجم دارد می‌کند و به آن طول و عرض و عمق می‌دهد. بنا بر این صورت نوعیه مراد نیست یعنی مراد نیست که صورت، ماده را خاک کند و یا انسان و یا آهن کند. خلاصه اینکه صورت جسمیه به ماده از نظر حجم، فعلیت می‌دهد و صورت نوعیه به ماده از نظر نوع فعلیت می‌دهد.) والجسم هو: (الجوهر الممتد في جهاته الثلاث). (جسم، عبارت از موجودی جوهری است که طول و عرض و عمق یعنی حجم دارد.)

ودخول الصورة الجسمية في التقسيم دخول بالعرض، (اگر ما صورت جسمیه را در تقسیم داخل کرده‌ایم این کار از باب مجاز و بالعرض است. یعنی واقعا، صورت یکی از اقسام جوهر نمی‌باشد. زیرا اگر می‌خواست یکی از اقسام جوهر باشد، جوهر می‌بایست جنسش باشد و هر یک از انواع تحت آن فصل داشته باشند تا از نوع دیگر ممتاز باشند و حال آنکه چنین نیست.) لأن الصورة هي الفصل مأخوذا بشرط لا، (زیرا صورت همان فصل است که بشرط لا اخذ شده است.) وفصول الجواهر غير مندرجة تحت مقولة الجوهر، (و این در حالی است که فصل‌های جوهرها تحت مقوله‌ی جوهر مندرج نیست.) وإن صدق عليها الجوهر (هرچند جوهر بودن بر آن صادق است ولی این صدق به حمل شایع است و نه حمل اولی. بنا بر این جوهر در حد و تعریف آن اخذ نشده است و جوهر جنس آنها نیست.) كما عرفت في بحث الماهية، ويجري نظير الكلام في النفس. (در بحث ماهیّت به این امر اشاره کردیم. از این رو اگر در تعریف نفس هم می‌گوییم: جوهری است که آن خصوصیت را دارد. این تعبیر هم مسامحه‌ای است. صورت و نفس هر دو بسیط اند و جنس و فصل ندارند. از این رو اگر احیانا عقل برای آنها جنس و فصلی در نظر گرفته است این کار صرف اعتبار است. نظیر همین کلام را در مورد اعراض و مجردات هم گفتیم که آنها جنس و فصل ندارند و عقل برای آنها جنس و فصلی را اعتبار می‌کند و این جنس و فصل حقیقی نیستند. زیرا اینها ماده و صورت ندارند تا جنس و فصل در مورد آنها معنا داشته باشد.)

سپس علامه تک تک این اقسام را مورد بحث قرار می‌دهد و از هر کدام در یک یا چند فصل مستقل سخن می‌گوید.

فصل سوم در مورد جسم است.

جسم تنها جوهری است که لازم نیست با برهان اثبات شود زیرا این از بدیهیات است که در عالم، اجسامی هست که در اصل جسم بودن و اینکه حجم دارند با هم شریکند. (بر خلاف سایر انواع جوهر که برای اثبات، به برهان احتیاج دارند.)

در مورد جسم یک بحث طبیعی (علم فیزیک) وجود دارد و نه فلسفی و آن اینکه آیا جسم، واحد متصل است یا منفصل می‌باشد. مثلا اگر یک تکه آهن را در نظر می‌گیریم این بحث در آن مطرح است. ما یک تکه آهن را یک شیء متصل فرض می‌کنیم ولی آیا در واقع هم چنین است؟

در این مورد دو قول است. جمعی قائل به پیوستگی و اتحاد آن بودند و جمع بر خلاف آن.

این دو قول خود به چند قول دیگر تقسیم می‌شود. بعضی گفته‌اند این جسم که الآن یک تکه است و اجزاء ندارد، بالقوه اجزاء دارد زیرا جسم، حجم دارد و دارای طول و عرض و ارتفاع است و هر آنچه چنین باشد قابل تقسیم است هرچند الآن تقسیم نشده باشد. بعد در این مورد بحث شده است که یک جسم تا چه حد می‌تواند تقسیم شود. بعضی گفته‌اند مقدار این تقسیم شدن محدود است و بالاخره به جایی می‌رسد که دیگر قابل تقسیم نباشد.

در مقابل، جمعی گفتند که این قابلیت تقسیم شدن تا بی‌نهایت باقی است. البته ابزاری که در دست است تا مقدار خاصی می‌تواند آن را تقسیم کند ولی این موجب نمی‌شود که قابلیت تقسیم شدن از جسم مرتفع شود. حتی اگر در خارج نتوانیم آن را تقسیم کنیم، آن را می‌توانیم در ذهن تقسیم کنیم. حتی اگر ذهن هم نتواند آن را به سبب اینکه خیلی کوچک شده است تقسیم کند، عقل می‌گوید که هر قدر کوچک شود بالاخره حجم دارد و هر چه حجم دارد قابلیت تقسیم شدن را دارد. این جسم هر قدر کوچک شود فاقد حجم نمی‌شود زیرا همین قطعه آهنی که مثلا در دست ماست کوچک شده است و به آن قطعه‌ی بسیار ریز تبدیل شده است. بنا بر این آن قطعه‌ی ریز این قابلیت را دارد که اگر آن اجزاء تقسیم شده را به آن ملحق کنیم دوباره همین قطعه آهن بزرگ شود. اگر قرار باشد این قطعه آهن بعد از تقسیم، به جسم بی‌حجم تبدیل شود، هر قدر از آن اجسام بی‌حجم در کنار هم قرار گیرند دیگر دارای حجم نخواهند شد و اصلا آهنی حجم دار از آنها پدیدار نمی‌شود و حال آنکه آن جزء ریز بخشی از این آهن است. بنا بر این هر چه تقسیم شود حجمش از بین نمی‌رود.

این مانند آهن است که هر چه تقسیم شود به جایی نمی‌رسد که دیگر قابل تقسیم نباشد.

تا اینجا سخن از کسانی بود که قائل بودند جسم، شیء متصل است. که گفتیم این خود به دو قول دیگر تقسیم می‌شد که در مربوط به قابلیت تقسیم جسم به بی‌نهایت و عدم آن بود.

اما قول دوم، قول کسانی است که قائل به عدم اتحاد و اتصال در جسم اند. این عده قائلند که به سبب ضعف یا خطای باصره تصور می‌شود که جسم واحد متصل است و الا جسم مجموعه‌ای از اتم هاست که با فاصله در کنار هم قرار گرفته‌اند.

قائلین به این قول به سه دسته تقسیم می‌شوند:

دسته‌ی اول می‌گویند: این اجزاء که اجزاء بالفعل اند خودشان دیگر قابل تقسیم نیستند. نه در خارج، نه در ذهن و نه در عقل.

جمعی دیگر قائلند که اینها در خارج هرچند قابل تقسیم نباشد ولی در عقل و ذهن قابل تقسیم اند.

دسته‌ی دوم خودشان به دو قول دیگر قائلند جمعی می‌گویند که این تقسیم تا بی‌نهایت ادامه دارد و جمعی می‌گویند: بالاخره به جایی ختم می‌شود.

الفصل الثالث في الجسم

لا ريب أن هناك أجساما مختلفة (شکی نیست که در عالم خارج، اجسام گوناگونی وجود دارد و این امر به برهان احتیاج ندارد) تشترك في أصل الجسمية (و همه در جسم بودن شریکند) التي هي الجوهر الممتد في الجهات الثلاث، (و مراد از جسم همان جوهری است که طول و عرض و عمق دارد.) فالجسم بما هو جسم قابل للانقسام في جهاته المفروضة، (بنا بر این، جسم از این جهت که جسم است و سه بعد دارد، در این سه بعد قابل تقسیم است.) وله وحدة اتصالية عند الحس. (البته جسم یک نوع وحدت اتصالیه دارد یعنی ما تصور می‌کنیم که اجزاء شیء چنان به هم پیوسته است که آن را یک چیز به حساب می‌آوریم. مثلا ما یک تکه آهن را یک چیز به حساب می‌آوریم.) فهل هو متصل واحد في الحقيقة كما هو عند الحس أو مجموعة أجزاء ذات فواصل على خلاف ما عند الحس؟ (سخن در این است که حال که حس ما، آن را واحد در نظر می‌گیرد آیا در واقع هم واحد است یا اینکه متشکل از مجموعه‌ای از اجزاء و اتم هاست که با هم فاصله دارند. بر خلاف آنچه ما در حس تصور می‌کنیم و آن را واحد می‌پنداریم.)

وعلى الأول، (بنا بر قول اول که بگوییم جسم، واحد متصل است) فهل الأقسام التي له بالقوة متناهية، أو غير متناهية؟ (این مسأله پدیدار می‌شود که این قابلیت تقسیم شدن به اجزاء آیا تا بی‌نهایت ادامه دارد یا اینکه به جایی ختم می‌شود؟) وعلى الثاني، (بنا بر قول دوم که بگوییم جسم، واحد منفصل است) فهل الأقسام التي هي بالفعل (آیا اقسام پراکنده‌ی بالفعل) - وهي التي انتهى التجزي إليها - (که همان اجزایی اند که جزء جزء شدن جسم به آن ختم می‌شود (مثلا اتم)) لا تقبل الانقسام خارجا، لكن تقبله وهما وعقلا، (این اجزاء دیگر خودشان در خارج قابل تقسیم شدن نیستند ولی در مقام وهم و تصور و به برهان عقلی قابل تقسیم اند) لكونها أجساما صغارا ذوات حجم، (زیرا هر قدر هم کوچک باشند بالاخره حجم دارند و چنین چیزی قابل تقسیم شدن به اجزاء کوچک‌تر است.) أو أنها لا تقبل الانقسام لا خارجا ولا وهما ولا عقلا، لعدم اشتمالها على حجم، (قول دیگر این است که این اجزاء ریز دیگر قابل تقسیم نیست، نه در خارج و نه در وهم و نه در عقل زیرا این اجزاء دیگر خودشان حجم ندارند.) وإنما تقبل الإشارة الحسية، (فقط می‌توان به این اجزاء اشاره‌ی حسی کرد یعنی می‌شود با دست و یا مثلا با نوک سوزنی در زیر میکروسکوپ به آنها اشاره کرد. مثلا نقطه در فلسفه چیزی است که طول و عرض و عمق ندارد مانند سر خط که فقط طول دارد. حال اگر سر همان خط را در نظر بگیریم خود حتی طول هم ندارد ولی قابل اشاره است.) وهي متناهية أو غير متناهية؟ (این قول خودش بر دو قسم است و آن اینکه این اقسام که خودشان قابل تقسیم نیستند، بعضی در مورد آنها می‌گویند که خودشان متناهی اند و بعضی می‌گویند که این اجزاء غیر متناهی اند مانند قول ریاضیون که می‌گویند خط از بی‌نهایت نقطه تشکیل می‌شود که حرف اشتباهی است زیرا نقطه یا طول دارد یا نه اگر نداشته باشند میلیادها از آن هم کنار که باشد طول حاصل نمی‌شود و اگر داشته باشد واضح است که به تعداد محدودی باید کنار هم باشد تا آن خط تشکیل شود.) ولكل من الشقوق المذكورة قائل. (هر یک از این اقوال پنج گانه قائلی دارد و جمعی به آن قائل شده‌اند.) فالأقوال خمسة. (بنا بر این، اقوال، پنج قول شده است.)

الأول: أن الجسم متصل واحد بحسب الحقيقة، كما هو عند الحس، (قول اول این است که قول همان طور که در ظاهر متصل است در واقع هم واحد متصل می‌باشد.) وله أجزاء بالقوة متناهية، (البته قابل تقسیم است و این قابلیت متناهی است و به جایی ختم می‌شود.) ونسب إلى الشهرستاني. (این قول به شهرستانی که صاحب کتاب ملل و نحل است نسبت داده شده است. نام او محمد بن عبد الکریم شهرستانی است.)

الثاني: أنه متصل حقيقة كما هو متصل حسا، (قول دوم این است که جسم واقعا متصل است کما اینکه حس هم آن را متصل می‌داند) وهو منقسم انقسامات غير متناهية - بمعنى لا يقف -، (ولی تا بی‌نهایت تقسیم می‌شود یعنی این تقسیم به حدی ختم نمی‌شود و همچنان این قابلیت ادامه دارد. مراد علامه این است که این متناهی بالفعل نیست که محال باشد یعنی الآن بالفعل، اجزاء غیر متناهی ندارد بلکه قابلیت تقسیم را دارد مانند اینکه در عدد، هر عددی تصور شود بالفعل متناهی است ولی این قابلیت را دارد که بیشتر و کمتر شود تا بی‌نهایت.) أي إنه يقبل الانقسام الخارجي بقطع أو باختلاف عرضين ونحوه، (یعنی جسم این قابلیت را دارد که در خارج تکه تکه شود و یا اینکه یک طرفش را رنگ سیاه بزنیم و یک طرفش را رنگ سفید و یا اینکه وسطش خط بکشیم و مانند آن.) حتى إذا لم يعمل الآلات القطاعة في تقسيمه لصغره، قسمه الوهم، (ولی اگر به جایی ختم شود که چون خیلی کوچک شده است دیگر قابل تقسیم در خارج نیست در اینجا وهم آن را تقسیم می‌کند یعنی صورتی از آن را تصور می‌کند و آن را تقسیم می‌کند.) حتى إذا عجز عن تصوره لصغره البالغ، (حتی اگر وهم هم نتواند به سبب اینکه آن جسم بسیار کوچک شده است آن را تقسیم کند) حكم العقل كليا بأنه كلما قسم إلى أجزاء كان الجزء الحاصل - لكونه ذا حجم، له طرف غير طرف - يقبل القسمة من غير وقوف (عقل وارد میدان می‌شود و در حکمی کلی می‌گوید: جسم هر قدر که به جزء تقسیم شود آن جزء خودش دارای حجم دارد و سری دارد که غیر از سر طرف دیگر آن است باید بتواند تقسیم شود و تا بی‌نهایت ادامه دارد.)، فإن ورود القسمة لا يعدم الحجم، ونسب إلى الحكماء. (زیرا وارد شدن تقسیم به چیزی موجب نمی‌شود که حجم آن از آن گرفته شود و این قول به فلاسفه منسوب است.)